Zasady stosowania kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni (cz. 1)

dr Piotr Bielski

Obowiązujące obecnie w Polsce regulacje prawa spółek handlowych i spółdzielni charakteryzuje wiele cech wspólnych. Trzy z nich wydają się przy tym szczególnie istotne z punktu widzenia zasad stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.) i ustawy z 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (j.t. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn.zm.):

w spółki handlowe i spółdzielnie są podmiotami przystosowanymi do prowadzenia działalności gospodarczej w rozwiniętej postaci (prowadzenia przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55¹ k.c.),

w stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni są stosunkami obligacyjno-organizacyjnymi, które istotnie różnią się od klasycznych stosunków obligacyjnych,

w regulacje prawa spółek handlowych i spółdzielni umieszczono poza kodeksem cywilnym.

Wydawać by się mogło, że wskazane wyżej wspólne cechy regulacji prawa spółek handlowych i spółdzielni będą uzasadniać przyjęcie identycznych rozwiązań legislacyjnych w odniesieniu do zasad stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami prawa spółek handlowych i spółdzielni. Okazuje się jednak, iż jest inaczej. W 2001 r. do prawa polskiego wprowadzono po raz pierwszy ogólną możliwość odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego do stosunku prawnego spółki handlowej nieuregulowanego przepisami kodeksu spółek handlowych, jeżeli uzasadnia to właściwość (natura) tego stosunku (art. 2 zdanie drugie k.s.h.), natomiast w odniesieniu do stosunku prawnego spółdzielni brak jest podobnej reguły.

Inspiracją do podjęcia analizy, której celem byłoby dokonanie porównania i oceny modeli regulacji polskiego prawa prywatnego oraz przyjętych w nich zasad stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami prawa spółek handlowych i spółdzielni, stał się wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 17 września 2008 r. (III CSK 79/08, Lex nr 479318), prima facie oczywisty de lege lata pogląd, zgodnie z którym jeśli ustawa z 1982 r. - Prawo spółdzielcze nie zawiera odpowiednika art. 2 k.s.h., to w sprawach ze stosunku prawnego spółdzielni nieuregulowanych w wymienionej ustawie brak jest, co do zasady, podstaw do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego. Potwierdzeniem tej reguły mają być - w ocenie Sądu Najwyższego - wyjątki zawarte w ustawie z 1982 r. - Prawo spółdzielcze, z których wynika odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego w określonych sprawach.

Pogląd ten prowokuje do postawienia pytania o optymalne z punktu widzenia wymogów spójnego systemu prawa zasady stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami prawa spółek handlowych i spółdzielni. Warto w związku z tym przytoczyć jeszcze jeden wyrażony w uzasadnieniu ww. wyroku Sądu Najwyższego z 17 września 2008 r. pogląd, zgodnie z którym trudno byłoby wskazać na takie stosunki spółdzielcze, których właściwość (natura) sprzeciwiałaby się stosowaniu wprost przepisów kodeksu cywilnego.

Przyjęcie rozwiązania, w którym w jednym przypadku natura stosunku prawnego (spółki handlowej) w danej sytuacji prawnej będzie stanowić podstawę nawet wyłączenia stosowania określonego przepisu kodeksu cywilnego, w innym zaś (spółdzielni) - nie, może wywoływać wiele poważnych wątpliwości, nie wyłączając nawet wątpliwości konstytucyjnej natury¹. Co takiego różni stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni, że - przy istnieniu wskazanych na wstępie niniejszego opracowania wspólnych cech regulacji prawa spółek handlowych i spółdzielni - uzasadnia mimo wszystko istnienie odmiennych rozwiązań legislacyjnych w odniesieniu do zasad stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach z wymienionych stosunków prawnych nieuregulowanych przepisami kodeksu spółek handlowych i ustawy z 1982 r. - Prawo spółdzielcze? Jakie rozwiązania legislacyjne w omawianej materii i dlaczego stosowano dotychczas w prawie polskim i dlaczego? Poszukiwanie odpowiedzi na powyższe pytania i wątpliwości stanowi zasadniczy przedmiot i cel niniejszego opracowania.

I. Model dualistyczny regulacji polskiego prawa prywatnego w latach 1934-1964

Założenia kodyfikacji polskiego prawa prywatnego w okresie międzywojennym tworzono po zakończeniu procesu kształtowania się modeli regulacji tej dziedziny prawa w Europie. Ustawodawca polski wybrał dualistyczny model regulacji prawa prywatnego, którego istota sprowadza się do formalnego oddzielenia prawa stosunków handlowych (prawa handlowego) od prawa stosunków cywilnych (prawa cywilnego), uzasadnianego specyficznymi potrzebami obrotu handlowego². Przez pojęcie stosunków handlowych rozumiano wynikające na tle handlu stosunki zawiązane przez kupca z kupcami lub niekupcami, opierające się na umowie, jednostronnym akcie, a nawet czynności niedozwolonej lub innych zdarzeniach³. Prawo stosunków handlowych (prawo handlowe) w latach 1934-1964 nie obejmowało wszystkich prowadzących przemysł w rozumieniu art. 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 czerwca 1927 r. o prawie przemysłowem (Dz.U. Nr 53, poz. 468), lecz, co do zasady, jedynie prowadzących przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 40 § 1 k.h., a tylko wyjątkowo - w przypadkach, dla których istniała wyraźna podstawa prawna - także prowadzących gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 2 § 2 k.h. (por. w tej kwestii art. 2 § 1 i art. 2 § 2 i 3, art. 3, a także art. 7 § 1 k.h.). A zatem, można przyjąć, iż stosunkami handlowymi były przede wszystkim stosunki prawne kupca pozostające w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a ponadto inne uregulowane przepisami kodeksu handlowego albo handlowej ustawy szczególnej. Prawo handlowe stanowiło samodzielną gałąź prawa prywatnego z własnym systemem źródeł prawa, których hierarchię określał art. 1 k.h. Zarówno spółki handlowe, jak i spółdzielnie zaliczano do podmiotów prawa handlowego (kupców), gdyż:

w regulację prawa spółek handlowych umieszczono bezpośrednio w kodeksie handlowym (art. 75-497 k.h.), uznając spółki handlowe ex lege za kupców, a ściślej: kupców rejestrowych (art. 5 k.h.),

w regulację prawa spółdzielni umieszczono wprawdzie w odrębnej ustawie z 29 października 1920 r. o spółdzielniach (Dz.U. Nr 111, poz. 733), ale jednocześnie uznano spółdzielnię ex lege za handlującego w rozumieniu prawa handlowego (czyli kupca, a ściślej: kupca rejestrowego według terminologii kodeksu handlowego⁴); spółdzielnia podlegała przepisom prawa handlowego, jeśli ustawa z 1920 r. o spółdzielniach nie stanowiła inaczej (art. 4 tej ustawy).

Skoro zatem spółki handlowe i spółdzielnie były ex lege podmiotami prawa handlowego (podmiotami stosunków handlowych), to także stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni uznać należało ex lege za stosunki handlowe. W konsekwencji zawsze miał do nich zastosowanie art. 1 k.h. Zgodnie z tym przepisem, w stosunkach handlowych obowiązywały w braku przepisów kodeksu handlowego i ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego przepisy prawa cywilnego. Co wynikało z przyjętej w art. 1 k.h. hierarchii źródeł prawa handlowego dla przedmiotu niniejszego opracowania?

1. Ustalenie (także w drodze rozszerzającej wykładni⁵) istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni bezwzględnie lub względnie obowiązującego przepisu kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach wyłączało zastosowanie do takich stosunków przepisów prawa cywilnego, zgodnie z regułą lex specialis derogat legi generali⁶. Reguła ta, co do zasady, dobrze wyjaśniała relacje między prawem handlowym i prawem cywilnym w obrębie prawa prywatnego. Stwierdzenie powyższe wymaga jednak uściślenia, ponieważ przepisy kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach regulowały stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni w zróżnicowany sposób:

w bezpośrednio w sposób pozytywny (najbardziej typowy przypadek) lub negatywny (zob. np. art. 76 k.h., zgodnie z którym do spółki jawnej nie stosowało się przepisów kodeksu zobowiązań o spółce),

w pośrednio (przez posługiwanie się niezdefiniowanymi w przepisach kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach zwrotami, które zostały zdefiniowane w przepisach prawa cywilnego [por. np. art. 85 § 1 k.h. i art. 8 k.z., a także art. 3 ust. 2 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach i art. 8 k.z. - w odniesieniu do zwrotu "odpowiedzialność solidarna"], poprzez odesłanie do stosowania wprost określonych przepisów prawa cywilnego we wskazanych sprawach [zob. np. art. 99 k.h., który odsyłał do przepisów kodeksu zobowiązań o zleceniu oraz o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, a także art. 27 ust. 2 zd. 2 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach, który odsyłał do przepisów kodeksu zobowiązań o potrąceniu], wreszcie przez odesłanie do odpowiedniego stosowania określonych przepisów prawa cywilnego we wskazanych sprawach [zob. np. art. 103 k.h., który odsyłał do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu zobowiązań o sprzedaży lub najmie]; we wszystkich opisanych przypadkach przepisy prawa cywilnego, o których mowa - regulując stosunki handlowe [tu: stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni] - stawały się [w zakresie wyznaczonym przez odwołujące się do nich przepisy kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach] przepisami wymienionych aktów prawnych⁷, co przesądzało o ich miejscu w hierarchii źródeł prawa handlowego wynikającym z art. 1 k.h.), a ponadto

w w drodze analogii (przykładem analogicznego stosowania przepisów kodeksu handlowego dotyczących spółki z ograniczoną odpowiedzialnością do stosunków prawnych spółki jawnej, objętych zakresem regulacji kodeksu handlowego, ale nieuregulowanych przepisami art. 75-142 k.h., mógł być art. 270 § 3 k.h. jako podstawa prawna przyjęcia do bilansu likwidacyjnego spółki jawnej wszystkich przedmiotów według ich wartości zbywczej⁸; z kolei przykładem wykluczenia możliwości analogicznego stosowania przepisów kodeksu handlowego dotyczących spółki jawnej do stosunków prawnych spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, objętych zakresem regulacji prawnej kodeksu handlowego ze względu na fakt uregulowania przepisami art. 158-306 k.h., mógł być art. 103 k.h. jako podstawa prawna odpowiedzialności wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za wady wniesionego wkładu niepieniężnego⁹; przykładem analogicznego stosowania przepisów ustawy z 1920 r. o spółdzielniach do stosunków prawnych spółki handlowej, objętych zakresem regulacji kodeksu handlowego, ale nieuregulowanych jego przepisami, mógł być art. 75 ust. 4 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach [dodany przez art. 1 pkt 34 ustawy z 13 marca 1934 r. w sprawie zmiany ustawy o spółdzielniach - Dz.U. Nr 38, poz. 342], jako podstawa prawna wykreślenia z rejestru handlowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bez przeprowadzania jej likwidacji¹⁰).

2. Ustalenie (także w drodze rozszerzającej wykładni) istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni bezwzględnie lub względnie obowiązującego przepisu części szczególnej księgi pierwszej kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach wyłączało zastosowanie do takich stosunków przepisów części ogólnej księgi pierwszej kodeksu handlowego (por. np. art. 29 i 30 k.h. - w odniesieniu do firmy osoby prawnej niebędącej spółką handlową, a także art. 11 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach i art. 30 k.h. - w odniesieniu do firmy spółdzielni jako osoby prawnej). Ustalenie możliwości zastosowania przepisów części ogólnej księgi pierwszej kodeksu handlowego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej lub spółdzielni objętych zakresem regulacji części szczególnej księgi pierwszej kodeksu handlowego albo ustawy z 1920 r. o spółdzielniach, ale nieuregulowanych tymi przepisami, wyłączało natomiast zastosowanie do takich stosunków przepisów prawa cywilnego (por. np. art. 61 i art. 83 § 2 k.h., a także art. 61 k.h. i art. 39 ust. 2 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach - w odniesieniu do zakresu pełnomocnictwa będącego prokurą).

3. Ustalenie (także w drodze rozszerzającej wykładni) istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni bezwzględnie obowiązującego przepisu kodeksu handlowego lub ustawy z 1920 r. o spółdzielniach wyłączało możliwość ukształtowania się w odniesieniu do takich stosunków powszechnego w państwie prawa zwyczajowego, zgodnie z obowiązującą w obrębie prawa handlowego zasadą pierwszeństwa bezwzględnie obowiązującego prawa stanowionego przed prawem zwyczajowym¹¹. Nie sposób bowiem przyjąć, jakkolwiek nie wynikało to expressis verbis z art. 1 k.h., by praktyka sądowa współdziałająca przy tworzeniu się powszechnego w państwie prawa zwyczajowego w odniesieniu do stosunków handlowych (tu: stosunków prawnych spółki handlowej lub spółdzielni) mogła kształtować się w sprzeczności z bezwzględnie obowiązującymi przepisami kodeksu handlowego lub ustawy z 1920 r. o spółdzielniach¹².

4. Ustalenie istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni powszechnego w państwie prawa zwyczajowego w sprawach nieuregulowanych przepisami kodeksu handlowego lub ustawy z 1920 r. o spółdzielniach wyłączało zastosowanie do takich stosunków przepisów prawa cywilnego¹³, zgodnie z wyrażoną expressis verbis w art. 1 k.h. zasadą pierwszeństwa prawa handlowego przed prawem cywilnym. Na podkreślenie zasługuje przy tym, iż zasada ta odnosiła się również do bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa cywilnego.

5. W sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej lub spółdzielni nieuregulowanych przepisami kodeksu handlowego lub ustawy z 1920 r. o spółdzielniach oraz powszechnym w państwie prawem zwyczajowym przepisy prawa cywilnego miały być stosowane wprost¹⁴. O odpowiednim stosowaniu przepisów przesądzał bowiem zawsze expressis verbis ustawodawca, a brak było zarówno w art. 1 k.h., jak i art. 4 ust. 2 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach zwrotu "odpowiednio" w odniesieniu do zasad stosowania przepisów prawa cywilnego do stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni.

Z przedstawionej charakterystyki wynika, iż w modelu regulacji polskiego prawa prywatnego w latach 1934-1964 przyjęto identyczne zasady stosowania przepisów prawa cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami kodeksu handlowego i ustawy z 1920 r. o spółdzielniach oraz wykształconym w obszarze stosunków handlowych powszechnym w państwie prawem zwyczajowym. Zasady te nie były w żadnym razie konsekwencją jedynie specyfiki (właściwości, natury) stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni jako stosunków obligacyjno-organizacyjnych. Jej uwzględnienie mogło bowiem zostać zrealizowane już w przypadku zapewnienia bezpośredniej i pośredniej regulacji prawa spółek handlowych i spółdzielni. Ustalenie istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni bezwzględnie lub względnie obowiązującego przepisu ustawy szczególnej wyłączałoby przecież i tak zastosowanie do takich stosunków przepisów prawa cywilnego jako przepisów ustawy ogólnej, zgodnie z regułą lex specialis derogat legi generali. W związku z tym należy stwierdzić, że przyjęta w omawianym modelu regulacji polskiego prawa prywatnego zasada ograniczonego stosowania przepisów prawa cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami kodeksu handlowego i ustawy z 1920 r. o spółdzielniach wynikała z uznania spółek handlowych i spółdzielni ex lege za podmioty prawa handlowego (kupców), czyli podmioty tworzone wyłącznie albo co najmniej zasadniczo w celu prowadzenia działalności gospodarczej w rozwiniętej postaci (prowadzenia przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 40 § 1 k.h.). Decyzja ta przesądziła bowiem niejako automatycznie o zaliczeniu stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni ex lege do stosunków handlowych, a w konsekwencji o stosowaniu do tych stosunków (art. 1 k.h.):

w w pierwszej kolejności - uwzględniających specyfikę (właściwość, naturę) stosunków handlowych przepisów kodeksu handlowego i ustawy z 1920 r. o spółdzielniach (było to widoczne zwłaszcza w odniesieniu do spółek jawnych i komandytowych, których wspólników uznano za kupców wraz ze wszystkimi wynikającymi z tego skutkami¹⁵, a ponadto w odniesieniu do uznania naruszenia dobrych obyczajów kupieckich za samoistną przesłankę zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników [walnego zgromadzenia] spółki kapitałowej [zob. np. art. 240 § 2 k.h., zgodnie z którym uchwała wspólników mogła być zaskarżona nawet w przypadku jej zgodności z przepisami prawa i postanowieniami umowy spółki, jeżeli wbrew dobrym obyczajom kupieckim godziła w interesy spółki lub miała na celu pokrzywdzenie wspólnika]¹⁶, czy też w odniesieniu do zrównania standardów wykonywania obowiązków przez niebędących przecież kupcami członków władz i likwidatorów spółek kapitałowych oraz członków zarządu spółdzielni ze standardami wykonywania zobowiązań przez kupców [por. np. art. 292 § 2 k.h. - z którego wynikało, iż członek władz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz likwidator powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dokładać staranności sumiennego kupca i odpowiadał wobec spółki za szkodę spowodowaną brakiem takiej staranności - i art. 501 k.h. - zgodnie z którym kupiec, który z czynności dla niego handlowej obowiązany był do staranności, powinien dokładać staranności sumiennego kupca¹⁷; zob. także np. art. 52 ust. 1 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach, zgodnie z którym zarząd spółdzielni powinien prowadzić księgi i rachunki tak, jak handlujący, którego prawo do tego zobowiązuje]),

w następnie - w braku regulującego stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni przepisu kodeksu handlowego lub ustawy z 1920 r. o spółdzielniach - wykształconego w obszarze stosunków handlowych (a zatem uwzględniającego ich specyfikę [właściwość, naturę]) powszechnego w państwie prawa zwyczajowego,

w a dopiero w ostatniej kolejności - przepisów prawa cywilnego.

Jeszcze w czasie obowiązywania omawianego modelu regulacji polskiego prawa prywatnego doszło do gruntownej nowelizacji ustawy z 1920 r. o spółdzielniach¹⁸, która mogła wywrzeć istotny wpływ na wynikające z art. 1 k.h. zasady stosowania przepisów prawa cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółdzielni nieuregulowanych przepisami tej ustawy. W zmienionym stanie prawnym utrzymano założenie legislacyjne, zgodnie z którym spółdzielnie mogły być tworzone wyłącznie w celu prowadzenia przedsiębiorstwa. Jednak w ustawie z 1920 r. o spółdzielniach nie było już odpowiednika dawnego art. 4 ust. 1 tej ustawy, przesądzającego o uznaniu spółdzielni ex lege za podmiot prawa handlowego (kupca). Z opisanego stanu prawnego mogły wynikać dwa wykluczające się wzajemnie wnioski:

w brak w ogóle podstaw do zaliczania stosunków prawnych spółdzielni do stosunków handlowych; w konsekwencji wynikające z art. 1 k.h. zasady stosowania przepisów prawa cywilnego w sprawach ze stosunków handlowych mogłyby się odnosić jedynie do spółdzielni jako kupca w rozumieniu art. 2 § 1 k.h. (czyli jedynie w okresie, gdy prowadziłaby ona przedsiębiorstwo we własnym imieniu oraz tylko w relacjach spółdzielni z podmiotami trzecimi), nie zaś do stosunków prawnych spółdzielni jako takich, ponieważ byłyby one zawsze stosunkami cywilnymi, albo

w brak podstaw do zaliczania stosunków prawnych spółdzielni do stosunków handlowych w okresie, gdy spółdzielnia nie prowadziła przedsiębiorstwa we własnym imieniu, a ustawa z 1920 r. o spółdzielniach taką możliwość expressis verbis przewidywała (zob. np. art. 70 ust. 5 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 57 ustawy z 1949 r., powołanej w przypisie 18, zgodnie z którym, jeżeli spółdzielnia nie rozpoczęła prowadzenia [...] przedsiębiorstwa bądź od jednego roku zaprzestała je prowadzić, a nie posiadała majątku, ulegała ona wykreśleniu z rejestru [...] bez potrzeby rozwiązywania i przeprowadzania likwidacji); w konsekwencji, wynikające z art. 1 k.h. zasady stosowania przepisów prawa cywilnego w sprawach ze stosunków handlowych miałyby zastosowanie do stosunków prawnych spółdzielni prowadzącej przedsiębiorstwo (będącej kupcem w rozumieniu art. 2 § 1 k.h.)¹⁹, natomiast nie mogłyby znaleźć zastosowania do stosunków prawnych spółdzielni, która nie rozpoczęła (jeszcze) lub zaprzestała (już) prowadzenia przedsiębiorstwa (a więc nie będącej kupcem w rozumieniu art. 2 § 1 k.h.), ponieważ byłyby one wtedy stosunkami cywilnymi.

Za pierwszym z przedstawionych wniosków mogłoby przemawiać usunięcie z ustawy z 1920 r. o spółdzielniach przepisów o firmie (zob. np. art. 1 pkt 12 ustawy z 1949 r., powołanej w przypisie 18, zgodnie z którym w tytule rozdziału trzeciego wyraz "firma" zastąpiono wyrazem "nazwa"). Mogłoby także przemawiać usunięcie przepisów zrównujących standardy wykonywania obowiązków przez niebędących przecież kupcami członków zarządu spółdzielni ze standardami wykonywania zobowiązań przez kupców (zob. np. art. 54 ust. 1 ustawy z 1920 r., o spółdzielniach w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 39 ustawy z 1949 r. powołanej w przypisie 18, zgodnie z którym zarząd spółdzielni powinien prowadzić księgi i rachunki zgodnie z przepisami, obowiązującymi w ramach planowej gospodarki narodowej, nie zaś tak jak handlujący, którego prawo do tego zobowiązuje, jak stanowił art. 52 ust. 1 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach w pierwotnym brzmieniu). Jednak przede wszystkim ze względu na utrzymanie założenia legislacyjnego, zgodnie z którym spółdzielnie mogły być tworzone wyłącznie w celu prowadzenia przedsiębiorstwa, należy się opowiedzieć za drugim z tych wniosków. Ustawa z 1920 r. o spółdzielniach została uchylona przez ustawę z 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr 12, poz. 61), opartą na założeniach legislacyjnych zbieżnych w znacznym stopniu z założeniami poprzedniej ustawy, ukształtowanymi w wyniku jej nowelizacji w 1949 r.

II. Model monistyczny regulacji polskiego prawa prywatnego w latach 1965-2000

Uchylając, co do zasady²⁰, kodeks handlowy w 1965 r. polski ustawodawca odrzucił dualistyczny model regulacji prawa prywatnego. Przesądził zatem o wyborze monistycznego modelu regulacji tej dziedziny prawa, którego istota sprowadza się do uznania, iż jeśli prawo stosunków handlowych (prawo handlowe) i prawo stosunków cywilnych (prawo cywilne) opierają się na identycznych założeniach (chodzi zwłaszcza o metodę regulacji, w tym zasadę autonomii woli stron stosunku prawnego, a także zasadę równości stron stosunku prawnego), to brak jest uzasadnienia dla ich formalnego oddzielania przez ustanawianie odrębnej hierarchii źródeł prawa w omawianej materii (nie stanowią takiego uzasadnienia zwłaszcza specyficzne potrzeby obrotu handlowego). W konsekwencji, zasadnicza część regulacji prawa prywatnego - określanego teraz jako prawo cywilne sensu largo²¹ (obejmująca zarówno stosunki cywilne sensu stricto, jak i stosunki handlowe) - powinna znaleźć się w podstawowym dla tej gałęzi prawa akcie prawnym - kodeksie cywilnym²². Jeśli natomiast z ważnych powodów uzasadnione miało być pozostawienie określonej regulacji prawa cywilnego sensu largo poza nim, to wyłącznie przy założeniu relacji lex generalis - lex specialis²³. Specyfiką polskiego prawa cywilnego sensu largo w omawianym okresie było jednak także odrzucenie możliwości uznania powszechnego w państwie prawa zwyczajowego za źródło prawa²⁴. Dopuszczono wprawdzie stosowanie ustalonych zwyczajów, wszakże jedynie wtedy, gdy odsyłał do nich przepis ustawy (zob. np. art. 56, art. 65 § 1 i art. 69 k.c.). Zwyczaje te nie mogły być jednak w żadnym razie sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa.

Uchwalając kodeks cywilny ustawodawca:

w jakkolwiek uchylił, co do zasady, kodeks handlowy oraz przepisy wprowadzające kodeks handlowy, to jednak utrzymał w mocy przepisy tych aktów prawnych dotyczące (między innymi) spółek jawnych, spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych (w tym przepisy uznające spółki handlowe ex lege za kupców, a ściślej: kupców rejestrowych (art. 5 k.h.), a także dotyczące wymienionych spółek przepisy o firmie, prokurze i rejestrze handlowym (art. VI § 1 p.w.k.c.),

w utrzymał w mocy ustawę z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (art. VIII § 2 pkt 16 p.w.k.c.),

w ustanowił zasadę, zgodnie z którą, jeżeli obowiązujące w dniu wejścia w życie kodeksu cywilnego przepisy powoływały się na uchylone przepisy dotyczące przedmiotów unormowanych w kodeksie cywilnym albo odsyłały ogólnie do przepisów prawa cywilnego, należało w tym zakresie stosować odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego (art. XI § 1 p.w.k.c.).

Skoro zatem spółki handlowe (ex lege podmioty stosunków handlowych) i spółdzielnie (w jednych sytuacjach [w okresie, gdy prowadziły przedsiębiorstwo we własnym imieniu]²⁵ - podmioty stosunków handlowych, w pozostałych - podmioty stosunków cywilnych sensu stricto) były podmiotami stosunków cywilnych sensu largo - odpowiednio: jednostkami gospodarki uspołecznionej (spółdzielnie [zob. art. 33 § 1 pkt 4 k.c. w pierwotnym brzmieniu] i niektóre spółki handlowe²⁶) lub nieuspołecznionej (pozostałe spółki handlowe [zob. art. 33 § 2 w związku z § 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu]), to także stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni należało uznać za stosunki cywilne sensu largo. W konsekwencji, miał do nich zastosowanie art. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu. Zgodnie z § 1 tego przepisu, kodeks cywilny regulował stosunki cywilnoprawne (stosunki cywilne sensu largo - dop. P.B.) między jednostkami gospodarki uspołecznionej, między osobami fizycznymi oraz między jednostkami gospodarki uspołecznionej a osobami fizycznymi. Ponadto, jeżeli z przepisów kodeksu cywilnego lub innych ustaw nie wynikało nic innego, przepisy tego kodeksu dotyczące osób fizycznych miały być stosowane odpowiednio do osób prawnych niebędących jednostkami gospodarki uspołecznionej (§ 3). Należy zatem odpowiedzieć na pytanie, co wynikało z przyjętej w art. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu, art. VI § 1, art. VIII § 2 pkt 16 oraz art. XI § 1 p.w.k.c. hierarchii źródeł prawa cywilnego sensu largo dla przedmiotu niniejszego opracowania?

1. Ustalenie istnienia (także w drodze rozszerzającej wykładni) regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni, utrzymanego w mocy przepisu kodeksu handlowego albo ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach wyłączało zastosowanie do takich stosunków przepisów kodeksu cywilnego, zgodnie z regułą lex specialis derogat legi generali. Podobnie jak to przedstawiono w punkcie I niniejszego opracowania, utrzymane w mocy przepisy kodeksu handlowego oraz ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach regulowały stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni w zróżnicowany sposób:

w bezpośrednio w sposób pozytywny (najbardziej typowy przypadek) lub negatywny (zob. np. art. 76 k.h. w związku z art. XI § 1 p.w.k.c., zgodnie z którym do spółki jawnej nie stosowało się przepisów kodeksu cywilnego o spółce),

w pośrednio (przez posługiwanie się niezdefiniowanymi w utrzymanych w mocy przepisach kodeksu handlowego lub ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach zwrotami, które zostały zdefiniowane w przepisach kodeksu cywilnego [por. np. art. 85 § 1 k.h. w związku z art. XI § 1 p.w.k.c. i art. 366 k.c., a także art. 8 § 2 zd. 1 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach w związku z art. XI § 1 p.w.k.c. i art. 366 k.c. - w odniesieniu do zwrotu "odpowiedzialność solidarna"], przez odesłanie do stosowania wprost określonych przepisów kodeksu cywilnego we wskazanych sprawach [zob. np. art. 99 k.h. w związku z art. XI § 1 p.w.k.c., który odsyłał do przepisów kodeksu cywilnego o zleceniu oraz o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, a także art. 8 § 2 zd. 3 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach w związku z art. XI § 1 p.w.k.c., który odsyłał do przepisów kodeksu cywilnego o zasadach odpowiedzialności], wreszcie przez odesłanie do odpowiedniego stosowania określonych przepisów kodeksu cywilnego we wskazanych sprawach [zob. np. art. 103 k.h. w związku z art. XI § 1 p.w.k.c., który odsyłał do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego o sprzedaży lub najmie, a także art. 100 § 2 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach w związku z art. XI § 1 p.w.k.c., który odsyłał do odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego o użytkowaniu]; we wszystkich opisanych przypadkach przepisy kodeksu cywilnego, o których mowa - regulując stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni - stawały się [w zakresie wyznaczonym przez odwołujące się do nich utrzymane w mocy przepisy kodeksu handlowego i ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach] przepisami wymienionych aktów prawnych, co przesądzało o ich miejscu w hierarchii źródeł prawa cywilnego sensu largo wynikającym z art. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu, art. VI § 1, art. VIII § 2 pkt 16 oraz art. XI § 1 p.w.k.c.), a ponadto

w w drodze analogii (poza opisanym w punkcie 1 rozdziału I niniejszego opracowania przykładem analogicznego stosowania przepisów ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach do stosunków prawnych spółki handlowej, objętych zakresem regulacji utrzymanych w mocy przepisów kodeksu handlowego, ale nieuregulowanych jego przepisami, mógł być art. 73 ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach jako podstawa prawna wykreślenia z rejestru handlowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bez przeprowadzania jej likwidacji).

2. W sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej lub spółdzielni nieuregulowanych utrzymanymi w mocy przepisami kodeksu handlowego lub ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach przepisy kodeksu cywilnego miały być stosowane wprost²⁷. O odpowiednim stosowaniu przepisów przesądza bowiem zawsze expressis verbis ustawodawca, a brak było zarówno w art. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu, art. VI § 1 oraz art. VIII § 2 pkt 16 p.w.k.c., jak i w utrzymanych w mocy przepisach kodeksu handlowego i ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach zwrotu "odpowiednio" w odniesieniu do zasad stosowania przepisów kodeksu cywilnego do stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni²⁸. Wprawdzie zwrot taki pojawił się w art. XI § 1 p.w.k.c., ale z przepisu tego wynika w sposób jednoznaczny, iż pełnił on (jedynie) funkcję dostosowawczą, co wyklucza przypisywanie mu znaczenia uniwersalnego (systemowego). Stosowanie przepisów kodeksu cywilnego w omawianych sprawach powinno wszakże uwzględniać z jednej strony charakter prawny stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni, z drugiej zaś zakres zastosowania poszczególnych przepisów kodeksu cywilnego. Kodeks cywilny regulował stosunki cywilne sensu largo (obejmujące zarówno stosunki cywilne sensu stricto, jak i stosunki handlowe), a stosunki prawne spółki handlowej były ex lege stosunkami handlowymi. Dlatego w określonych sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej nieuregulowanych utrzymanymi w mocy przepisami kodeksu handlowego należało stosować w pierwszej kolejności dotyczące tych spraw przepisy kodeksu cywilnego regulujące stosunki handlowe²⁹, a dopiero w ich braku - pozostałe przepisy tego kodeksu, regulujące stosunki cywilne sensu stricto. Identycznie przedstawiała się sytuacja w odniesieniu do stosunków prawnych spółdzielni w okresie, gdy prowadziła ona przedsiębiorstwo we własnym imieniu. Jeśli natomiast stosunki prawne spółdzielni, która nie podjęła (jeszcze) lub zaprzestała (już) prowadzenia przedsiębiorstwa, nie były stosunkami handlowymi, to w określonych sprawach ze stosunków prawnych spółdzielni nieuregulowanych przepisami ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach należało stosować dotyczące tych spraw przepisy kodeksu cywilnego regulujące stosunki cywilne sensu stricto.

Z przedstawionej charakterystyki wynika, iż w modelu regulacji polskiego prawa prywatnego (prawa cywilnego sensu largo) w latach 1965-2000 przyjęto identyczne zasady stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych utrzymanymi w mocy przepisami kodeksu handlowego i ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach. Zasady te były przy tym konsekwencją jedynie specyfiki (właściwości, natury) stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni jako stosunków obligacyjno-organizacyjnych, co znalazło wyraz w bezpośredniej i pośredniej regulacji prawa spółek handlowych i spółdzielni. Ustalenie istnienia regulującego określone stosunki prawne spółki handlowej lub spółdzielni bezwzględnie lub względnie obowiązującego przepisu ustawy szczególnej wyłączało zastosowanie do takich stosunków przepisów kodeksu cywilnego, zgodnie z regułą lex specialis derogat legi generali. Należy w związku z tym stwierdzić, że przyjęta w omawianym modelu regulacji polskiego prawa prywatnego (prawa cywilnego sensu largo) zasada nieograniczonego stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych utrzymanymi w mocy przepisami kodeksu handlowego i ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach wynikała z uznania ich za podmioty prawa cywilnego sensu largo. Decyzja ta przesądziła bowiem niejako automatycznie o zaliczeniu stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni do stosunków cywilnych sensu largo, a w konsekwencji - o stosowaniu do tych stosunków (art. 1 k.c. w pierwotnym brzmieniu, art. VI § 1, art. VIII § 2 pkt 16 oraz art. XI § 1 p.w.k.c.):

w w pierwszej kolejności - uwzględniających specyfikę (właściwość, naturę) stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni utrzymanych w mocy przepisów kodeksu handlowego i ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (było to widoczne zwłaszcza w przypadku modyfikacji zasad stosowania lub wyłączenia stosowania przepisów kodeksu cywilnego w określonych sprawach),

w w pozostałych przypadkach - w braku regulującego stosunki prawne spółki handlowej i spółdzielni utrzymanego w mocy przepisu kodeksu handlowego lub ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach - przepisów kodeksu cywilnego, z uwzględnieniem wszakże z jednej strony charakteru prawnego stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni, z drugiej zaś zakresu zastosowania poszczególnych przepisów kodeksu cywilnego.

Jeszcze w czasie obowiązywania omawianego modelu regulacji polskiego prawa prywatnego (prawa cywilnego sensu largo) doszło do uchylenia ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach przez ustawę z 1982 r. - Prawo spółdzielcze, opartą na założeniach legislacyjnych zbieżnych w znacznym stopniu z założeniami poprzedniej ustawy. Zasady stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółdzielni nieuregulowanych przepisami ustawy z 1982 r. - Prawo spółdzielcze zostaną przedstawione w punkcie III w części 2 tego opracowania. Ponadto, ustawą z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) znacząco rozbudowano w kodeksie cywilnym regulację prawną stosunków handlowych.

 

W części drugiej niniejszego opracowania zostaną przedstawione zasady stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni nieuregulowanych przepisami prawa spółek handlowych i spółdzielni po 2000 r. oraz zasadnicze konkluzje opracowania.

¹ Artykuł 32 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zakazuje dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny w życiu gospodarczym, w którym uczestniczą przecież zarówno spółki handlowe, jak i spółdzielnie.

² Tak np. J. Namitkiewicz, Zarys prawa handlowego, Warszawa 1934, s. 7, a także S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 16 i nast.

³ Zob. np.: J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy. Komentarz, tom I, Warszawa 1934, s. 1; S. Wróblewski, Komentarz do kodeksu handlowego części I, Kraków 1935, s. 2 i nast.; M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1935, s. 1 i nast., a także T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy. Komentarz, tom I, Kraków 1936, s. 5 i nast.

⁴ Tak np. J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy..., s. 11, M. Allerhand, Kodeks handlowy..., s. 12 i nast., T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy..., s. 17, a także S. Janczewski, Prawo handlowe..., s. 259 i nast. Zob. też np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 7 lipca 1932 r., II K 573/32, OSN(K) 1932, nr 10, poz. 185, w którym wyrażono pogląd, iż spółdzielniom ustawowo nadano charakter handlujących (kupców).

⁵ Tak trafnie np. J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy..., s. 1. Podobnie T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy..., s. 6.

⁶ Tak trafnie np. J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy..., s. 3.

⁷ Tak trafnie S. Wróblewski, Komentarz do kodeksu..., s. 3.

 ⁸ Tak trafnie np. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy. Komentarz, Łódź 1992, s. 154.

 ⁹ Zob. np. orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 12 kwietnia 2000 r., I ACa 1202/99, OSA 2001, nr 4, poz. 19, w którym wyrażono pogląd, iż każdy typ spółki [handlowej - dop. P.B.] stanowi zamkniętą figurę prawną, a tylko przy spółce jawnej w art. 103 k.h. przewidziano odpowiednie stosowanie przepisów o rękojmi do wadliwego wkładu.

¹⁰ Zob. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 26 września 1936 r., II C 1077/36, OSP 1937, nr 1, poz. 403, w którym wyrażono pogląd, iż spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która nigdy nie rozpoczęła prowadzenia swego przedsiębiorstwa ani nie zaciągnęła zobowiązań, powinna być wykreślona z rejestru handlowego bez przeprowadzania postępowania likwidacyjnego.

¹¹ Odmiennie jednak T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy..., s. 6 i nast., w których ocenie art. 1 k.h. stawiał powszechne w państwie prawo zwyczajowe na równi z kodeksem handlowym i handlowymi ustawami szczególnymi. Nie jest natomiast jasne stanowisko M. Allerhanda w omawianej kwestii. Z jednej strony - autor ten twierdził ([w:] Kodeks handlowy..., s. 2), iż prawo zwyczajowe stosuje się wtedy, gdy odnośnie do danego stosunku brak jest przepisu tak w kodeksie handlowym, jak i w ustawach szczególnych. Z drugiej jednak strony - uznawał, że art. 1 k.h. stawia prawo zwyczajowe na równi z kodeksem handlowym i handlowymi ustawami szczególnymi, z czego wynika, iż mogło ono uchylić moc przepisu ustawy handlowej.

¹² Tak trafnie S. Wróblewski, Komentarz do kodeksu..., s. 12 i nast.

¹³ Tak trafnie M. Allerhand, Kodeks handlowy..., s. 2.

¹⁴ Z oceną tą w żadnym razie nie pozostają w sprzeczności poglądy, z których wynika, iż prawo cywilne stanowiło źródło drugorzędne, posiłkowe itp. Zob. np. J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy..., s. 3, a także T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy..., s. 7.

¹⁵ Zob. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 29 lutego 1936 r., II C 2907/35, OSN(C) 1936, nr 9, poz. 366, w którym wyrażono pogląd, iż członek spółki jawnej był kupcem w ogólności, nie tylko o tyle, o ile chodziło o czynności połączone z przedsiębiorstwem spółki i dokonywane pod firmą spółki.

¹⁶ Wydaje się przy tym w pełni uzasadnione stosowanie art. 240 § 2 k.h. w drodze analogii do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia spółdzielni (zob. w tej kwestii art. 50 ust. 2 zd. I ustawy z 1920 r. o spółdzielniach).

¹⁷ Wydaje się przy tym w pełni uzasadnione stosowanie art. 292 § 2 k.h. w drodze analogii do standardów wykonywania obowiązków przez niebędących wspólnikami likwidatorów spółki jawnej i komandytowej (zob. w tej kwestii art. 125 § 1 i art. 126 § 1 k.h.), a także członków władz i likwidatorów spółdzielni (zob. w tej kwestii art. 44 ust. 1 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach).

¹⁸ Zob. ustawę z 20 grudnia 1949 r. o zmianie ustawy z 29 października 1920 r. o spółdzielniach oraz ustawy z 21 maja 1948 r. o Centralnym Związku Spółdzielczym i centralach spółdzielni (Dz.U. Nr 65, poz. 524).

¹⁹ Zob. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z 19 czerwca 1953 r., II C 2212/52, OSNCK 1954, nr 4, poz. 75, w którym wyrażono pogląd, iż mimo zasadniczej zmiany celu przedsiębiorstw handlowych w gospodarce uspołecznionej, przedsiębiorstwo państwowe było nadal przedsiębiorstwem handlowym, jeśli miało za przedmiot nabywanie i dalsze zbywanie rzeczy ruchomych (towarów). Pogląd ten zachowywał aktualność także w odniesieniu do spółdzielni.

²⁰ Zob. art. VI § 1-3 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94), dalej: p.w.k.c.

²¹ Tak trafnie A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny. Wiadomości ogólne. Spółki osobowe, tom I, Warszawa 1992, s. 36. Zwrot "prawo cywilne sensu largo" (obejmujący zarówno stosunki cywilne, jak i stosunki handlowe według terminologii przyjętej w modelu dualistycznym regulacji prawa prywatnego) w dalszej części niniejszego opracowania będzie przeciwstawiany zwrotowi "prawo cywilne sensu stricto" (nie obejmującemu stosunków handlowych).

²² Okazało się jednak, że właściwie aż do 1990 r. regulacja prawna stosunków handlowych w kodeksie cywilnym ograniczała się prawie wyłącznie do umów nazwanych (i to nie wszystkich) recypowanych z księgi drugiej części pierwszej kodeksu handlowego.

²³ Tak trafnie - w odniesieniu do spółek handlowych - np. S. Włodyka [w:] S. Włodyka (red.), Prawo spółek, Kraków 1991, s. 8 i nast., A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 40, a także S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, tom I, Warszawa 1997, s. 22.

²⁴ Tak trafnie - w odniesieniu do spółek handlowych - A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 40, a także S. Sołtysiński [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy..., s. 11. Odmiennie jednak S. Włodyka [w:] S. Włodyka (red.), Prawo spółek..., s. 9.

²⁵ Pod rządami ustawy z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach spółdzielnie mogły być tworzone zarówno w celu prowadzenia przedsiębiorstwa, jak i w celu prowadzenia gospodarstwa rolnego (por. art. 95 § 1 i art. 122 tej ustawy). Brak jednak było w omawianej ustawie odpowiednika art. 4 ust. 1 ustawy z 1920 r. o spółdzielniach, przesądzającego o uznaniu spółdzielni ex lege za podmiot stosunków handlowych. Dlatego też zastrzeżenia mogło budzić kwalifikowanie stosunków prawnych spółdzielni prowadzącej gospodarstwo rolne jako stosunków handlowych.

²⁶ Zob. np. orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 kwietnia 1992 r., I ACr 115/92, OSA 1992, nr 12, poz. 86, w którym wyrażono pogląd, iż nie były jednostkami gospodarki uspołecznionej (j.g.u.)tylko te spółki prawa handlowego, w których mniej niż 50 proc. kapitału należało do j.g.u.

²⁷ Tak trafnie - w odniesieniu do spółek handlowych - np. S. Włodyka [w:] S. Włodyka (red.), Prawo spółek..., s. 9, a także A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach..., s. 40; zob. jednak pogląd ostatniego autora przytoczony w przypisie następnym.

²⁸ Z tego powodu nie sposób zgodzić się z poglądem Sądu Najwyższego, wyrażonym np. w orzeczeniu z 29 listopada 2001 r., V CKN 536/00, Lex nr 52637, dopuszczającym ogólną możliwość odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej, a także poglądem A. W. Wiśniewskiego ([w:] Prawo o spółkach..., s. 40), zgodnie z którym przy uzupełnianiu [...] regulacji stosunków spółki w zakresie prawa osobowego i prawa zobowiązań trzeba zachować daleko idącą ostrożność. Może się okazać, że nawet wypełnienie rzeczywistej luki wymaga posłużenia się - zamiast stosowania przepisu kodeksu cywilnego wprost - jedynie analogią i odpowiedniego dostosowania przepisu do specyficznego w ramach prawa o spółkach funkcji.

²⁹ Zob. jednak przypis 22.