Uchwała SN z dnia 13 stycznia 1978 r., sygn. III CZP 30/77

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak.

Sędziowie SN: W. Brył, T. Bukowski, R. Czarnecki, S. Dmowski, A. Gola, J. Ignatowicz, J. Krajewski, W. Kurylowicz, J. Majorowicz, Z. Marmaj, J. Niejadlik, K. Olejniczak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski (sprawozdawca), S. Rudnicki, J. Szachułowicz, Z. Trybulski, F. Wesely, A. Korzeniowski, T. Miłkowski.

Sąd Najwyższy z udziałem Ministra Sprawiedliwości, J. Bafii, Zastępcy Prokuratora Generalnego PRL, K. Kukawki, i Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, Z. Jędrzejczaka, na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1977 r. na podstawie art. 28 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54 z późn. zm.)

uchwalił

wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie orzekania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez małżonków, oraz o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 2, 3 i 4 k.r.o.).

Konstytucyjna zasadę ochrony rodziny i macierzyństwa oraz Troski o wychowanie młodego pokolenia (art. 5 pkt 7 i art. 79 ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) sądy obowiązane są realizować we wszystkich sprawach ze stosunków rodzinnych, w tym także w sprawach o rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. Ochronna funkcja orzecznictwa sądowego nie kończy się z chwilą ustania małżeństwa przez rozwód, orzeczenie bowiem rozwodu stwarza konieczność rozstrzygnięcia różnego rodzaju spraw zarówno w stosunkach prawnych między rozwiedzionymi małżonkami, jak i w stosunkach prawnych między tymi małżonkami i ich małoletnimi dziećmi.

W stanie prawnym obowiązującym do dnia 28 lutego 1976 sąd w wyroku rozwodowym obowiązany był zamieścić rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków oraz o ich obowiązkach w zakresie ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania tych dzieci (obecny art 58 § 1 k.r.o.). Z dniem 1 marca 1976 r. kognicja sądu, orzekającego w sprawie o rozwód, została rozszerzona przez objęcie wyrokiem rozwodowym rozstrzygnięcia również o wspólnym mieszkaniu, zajmowanym przez rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 k.r.o.), a także przez stworzenie możliwości orzeczenia w takim wyroku również o podziale majątku wspólnego (art. 58 § 3 k.r.o.). Znowelizowany przez ustawę z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, poz. 234) artykuł 58 § 2 k.r.o. stworzył sądom dalsze możliwości regulowania w wyroku rozwodowym istotnych spraw, związanych z ustaniem małżeństwa, a tym samym realne szansę zapobiegania w przyszłości powstawaniu między rozwiedzionymi małżonkami konfliktów, szkodliwych zarówno dla nich, jak i dla ich małoletnich dzieci, a przynajmniej szansę istotnego łagodzenia tych konfliktów.

Obserwacja dotychczasowej praktyki sądów w zakresie znowelizowanego art. 58 k.r.o. wykazuje, że przy jego stosowaniu wyłoniły się pewne trudności i wątpliwości, wywołujące kontrowersje i rozbieżności judykatury. Prawidłowa wykładnia nowych przepisów art. 58 k.r.o. nie jest możliwa w oderwaniu od całego systemu prawa, w szczególności bez ustalenia związków zachodzących między nowymi unormowaniami a odpowiednimi przepisami kodeksu cywilnego, kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz kodeksu postępowania cywilnego, jak również związków z przepisami szczególnymi, zwłaszcza przepisami prawa lokalowego i ustawy o spółdzielniach i ich związkach. Realizacja założeń i społecznego celu dokonanej zmiany art. 58 k.r.o. wymaga ze strony sądu orzekającego o rozwodzie wykazania inicjatywy w kierunku ustalenia rzeczywistego układu stosunków faktycznych i źródeł możliwych konfliktów oraz szerokiego wykorzystania istniejących możliwości mediacyjnych, prowadzących w miarę możności do rozstrzygnięć zgodnych z życzeniami obu stron. Należy przy tym, zwłaszcza w sytuacjach kwestyjnych, decydujące znaczenie przypisać nadrzędnej dyrektywie, zawartej w art. 58 § 4 k.r.o., według której orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

1.  Celem wszystkich przewidzianych w § 2 art. 58 k.r.o. form rozstrzygania w wyroku rozwodowym o wspólnym mieszkaniu rozwodzących się małżonków jest rozgraniczenie sfery ich uprawnień do tego mieszkania zmierzające w miarę istniejących możliwości do ich odseparowania. Możliwości definitywnego odseparowania stwarza orzeczenie o eksmisji jednego z małżonków w warunkach przewidzianych w zdaniu drugim tego paragrafu oraz o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu go jednemu z małżonków w warunkach przewidzianych w zdaniu trzecim tego paragrafu. Definitywne odseparowanie rozwiedzionych małżonków może nastąpić również w wyniku podziału w wyroku rozwodowym na wniosek jednego z nich wspólnego majątku, jeżeli w skład tego majątku wchodzi lokal mieszkalny podlegający podziałowi. W braku przesłanek do definitywnego orzeczenia o wspólnym mieszkaniu małżonków w jednej z wyżej wymienionych form sąd rozstrzyga z urzędu o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.), regulując tymczasowo stosunki mieszkaniowe między małżonkami przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania, tj. do chwili uzyskania przez każdego z nich oddzielnego mieszkania we właściwej drodze, w szczególności na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale przewidzianej w art. 28 prawa lokalowego.

2.  Już w początkowym stadium procesu sąd powinien w drodze wysłuchania stron (art. 212 k.p.c.) zebrać stosowne informacje co do wspólnego mieszkania, w szczególności co do liczby oraz rodzaju pomieszczeń i sposobu dotychczasowego ich wykorzystywania, tytułu prawnego do zajmowanego mieszkania oraz co do osób trzecich zamieszkałych wspólnie z małżonkami. W tym stadium procesu należy poinformować strony o możliwościach rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu w myśl art. 58 § 2 i § 3 k.r.o., w razie zaś niezgłoszenia wniosków, o których mowa w zdaniach drugim i trzecim § 2 oraz w § 3, zażądać od stron propozycji co do określenia sposobu korzystania przez nie ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania. Wskazane jest przy tym wykorzystanie istniejących możliwości doprowadzenia do uzgodnienia stanowisk stron.

3.  W celu ustalenia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu, uwzględniającego uzasadnione interesy stron, przede wszystkim zaś potrzeby dzieci ł małżonka, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, sąd w miarę potrzeby - przeprowadzi stosowne postępowanie dowodowe przewidziane w przepisach art. 235 309 k.p.c.

Orzeczenie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych

małżonków, normujące prowizorycznie wzajemne stosunki rozwiedzionych małżonków w zakresie korzystania przez nich z mieszkania tylko przez czas jego wspólnego zajmowania, w niczym nie zmienia statusu prawnego, na którym opiera się zajmowanie wspólnego mieszkania przez rozwodzących się małżonków. Wchodzi ono w rachubę w zasadzie dopiero wtedy, gdy okaże się niemożliwe definitywne rozdzielenie małżonków przez wydanie jednego z rozstrzygnięć przewidzianych w art. 58 § 2, zdanie drugie i trzecie k.r.o., albo w drodze podziału majątku w trybie określonym w § 3 tego artykułu. Odpowiednio wczesne wyjaśnienie stronom możliwości rozstrzygnięcia o ich wspólnym mieszkaniu oraz o potrzebie zgłoszenia w tym przedmiocie stosownego wniosku, jeżeli ustawa tego wymaga, stwarza dla stron niezbędną jasność w zakresie przysługujących im uprawnień, umożliwia im świadome zgłoszenie wzajemnych propozycji, ułatwia sądowi spełnienie ciążących na nim obowiązków mediacyjnych, wreszcie zapobiega zbędnemu przedłużaniu się procesu. Z obowiązkiem właściwego pouczenia stron wiąże się potrzeba odpowiednio wczesnego uzyskania od nich stosownych informacji o ich wspólnym mieszkaniu, stwarza to bowiem realne możliwości przeprowadzenia w miarę potrzeby dowodów bez nadmiernego przedłużania postępowania w sprawie. Do zebrania tych i