Sprawdź, jakie są zasady wyceny krajowych należności

W księgach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym każdej jednostki należności są bardzo ważną kategorią. Prawo bilansowe nie zawiera wprawdzie ich definicji, ale wywodzimy ją z prawa cywilnego. Zbilżający się powoli koniec roku to czas, kiedy należy zwrócić szczególną uwagę na zasady prawidłowego ujmowania, wyceny, inwentaryzacji, a potem prezentacji w sprawozdaniach tej bardzo istotnej kategorii aktywów.

Należności to prawa jednostki do otrzymania aktywów, najczęściej środków pieniężnych, powstałych wskutek zdarzeń, które zaistniały w przeszłości. Taką definicję można wyprowadzić z ogólnej definicji aktywów zawartej w art. 3 ust. 1 pkt 12 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2023 poz. 120; dalej: u.r.). Sama ustawa ani też uzupełaniające ją stanowisko Komitetu Standardów Rachunkowości w sprawie rozrachunków z kontrahentami (Dz.Urz. Min.Fin. z 2019 r. poz. 83) nie zawierają wprost dokładnego określenia tego pojęcia. Przyjmuje się więc, że należności oznaczają właśnie prawa do otrzymania innych aktywów lub świadczeń przez naszą jednostkę od innych podmiotów lub osób. Prawa te ‒ a zatem należności ‒ mogą wynikać z umów, regulacji prawnych, czasem też zwyczajów. Dlatego mamy do czynienia z różnego rodzaju należnościami: od kontrahentów (odbiorców i dostawców), od urzędów, pracowników, właścicieli jednostki, banków czy innych instytucji finansowych. W każdym przypadku kluczowy jest stosunek prawny lub zwyczajowy, z którego wynika należność. To on determinuje szczegóły związane z ujęciem i późniejszą bilansową wyceną, ale ogólne zasady są takie same.

Warto pamiętać, że księgowania dotyczące należności oraz zobowiązań, które są niejako drugą stroną lustra, należą do najczęstszych w księgach. Dlatego właśnie tu najczęściej pojawiają się błędy i pomyłki. Z tego powodu niesłychanie ważna jest znajomość zasad ich prawidłowego ujęcia oraz wyceny na dzień bilansowy.

W odniesieniu do należności wynikających z relacji z kontrahentami ogólne reguły ujęte w ustawie o rachunkowości objaśnia obecnie stanowisko Komitetu Standardów Rachunkowości w sprawie rozrachunków z kontrahentami. Jednocześnie wskazuje, że w polskim prawie nie można należności (i zobowiązań) handlowych utożsamiać z instrumentami finansowymi, jak to jest w obszarze Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej lub Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Jednostki należące do międzynarodowych grup kapitałowych wskazują często, że zadawane są im pytania z grupy lub od audytora zagranicznego, dlaczego nie traktują w polskich sprawozdaniach należności jako aktywów finansowych. Dlatego w stanowisku KSR wyjaśniono, że należności i zobowiązania od/wobec kontrahentów, w szczególności gdy ich rozliczenie ma nastąpić w środkach pieniężnych, można interpretować jako: „wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów finansowych i zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych”. Zatem należności od kontrahentów spełniają definicję aktywów finansowych (art. 3 ust. 1 pkt 24 u.r.), natomiast zobowiązania wobec kontrahentów – definicję zobowiązań finansowych (art. 3 ust. 1 pkt 27 u.r.). Jednak u.r. przewiduje wprost klasyfikowanie rozrachunków z kontrahentami odrębnie od aktywów finansowych i zobowiązań finansowych, a w konsekwencji również ich odrębną prezentację w sprawozdaniu finansowym. Ponadto u.r. zwraca uwagę na wycenę bilansową rozrachunków z kontrahentami wyłącznie w kwocie wymaganej/wymagającej zapłaty (podczas gdy do wyceny aktywów finansowych i zobowiązań finansowych jednostka może zastosować również inne zasady wyceny, wskazane w ustawie). Takie podejście w polskiej u.r. wynika z tego, że: