Na podstawie art.18 ust.2 pkt.15 ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2015 roku, poz. 1515) i art. 87 ust. 1, 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2014 roku, poz.1446, z późn. zm.) po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków - Rada Gminy Urzędów uchwala, co następuje:

§ 1.

Przyjmuje się i wprowadza "Gminny Program Opieki Nad Zabytkami dla Gminy Urzędów na lata 2016 - 2019", stanowiący załącznik do niniejszej uchwały.

§ 2.

Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Urzędów.

§ 3.

Uchwała podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego i wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

Przewodniczący Rady Gminy Urzędów Marek Przywara

Załącznik do Uchwały Nr XVII/105/15
Rady Gminy Urzędów
z dnia 29 grudnia 2015 r.

GMINA URZĘDÓW



GMINNY
PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI
DLA GMINY URZĘDÓW
na lata 2016-2019
Lublin 2015

SPIS TREŚCI

1. Wstęp

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad

zabytkami

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami

wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami

wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu

kulturowego gminy

5.2.1. Zarys historii obszaru gminy

5.2.2. Zabytki nieruchome

5.2.3. Zabytki ruchome

5.2.4. Zabytki archeologiczne

5.2.5. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń

7. Założenia programowe

7.1 Priorytety programu opieki

7.2. Kierunki działań programu opieki

7.3. Zadania programu opieki

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

11. Realizacja i finansowanie przez gminy zadań z zakresu ochrony zabytków

WSTĘP

Przedmiotem niniejszego dokumentu jest opieka nad zabytkami znajdującymi się na obszarze administracyjnym gminy Urzędów, stanowiącymi jeden z zasadniczych elementów dziedzictwa kulturowego tj. "zasobu rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju, oraz przekazania następnym pokoleniom z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej" (za: Wikipedia). Zgodnie z powyższą definicją wskazanie na pierwszym miejscu zasobu rzeczy nieruchomych i ruchomych (czyli w ogólnym pojęciu zabytków), akcentuje ich rolę we wszelkich działaniach podejmowanych na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. Należy tu podkreślić, że ochrona zabytków należy do obowiązków Państwa, realizującego je między innymi za pośrednictwem organów samorządowych różnego szczebla, dlatego też władzom gmin przypisana została istotna rola w ochronie dziedzictwa kulturowego na podległych im terenach.

Celem niniejszego opracowania jest stworzenie kompleksowej i wieloletniej strategii ochrony zabytków znajdujących się na terenie gminy Urzędów, realizowanej w czteroletnich cyklach. Dlatego też niniejszy program jest swego rodzaju rozwinięciem założeń przyjętych w dokumencie Strategia Rozwoju Gminy Urzędów powstałym w 2007 r. i dotyczącym lat 2007-2015 oraz zamierzeń właścicieli obiektów zabytkowych, których działalność, na przykład edukacyjna czy informacyjna, powiązana jest z ochroną dziedzictwa kulturowego. W swych założeniach Gminny Program Opieki nad Zabytkami wskazuje kierunek podejmowanych przez gminę działań, mających na celu szeroko pojętą ochronę dziedzictwa kulturowego. Głównym celem programu jest zdiagnozowanie stanu zachowania zabytków i określenie zadań, jakie winny być realizowane w latach 2016-2019, przy uwzględnieniu planów i możliwości organizacyjno-finansowych właścicieli zabytków. Program określa stan pożądany, do którego należy dążyć w zakresie opieki nad zabytkami na terenie gminy Urzędów: wskazuje potrzebne do wykonania zadania i podpowiada sposoby ich realizacji poprzez określenie podstawowych założeń ochronnych, organizacyjnych, finansowych, edukacyjnych i promocyjnych.

Zgodnie z przyjętymi założeniami w ustawach i programach wyższego szczebla, celem programu jest także dążenie do osiągnięcia odczuwalnej i akceptowanej społecznie poprawy w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie Gminy Urzędów, zasobu dziedzictwa kulturowego oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Niezwykle ważne jest także, aby poprawa ta dokonywała się przy aktywnym współudziale mieszkańców, poprzez różne formy ich życiowej aktywności i zaangażowaniu w opiekę nad zabytkami. Obowiązkiem władz samorządowych w tym względzie jest z kolei pobudzanie i usprawnianie mechanizmów regulujących kwestie opieki oraz stymulowanie, tworzenie i wspieranie inicjatyw z tym związanych.

Program opieki nad zabytkami już z samej swej nazwy i definicji określonej w ustawie jest dokumentem wymagającym cyklicznej aktualizacji. Jak wcześniej wspomniano program przygotowany na lata 2016-2019 jest blisko powiązany ze Strategią Rozwoju, której cele winny być realizowane zgodnie z przyjętym założeniami. Powyższa kwestia dotyczy także pozostałych właścicieli zabytków, którzy zdecydowali się na współpracę z władzami gminy lub samodzielnie podjęli się opieki na zabytkami. Niezwykle istotny jest fakt, by dzięki realizacji powyższych założeń poprawie uległ stan cennych zabytków wpisanych do rejestru, bądź rozpoczęto tym w okresie prace konserwatorskie przy obiektach, których stan systematycznie pogarszał się.

Należy także podkreślić, że wskazane w Programie zadania do realizacji i proponowane rozwiązania odpowiadają ustawowym regulacjom ochrony zabytków w Polsce.

Na zakończenie chciałbym podziękować mieszkańcom Gminy, którzy swoimi uwagami wniesionymi podczas konsultacji, walnie przyczynili się do uzyskania ostatecznego kształtu poniższego dokumentu.

2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Podstawą prawną w kwestii ochrony zabytków w Polsce jest Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. (Dz. U. nr 162, poz. 1568 z 2003 r. z późn. zmianami), która wprowadziła i sprecyzowała pojęcia - ochrony i opieki nad zabytkami.

Zgodnie z w/w ustawą - ochrona zabytków polega w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;

2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków;

3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;

5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;

6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega w szczególności na zapewnieniu warunków:

1. naukowego badania i dokumentowania zabytku;

2. prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;

3. zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;

4. korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;

5. popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii

ikultury.

W ustawie zostały zdefiniowane obowiązki oraz kompetencje samorządu terytorialnego w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Do obowiązków burmistrza (wójta lub prezydenta gminy) należą w szczególności:

- prowadzenie gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków
nieruchomych z terenu gminy (w której powinny być ujęte: zabytki nieruchome wpisane do rejestru, inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków, inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta, burmistrza, prezydenta gminy w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 22);

- sporządzanie (na okres 4 lat) programu Opieki nad zabytkami (art. 87); uwzględnianie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu i aktualizacji planów zagospodarowania przestrzennego województwa (art. 18 i 19), który to program służy celom określonym w Ustawie (wymienionym w kolejnym rozdziale niniejszego opracowania). Następnie program przyjmuje Rada Miejska, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, po czym program jest ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu burmistrz (prezydent, wójt), sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie miejskiej.

Zgodnie z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym do zakresu działania samorządu gminnego należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze lokalnym w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów (art. 2 i 6). W szczególności zadania własne obejmują sprawy min.: ładu przestrzennego, gospodarki terenami i ochrony środowiska, kultury, zieleni komunalnej i zadrzewień, cmentarzy komunalnych, utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych.

UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW i OPIEKI NAD ZABYTKAMI

W trakcie sporządzaniu niniejszego Programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami dla gminy Urzędów wykorzystano m.in.:

akty prawne:

• Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 z dnia 17 września 2003 r., poz. 1568, z późn.zm.);

• Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 75/2010, poz. 474);

• Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z późn.zm.),

• Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 627),

• Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. z 1933 nr 39, poz. 311 z późn.zm.)

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn.zm.).

• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150),

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z późn.zm.),

• Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. Nr 5 z 1997 r. poz. 24 z późn.zm.);

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn.zm.),

• Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 Nr 13, poz. 123),

• Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. Nr 16, poz. 95 z późn.zm.);

• Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późn.zm.),

• Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539 z późn.zm.).

• Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z późn. zm.).

• Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661)

akty prawa miejscowego i dokumenty strategiczne Gminy Urzędów:

· Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Urzędów - uchwała Rady Gminy Urzędów nr X-68/2003 z dnia 26 września 2003 r. (późniejsze zmiany nie dotyczyły obszarów i obiektów zabytkowych)

· Strategia Rozwoju Gminy Urzędów na lata 2007-2015 - uchwała Rady Gminy Urzędów Nr XIX-172/2008 z dnia 19.09.2008 r.

dokumenty programowe wojewódzkie:

• Wojewódzki program opieki nad zabytkami w województwie Lubelskim na lata 2011- 2014 przyjęty uchwałą nr 91/V/11 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 28 lutego 2011 r.,

• Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, przyjęty uchwałą nr XLV/597/02 Sejmiku Województwa Lubelskiego z dnia 29 lipca 2002 r., opracowany przez Zarząd Województwa Lubelskiego (opublikowany w 3. tomach stanowiących załączniki do uchwały w 2002 r.); oraz późniejsze zmiany z lat: 2009, 2011, 2012, które w niewielkim stopniu dotyczyły ochrony dziedzictwa kulturowego.

• Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020 (obowiązująca od 1.01.2006 r.) przyjęta uchwałą Sejmiku Województwa Lubelskiego Nr XXXI/545/09 z dnia 27 kwietnia 2009 r. (opublikowana w 2. tomach: Uwarunkowania i Diagnoza Stanu Wyjściowego i Cele i Priorytety Strategii oraz System Wdrażania - lipiec 2005 r.);

• Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 - zaakceptowany przez Zarząd Województwa Lubelskiego 11 lutego 2014 r.;

• Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013 przyjęty przez Radę Ministrów dnia 25 lipca 2006 r.;

krajowe dokumenty programowe z zakresu dóbr kultury:

• Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017, opracowany przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby;

• Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 oraz Uzupełnienie Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2020.

UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

We wspomnianej Ustawie z 23 lipca 2003 r. szczególnie mocno zaakcentowano zasadę, iż opracowanie programu opieki nad zabytkami ma na celu:

1. Włączenie zagadnień ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju.

2. Rozpatrywanie kwestii uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej.

3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich
zachowania.

4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego.

5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami.

6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje
konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków.

7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad

zabytkami.

l. Na dzień dzisiejszy (wrzesień 2015 r.) obowiązuje opracowany przez Zespół Rady Ochrony Zabytków, powołany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017, przyjęty uchwałą nr 125/2014.

Przyjete się w nim podstawowe założenia programowe ukierunkowane są na wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Znaczna część artykułowanych tam celów i kierunków działań winna być uwzględniona w lokalnych programach opieki nad zabytkami, szczególnie w kwestiach: integracji ochrony dziedzictwa kulturowego, przyrodniczego, krajobrazu oraz stosownych zasad zagospodarowania przestrzennego, promocji dziedzictwa kulturowego i wzmocnienia jego roli, zwłaszcza w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości. W odniesieniu do samorządów oznacza to m.in. ich zwiększenie zaangażowania, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaangażowania społeczne go na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władczą kompetencją rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków.

2. Założenia Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2013. Uzupełnienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (dokument wdrożeniowy: Narodowy Program Kultury "Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013)

Zgodnie z podstawowymi założeniami NSK zasadniczym celem strategii winno być działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów w Polsce, dlatego też przyjęto następujące priorytety:

§ Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe (zmierzające do materialnej poprawy stanu zabytków), ich adaptacja i rewitalizacja oraz zwiększenie dostępności dla nich mieszkańców, turystów i inwestorów.

§ Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego.

Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski jest Narodowy Program Kultury "Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego". Podstawą do jego sformułowania jest uznanie sfery dziedzictwa za niezbędny warunek rozwoju i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców.

Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami i dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu.

I. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego.

Zgodnie ze strategią rozwoju województwa lubelskiego w Planie Zagospodarowania Przestrzennego kierunki polityki przestrzennej zostały połączone z działaniami na rzecz rozwoju kultury i ochrony walorów przyrodniczo - krajobrazowych regionu. Pośród zasobów kulturowych województwa lubelskiego, z terenu Gminy wymieniono region urzędowski z charakterystycznymi szerokofrontowymi chałupami z podcieniami jako jeden z charakterystycznych regionów architektonicznych (T. I, rozdz. IX). Ponadto w T. II, rozdz. V dot. Kierunków zagospodarowania przestrzennego, w części Środowisko kulturowe wskazano na konieczność ochrony zabytkowych układów urbanistycznych m.in. Urzędowa oraz grodziska w Leszczynie. Tu także postulowano sporządzenie Urzędowskiego Parku Kulturowego będącą nową formą ochrony krajobrazu kulturowego oraz wymieniono Urzędów jako ponad lokalne centrum kultury.

Zmiany wprowadzone w grudniu 2009 r. w kwestii ochrony dziedzictwa kulturowego w odniesieniu do Gminy Urzędów są niewielkie i nie dotyczą kwestii związanych z zabytkami.

II. Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020

Wśród priorytetów rozwoju województwa wskazano ochronę i pomnażanie dziedzictwa kulturowego oraz jego wykorzystanie dla harmonijnego rozwoju społecznego. Dodatkowo w częściach poświęconych turystyce oraz ochronie dziedzictwa kulturowego strategia podkreśla potrzebę:

1. ochrony krajobrazu kulturowego głównych ośrodków turystycznych,

2. umacniania publicznego charakteru zadań samorządów w dziedzinie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie zapewnienie systemowych warunków ich finansowania,

3. wykorzystywania dziedzictwa kulturowego regionu jako elementu wzbogacania rynku
pracy (promocja zewnętrzna),

4. stworzenia sprawnego systemu finansowania rewaloryzacji zabytków,

III. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Woj. Lubelskim.

Powyższy dokument, opracowany na lata 2011-2014 ma charakter uzupełniający w stosunku do innych aktów planowania wojewódzkiego i obecnie jest w trakcie aktualizacji. Zawarte w nim dane dotyczą zaakcentowania najcenniejszych walorów zabytków znajdujących się na terenie Gminy tj.: układu urbanistycznego Urzędowa (s. 25 i 26), kościoła parafialnego w Urzędowie (s. 28) oraz jego wyposażenia (s. 53), wałów w Urzędowie (s. 39). Odnotowano tamże typ urzędowski drewnianego budownictwa charakteryzujący się występowaniem szerokofrontowych chałup z podcieniem wzdłużnym, często zwanym kalenicowym, za centrum którego uznaje się Urzędów z obszernymi przyległymi przedmieściami (s. 39, 46) oraz grodzisko w Leszczynie przykład wczesnośredniowiecznej architektury obronnej (s. 60), ponownie wykorzystanej w XVII w. na ufortyfikowany obóz wojskowy tzw. "Wały Szwedzkie" (s. 45). Ponadto wzmiankowano Urzędów jako jeden z ciekawszych ośrodków garncarskich (s. 68), kontynuujący tradycje do dnia dzisiejszego, czego wyrazem m.in. są Międzynarodowe Warsztaty i Spotkania Garncarzy organizowane właśnie w Urzędowie oraz kaplicę św. Otylii w Urzędowie jako ośrodek pątniczy (s. 73).

5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami

wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Urzędów

(przyjęty uchwałą Rady Gminy Urzędów nr X-68/2003 z dn. 26.09.2003 r. oparty na Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego z 2001 r. - Uchwała XXXIV-245

Plan w bardzo szerokim i właściwym zakresie chroni dziedzictwo kulturowe występujące na terenie Gminy, obejmujące: historyczne układy drożne; układ urbanistyczny Urzędowa; układy ruralistyczne z nadziałami rolnymi; zespoły kultu religijnego, cmentarze różnych wyznań i miejsca pamięci; zespoły podworskie z komponowaną zielenią, układami wodnymi i osiami widokowymi; budynki użyteczności publicznej przedstawiające wartość historyczną oraz obszary występowania znalezisk archeologicznych. W zapisach planu wymienione są nie tylko obiekty wpisane do rejestru zabytków, ale także obiekty określone jako dobra kultury których jest 50 (najbardziej wartościowe z nich znalazły się w Gminnej Ewidencji Zabytków). Dla pojedynczych obiektów oraz zagadnień (np. cmentarze) sformułowano szczegółowe zapisy dopuszczające konkretne działania związane przedmiotowym obiektem.

Strategia Rozwoju Gminy Urzędów na lata 2007-2015

W dokumencie Strategia Rozwoju Gminy Urzędów na lata 2007-2015 w rozdziale dotyczącym zasobów kulturowych wymieniono obiekty istotne z uwagi na krajobraz kulturowy oraz wpisane do rejestru zabytków tj.

- kościół paraf. rzym.-kat. pw. Najświętszego Serca z terenem d. cmentarza, drzewostanem oraz plebanią w Bobach

- park dworskich w Moniakach

- układ urbanistyczny w Urzędowie obejmujący rynek i przyległe ulice oraz częściowo zachowane obwałowania.

- wczesnośredniowieczne grodzisko w Leszczynie

- kościół paraf. rzym.-kat. pw. św. Trójcy Przenajświętszej (w Strategii błędnie określono wezwanie - św. Mikołaja) w Popkowicach wraz z dzwonnicą, terenem d. cmentarza, drzewostanem oraz kaplicą cmentarną na cmentarzu parafialnym

- młyn wodny w Urzędowie przy ul. Opolskiej

- kaplica na terenie cmentarza parafialnego.

Obiekty ważne dla krajobrazu kulturowego Gminy według autorów Strategii to: Sanktuarium św. Otylii wraz z kapliczką i prowadzącą do niej lipowa aleją, cmentarz z I wojny światowej w Bobach oraz dwie mogiły z tego okresu w Bęczynie.

W rozdziale dotyczącym turystyki (4.3) podkreślono, iż na terenie Gminy brak jest sprzyjających warunków środowiskowych do rozwoju turystyki tj. akwenów wodnych, obszarów krajobrazu chronionego, ścieżek przyrodniczych oraz innych atrakcyjnych elementów infrastruktury turystycznej. Ponadto podkreślono brak zainteresowania mieszkańców Gminy prowadzeniem działalności w tym zakresie. Jako przykład podano dwa szlaki piesze Natalin-Popkowice oraz Kazimierz Dolny-Urzędów, przy których nie funkcjonuje żadne gospodarstwo agroturystyczne. Wskazano przy tym na uwarunkowania historyczne, tradycje garncarskie oraz pracownię astronomiczną jako czynniki mogące stać zalążkiem ścieżek edukacyjnych i magnesem dla rozwoju turystyki. Podniesiono jednak problem nakładów finansowych, które stanowią istotną barierę w ich utworzeniu.

W rozdziale dotyczącym promocji (6.4.) opracowania podkreślono brak strategii promocyjnej Gminy oraz słabość jej infrastruktury turystycznej czyli brak wspomnianych zbiorników wodnych, bazy noclegowej i interesujących obszarów krajobrazowych. Gmina promuje się przede wszystkim w lokalnej gazecie oraz na stoiskach w trakcie powiatowych imprez typu dożynki. Zaakcentowano działalność Towarzystwa Ziemi Urzędowskiej jako ważnego krzewiciela kultury na terenie Gminy oraz inicjatora wielu inicjatyw związanych z dokumentowaniem historii Urzędowa i miejscowości położonych na terenie gminy.

W Rozdziale SWOT (IV) przeanalizowano mocne i słabe strony czynników mających wpływ na środowisko kulturowe Gminy. Mocne strony wg. autorów Strategii to: czyste środowisko naturalne, dogodne położenie na trasie Lublin-Kraśnik, położenie na dawnym trakcie handlowym Lublin-Kraków, rezerwat jodłowy, kultywowanie tradycji patriotycznych, regionalnej kultury, zabytkowe obiekty sakralne oraz obiekty zabytkowe o wysokich walorach zabytkowych parki oraz grodzisko w Leszczynie. Nie odnotowano słabych stron w kwestiach dotyczących kultury. W dalszej części opracowania wskazano jako szanse dla Gminy utworzenie programu ochrony rzeki Urzędówki, utrzymanie czystości środowiska i wykorzystanie potencjału przyrodniczego do rozwoju turystyki. Zagrożeniem dla podjętych starań może być zanieczyszczenie środowiska naturalnego spowodowane nieodpowiedzialnymi działaniami człowieka oraz ograniczone możliwości pozyskiwania środków unijnych na cele związane z ochroną środowiska naturalnego.

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1 Zarys historii obszaru gminy

Najważniejszym ośrodkiem osadniczym na terenie Gminy jest Urzędów, którego lokację przeprowadził w 1405 r. król Władysław Jagiełło na gruntach wsi Zabierzyce i Skorczyce, prawdopodobnie z włączeniem wcześniej istniejącego tu targowiska. Jagiełło wykorzystał wyjątkowo dogodne położenie terenu znajdującego się na skrzyżowaniu ważnych traktów handlowych; płn. - pd. czyli Kraków - Lublin i dalej na Litwę z traktem wsch. - zach. z Wielkopolski na Ruś z przeprawą w Solcu. Potwierdzenie tego znajduje się w późniejszych dokumentach, gdzie drogi do Popkowic (1444), Zawichost - Lublin (1452), Turobin - Lublin (1453), zwane są królewskimi. Miasto, mające status królewskiego cieszyło znaczna opieką ze strony władców, szczególnie w XV i XVI w., co owocowało licznymi przywilejami oraz ich wizytami w Urzędowie. W 1412 r był tu Władysław Jagiełło w związku ze zjazdem przedstawicieli Lublina, Sandomierza i Opatowa, zaś w 1436 i 1439 dwukrotnie odwiedził je Władysław Warneńczyk.

Parafia w Urzędowie zapewne została erygowana wkrótce po lokacji miasta, na co jednak brak źródłowego potwierdzenia. Pierwszy kościół p.w. św. Mikołaja, prawdopodobnie drewniany, według tradycji ufundowany przez Władysława Jagiełłę, został spalony podczas najazdu tatarskiego na początku XVI w. Źródłowe potwierdzenie istnienia kościoła św. Mikołaja pochodzi dopiero z 1470 r. Następną świątynię, fundacji Tęczyńskich, spalili Kozacy w czasie najazdu w 1648 r., odbudowana, dwukrotnie była niszczona pożarami w latach 1705 i 1755. Po ostatnim pożarze z inicjatywy i funduszy kanonika wojnickiego ks. Józefa Marszałkowskiego, wzniesiono w latach 1755 - 1784, w miejscu poprzedniego nowy murowany późnobarokowy kościół, poważnie zniszczony podczas I wojny światowej.

W 1447 r. miała miejsce erekcja szpitala św. Ducha i św. Leonarda dokonana przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego na przedmieściu Urzędowa, obok którego wzniesiono drewniany kościół ufundowany przez rajców. Kościół został zniszczony w czasie pożaru w 1657 r. i mimo odbudowy stopniowo pogrążał się w ruinie, w konsekwencji jego pozostałości rozebrano w 1840 r. Następnie na tym miejscu wybudowano szkołę.

Po spaleniu miasta w 1503 r. przez Tatarów, mieszczanie otrzymali szereg kolejnych przywilejów, dzięki którym wokół Urzędowa powstały umocnienia obronne. Umocnienia w postaci wałów ziemnych z drewnianymi parkanami i trzema bramami: Krakowską, Lubelską i Opolską, szczątkowo zachowały się do dnia dzisiejszego w pobliżu kościoła św. Mikołaja. W Bramie Krakowskiej, najokazalszej, ulokowano siedzibę władz miejskich. Bramy rozebrano w 1860 r.

XVI w. to okres największej świetności miasta, które w tym czasie posiadało liczbę mieszkańców (przede wszystkim rzemieślników), budynków i dochody, pozwalającą zaliczyć je do większych miast regionu. W tym czasie Urzędów znacznie rozrósł się, gdyż włączono przedmieścia: Bęczyn (wzmiankowany w 1447 r.), Rankowskie i Mikuszewskie. O znaczeniu miasta świadczy goszczenie w jego murach posła cesarskiego Wilhelma Rosenberga podczas elekcji Henryka Walezjusza. Ponadto należy odnotować, iż dwukrotnie odbywały się tu sejmiki wojewódzkie. Bogactwo mieszczan urzędowskich uwidacznia się także w fakcie, że w drugiej połowie XV i XVI w. liczni mieszkańcy Urzędowa (63) studiowali w Krakowie. Upadek gospodarczy miasta przyniosły wojny okresu "Potopu", po którym już nigdy nie odzyskało swego wcześniejszego znaczenia.

W 1667 r. starostwo niegrodowe urzędowskie, którego siedziba znajdowała się w Dzierzkowicach nadane zostało podkomorzemu koronnemu Teodorowi Denhoffowi, z wyłączeniem Urzędowa nadal pozostającemu własnością królewską. Ostatnim starostą urzędowskim był Ignacy Potocki.

W 1835 r. dobra urzędowskie wraz z folwarkami przekazane zostały jako majorat baronowi Geismarowi, w rękach której to rodziny pozostawały do I wojny światowej.

Po powstaniu styczniowym Urzędów utracił prawa miejskie, które odzyskał wraz z początkiem 2016 r. W 1915 r. miasto zostało niemal doszczętnie spalone, przez co zanikła liczna wcześniej drewniana zabudowa.

Jedną z najstarszych miejscowości na terenie Gminy są Popkowice, pierwszy raz wzmiankowane w 1397 r., w związku z ofiarowaniem przez biskupa Piotra Wysza tutejszemu, nowo fundowanemu kościołowi dziesięciny ze wsi Kierz. W tym okresie Popkowice były własnością szlachecką rodu Bystramów. Dobra popkowickie bardzo często zmieniały swych właścicieli, którymi przejściowo był m.in. Mikołaj Rej z Nagłowic. Dopiero w XIX w. sytuacja własnościowa stabilizowała się, gdy właścicielami zostali Piaseccy. W ich rękach Popkowice znajdowały się do uwłaszczenia prze reformę rolną z 1944 r.

Parafia w Popkowicach erygowana została w 1397 r. Pierwszy kościół drewniany p.w. św. Krzyża, zapewne wybudowany wkrótce po erekcji, potwierdzony jest źródłowo w 1470 r. W połowie XVI w. został zamieniony przez Mikołaja Reja na zbór protestancki. Po przywróceniu kościołowi rzymsko - katolickiemu prawdopodobnie był już tak zrujnowany, iż nie nadawał się do remontu i został rozebrany. W 1628 r. wybudowano nowy, murowany kościół p.w. św. Trójcy, w duchu późnego renesansu.

Równie odległą w czasie proweniencję jak wcześniej wzmiankowane miejscowości mają Skorczyce pierwszy raz wzmiankowane w 1405 r., w związku z nadaniem praw miejskich dla Urzędowa. Podczas lokacji włączono, do nowo założonego miasta, targowisko w Skorczycach, które jednak zachowało swą odrębność jako jurydyka. Początkowo wieś stanowiła własność królewską i szlachecką, a po 1405 r. pozostała już tylko szlachecka. Od początku XV w. Skorczyce należały do Bystramów. W 1540 r. Paweł Bystram, ostatni z rodu, ofiarował Skorczyce wraz z Popkowicami Mikołajowi Rejowi z Nagłowic. W późniejszym okresie dobra znajdowały się w posiadaniu m.in. Skorupskich (pocz. XIX w.), Hemplów (1823), którzy wybudowali tu okazały pałac. W 1911 r. Leon Hempel hipotecznie wyłączył ośrodek dóbr, a resztę rozparcelował. W czasie I wojny światowej pałac został całkowicie zniszczony, a właściciel zamieszkał w drewnianej rządcówce. Po wojnie resztówkę otrzymali bratankowie m. in. Tadeusz Lechnicki, który w 1924 r. rozbudował dwór.

Kolejną z miejscowości o XV-wiecznej genezie są Boby. Pierwsza wzmianka dotycząca wsi pochodzi z 1413 r., gdy wymieniona jest w dokumencie przysądzającym plebanowi z Opolu dziesięciny snopową z ról kmiecych w Bobowie. Wieś stanowiła własność szlachecką, w XV w. należącą do Bobowskich. Część wsi, na której osiadła szlachta zagrodowa, już w XVI w. uległa rozdrobnieniu.

W 1529 r. wzmiankowany dwór i folwark, które były powiązane z jedną z części Bobów. Według planów z 1872 r. w Bobach znajdował się zespół dworsko - parkowy, w skład którego wchodziło dziewięć budynków. Dwór usytuowany entre cour et jardin. Według niepotwierdzonych przekazów, po rozprzedaży ośrodek przeniesiono do Metelina. Obecnie po zespole śladów brak jest w terenie.

Poza miejscowości znajdujące się na terenie Gminy nie posiadają tak intersującej proweniencji historycznej, gdyż w większości powstały w XIX w.

5.2.2. Zabytki nieruchome

Urbanistyka i ruralistyka :

Urzędów został założony na prawie magdeburskim, czego konsekwencją była forma rozplanowania. Z nadania lokacyjnego wynika, że miasto otrzymało wówczas 90 łanów (dla porównania Lublin 100 łanów), z której tylko niewielka część została przeznaczona na zainwestowanie miejskie. W centrum ulokowano rozległy, rynek o wymiarach 90 x 75 m z naroży którego wychodziły pod kątem prostym pary ulic. Północną pierzeję przecinał trakt lubelski. Nie był to jednak czysty szachownicowy kształt, gdyż bloki przyrynkowe nie wykształciły się w pełni. Ich niewielka ilość i niesymetryczny układ były skutkiem ograniczeń jakie narzucone zostały wielkością obwałowań. Dalszą implikacją tych ograniczeń było przeniesienie zabudowy poza mury miejskie, na przedmieścia, powstające przy wylotowych traktach. Przy trakcie na Wielkopolskę powstało przedmieście Mikuszewskie i Bęczyn, na Kraków - Wodne, na Lublin Zakościelne, Rankowskie i Góry. Tu też z czasem przeniosło się największe nasilenia ruchu budowlanego. Nieodłącznym elementem układu urbanistycznego Urzędowa są dobrze zachowane ziemne wały obronne pochodzące z 1 poł. XVI w. pierwotnie otaczające miasto, prawdopodobnie zachowane na 1/3 długości dawnego obwodu obronnego, bez budowli obronnych oraz innych oprócz ziemnej baterii.

Na terenie Gminy historycznie obowiązywał jeden układ ruralistyczny - jednodrożnicowy, z rozluźnioną, pierwotnie jednostronną zabudową (obecnie obustronną). Z czasem zabudowa uległa znacznemu zagęszczeniu.

Architektura sakralna :

W Urzędowie, nieopodal rynku jest usytuowany kościół św. Mikołaja, wybudowany w latach 1755 - 1784, z inicjatywy i funduszy kanonika wojnickiego ks. Józefa Marszałkowskiego. Utrzymany w stylu późnego baroku kościół, został poważnie zniszczony podczas I wojny światowej. Po odbudowie, przeprowadzonej w latach 1923 - 25, w wyniku której m.in. podniesiono wieże o jedną kondygnację, częściowo zatarto cechy stylowe obiektu.

Kościół otoczony jest murowanym ogrodzeniem powstałym w 1919 r. , w które włączona jest późnobarokowa brama. W zachodniej części dawnego cmentarza przykościelnego wybudowano w 1919 r. murowaną dzwonnicę. Świątyni towarzyszyła drewniana plebania zniszczona także w czasie I wojny światowej. Już wówczas jednak istniała obecna wybudowana w 1908 r., nosząca secesyjne cechy stylowe

W Popkowicach znajduje się murowany kościół p.w. św. Trójcy, wybudowano w 1628 r. w duchu późnego renesansu. Świątynia - zniszczona w trakcie pożaru w 1855 r. stosunkowo szybko została odbudowana, jednak w wyniku przebudowy jaka miała miejsce w 1892 r. zatarto jej pierwotne cechy stylowe, natomiast zyskała klasycyzującą dekorację zewnętrzną.

W skład zespołu kościelnego wchodzi murowana dzwonnica z 1842 r. oraz pochodzące z tego okresu murowano - żeliwne ogrodzenie, w którym cztery kapliczki.

Poza zespołem kościelnym znajduje się dawna organistówka powiązana widokowo z dojazdową groblą do zespołu dworskiego. Murowana, bogato dekorowana, z drewnianym ganeczkiem od frontu, wybudowana w 1908 r.

W północnej części Bobów znajduje się murowana, neogotycka świątynia, wzniesiona w latach 1907 - 1914, według projektu z 1887 r. J. Dziekońskiego, poprawionego przez W. Łaszkiewicza. Kościół zniszczono podczas działań wojennych w 1915 r., odbudowano w latach 1918 - 1920. W tym też czasie wzniesiono także nową plebanię z elementami stylu narodowego

Architektura rezydencjonalna :

W 1752 r. istniał w Popkowicach drewniany dwór, otoczony parkanem, rozebrany po poł. XIX w. W jego miejscu, w 4 ćwierci XIX w. z inicjatywy Józefa Piaseckiego, wybudowano nowy, murowany dwór, zniszczony podczas I wojny światowej, odbudowany na początku l. 20 XX w. W 1950 r. dwór przekazano na Dom Pomocy Społecznej. W l. 1958 i 1960 do dworu dobudowano łącznik a następnie przebudowano go, co gruntownie zatarło reprezentacyjny charakter dawnej siedziby Piaseckich.

Wraz z wybudowaniem nowego dworu powstał park krajobrazowy, zachowany w znacznym stopniu, z czytelnym układem alejek i starodrzewem.

Dworowi towarzyszyły budynki folwarczne, które rozebrano pod koniec XIX w. Z inicjatywy Piaseckiego wybudowano nowe budynki gospodarcze: browar (1891), młyn wodny, murowany (1899), trzy murowane budynki gospodarcze (przełom XIX/XX w.), fabrykę mąki kartoflanej (k. XIX w.), rządcówkę (koniec XIX w.) oraz drewnianą karczmę. Z nich przetrwały do dnia dzisiejszego browar, oszkarpowany budynek gospodarczy (ob. dom mieszkalny), młyn, rządcówka oraz stajnia.

Na terenie Skorczyc funkcjonował murowany dwór wraz z zespołem folwarcznym, wybudowany zapewne ok. 1850 r. W 1989 r. dwór został rozebrany. Dwór otoczony był parkiem krajobrazowym, którego starodrzew i układ alejek czytelne są do dnia dzisiejszego. Wśród drzewostanu na uwagę zasługują dwa dęby, z których jeden jest uznany za pomnik przyrody oraz dwie lipy i jeden modrzew. Na terenie dawnego podjazdu usytuowany jest kamień, do którego przymocowana jest tablica z napisem "Pamięci zacnych właścicieli dóbr skorczyckich M. Reja, Hemplów i Lechnickich mieszkańcy Skorczyc 26.06.1994."

Moniaki, pierwotnie Wólka Wierzbicka, do 1840 r. stanowiły własność Wierzbickich, którzy w latach 1760 - 70 wznieśli tu drewniany dwór, przebudowany przez K. Skórewicza w okresie międzywojennym. W 1976 r. dwór przeniesiono do Janowca, gdzie stał się zaczątkiem skansenu drewnianych zabudowań dworskich. Z zespołu dworskiego pozostały dwa murowane budynki spichlerz i oficyna wybudowane na przełomie XIX i XX w. oraz resztki parku krajobrazowego, którego najciekawszym elementem jest aleja kasztanowcowo - jesionowa

Budynki użyteczności publicznej :

Pośród zachowanej zabudowy municypalnej i użyteczności publicznej, na terenie Gminy odnotowujemy murowany piętrowy zajazd położony przy ul. Rynek 27 (2 poł. XIX w.), przebudowany na dom mieszkalny. W pobliżu znajduje się budynek Spółdzielni Spożywców "Jedność" (Rynek 28) z 1905 r. oraz budynek szkoły z 1905 r. (Rynku nr 22) Przy drodze wyjazdowej prowadzącej w stronę Lublina znajduje się murowana mleczarnia Spółdzielni "Podgórzanka" wybudowana w 1911 r. Nie są to jednak obiekty wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków.

Budynki przemysłowe

Poczesne miejsce wśród budynków w tej kategorii zajmuje drewniany młyn wodno-motorowy wybudowany na początku XX w. przy ul. Opolskiej 3, który zachował się wraz z pełnym wyposażeniem. Obiekt ten zachował tradycje miejsca młyna królewskiego wybudowanego jeszcze w XVI w. Drugim wartościowym budynkiem przemysłowym jest murowany młyn w Popkowicach pochodzący z 1899 r., pierwotnie wchodzący w skład zespołu folwarcznego. Najmłodsza, gdyż wybudowana w 1936 r. jest drewniana kuźnia położona na przedmieściu Urzędowa - Mikuszowskim.

Budynki mieszkalne :

Wprawdzie na terenie Urzędowa stosunkowo licznie zachowała się zabudowa sprzed 1939 r. (zdominowana przez powstałą w okresie międzywojennym) to brak jest wśród niej charakterystycznej drewnianej zabudowy podcieniowej, występującej w dwóch typach. Pierwszy z nich, założony na planie prostokąta, dwutraktowy (izba, sień, komora i kuchnia), był nakryty dwuspadowym dachem, o wysokości przekraczającej dwukrotnie wysokość zrębu, którego dłuższa połać była wysunięta na zewnątrz tworząc podcień wsparty na czterech słupach. Drugi typ - również drewniany, na murowanej z kamieni polnych na podmurówce, jednotraktowy (sień, kuchnia i dwie izby), nakryty dachem czterospadowym lub dwuspadowym równym wysokości zrębu.

Natomiast z murowanych domów odnotować należy budynek przy ul. Wodnej nr 18, wybudowany został przez małżonków Golińskich w 1910 r. W jego części frontowej wmurowana jest tablica pamiątkowa upamiętniającą pobyt na kwaterze J. Piłsudskiego.

Cmentarze i miejsca pamięci:

W zachodniej części Urzędowa, na krańcu przedmieścia Wodnego, usytuowany jest cmentarz rzymsko - katolicki założony około połowy XIX w. Otoczony jest murowano - żeliwnym ogrodzeniem z eklektyczną bramą, pochodzącą z 1918 r. Na terenie cmentarza znajduje się murowana kaplica grobowa z 1845 r., z napisem FONDATORKA M. RYSZKIEWICZOWA, RO. PAN. 22 SIERPNIA, FRA. SKOWROŃSKI 1845.

Ponadto w Urzędowie do odnotowania następujące miejsca pamięci:

- mogiła legionistów z 1915 r. poległych na polach urzędowskich, usytuowana vis a vis bramy cmentarza parafialnego w formie metalowego krzyża, osadzonego na dwóch kamieniach.

- pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego usytuowany w pobliżu kościoła, postawiony w 70 rocznicę odzyskania niepodległości z tablica pamiątkową ufundowana przez legionistów i peowiaków z powiatu janowskiego.

- pomnik obrońców Lwowa usytuowany na wałach miejskich, na północny-wschód od kościoła, w formie kamienia z piaskowca, z napisem: ORLĘTOM DZIECIOM BOHATEROM POLEGŁYM 1918 1-1919 W WALKACH O POLSKOŚĆ LWOWA I NIEPODLEGŁOŚĆ OJCZYZNY. Pomnik został ufundowany w 1928 r. przez uczniów szkoły powszechnej w Urzędowie.

- pomnik upamiętniający męczeńską śmierć księdza Jerzego Popiełuszki, położony na terenie zespołu kościoła parafialnego.

W południowej części Urzędowa, w pobliżu kapliczki św. Elżbiety do niedawna istniał cmentarz żydowski, założony około 1900 r., niemal całkowicie zniszczony w czasie II wojny światowej, którego resztki rozorano już po wojnie. Obecnie w tym miejscu znajduje się pomnik w kształcie macewy.

W Popkowicach, na wschód od zespołu kościelnego znajduje się cmentarz rzymsko - katolicki, założony na początku XIX w., do którego pierwotnie prowadziła lipowa aleja, obecnie zachowana szczątkowo (dwa okazy). Na terenie cmentarza do odnotowania murowana kaplica grobowa Mazurkiewiczów z 1852 r. oraz rodzinny grobowiec Piaseckich z 1903 r.

W płd.-wsch. części Bobów (Boby-Kolonia), przy drodze do Mikołajówki, usytuowany jest cmentarz rzymsko - katolicki założony na początku XX w. Na jego terenie brak jest ciekawszych obiektów sepulkralnych, jedynie do odnotowania groby powstańców styczniowych. W południowej części Bobów-Kolonii, na skraju lasu, znajduje się cmentarz wojenny z czasu I wojny światowej. Natomiast na zachodnim krańcu Bobów-Wsi znajduje się pomnik upamiętniający bohaterów walk o niepodległość z lat 1831-1920.

Kolejnym cmentarzem z I wojny światowej jest cmentarz w Natalinie, położony na skraju lasu, nieopodal Chruślanek Józefowskich.

Z czasów I wojny światowej odnotować należy dwie mogiły w Bęczynie, w których pochowani są żołnierze austriaccy oraz rosyjscy. Obie usytuowane są obok siebie, na zachodnim krańcu wsi.

Kapliczki i figury przydrożne

W Urzędowie, na dawnym przedmieściu Wodnym, około połowy XVIII w. wybudowano murowaną kaplicę św. Otylii, zniszczoną w czasie nieokreślonego czasowo kataklizmu. Obecna, drewniana kapliczka pochodzi z 1890 r. usytuowana jest w lesie. Prowadzi do niej aleja przy której ustawiono 19 współczesnych rzeźb przedstawiających figury świętych i błogosławionych związanych z Polską. Założona na planie prostokąta, z daszkiem wspartym na dwóch kolumienkach, z narożami flankowanymi kanelowanymi, drewnianymi pilastrami

Druga kapliczka w Urzędowie, także drewniana, usytuowana jest przy ul. Opolskiej, w pobliżu młyna, w jej wnętrzu rzeźba św. Jan Nepomucen, z początku XX w. Od frontu charakterystyczne wsparcie daszku na filarkach.

Na terenie Popkowic zachowały się dwie interesujące kapliczki. Pierwsza położona jest w pobliżu kościoła, to murowana kapliczka z początku XIX w., z rzeźbą przedstawiającą św. Jana Nepomucena. Założona jest na rzucie kwadratu, nakryta daszkiem namiotowym, otwarta z trzech stron arkadowo, otynkowana "barankiem". Druga znajdująca się przy drodze do dworu, to kamienna figura przedstawiająca Chrystusa Frasobliwego, z końca XVIII w., posadowionym na kolumnie. Rzeźba otoczona jest starodrzewem klonowym i brzozowym.

W Bęczynie do odnotowania jest drewniana kapliczka ku czci św. Rozalii, wybudowana w 3 ćw. XIX w., usytuowana w środkowej części miejscowości.

5.2.3. Zabytki ruchome

Zabytki ruchome znajdujące się na terenie Gminy to przede wszystkim wyposażenie kościołów parafialnego w Urzędowie (pw. św. Mikołaja), Popkowicach (pw. św. trójcy Przenajświętszej) oraz w Bobach-Kolonii (pw. Najświętszego serca Jezusowego). Pośród nich brak jest jednak wyróżniających się przykładów malarstwa, rzeźby lub rzemiosła artystycznego.

5.2.4 Zabytki archeologiczne

Gmina Urzędów objęta została w całości penetracją terenową w zakresie badań tzw. AZP, czyli Archeologicznego Zdjęcia Polski. Penetracja ta polega na obchodach pól po orkach wiosennych i jesiennych, z naniesieniem powierzchniowych materiałów archeologicznych na podkłady mapowe. Pozwala to zlokalizować tereny o bardzo dużym nasyceniu znaleziskami osadniczymi i pochówkowymi; wstępnie ustalić ich chronologię, a także stwierdzić monokulturowy lub wielokulturowy charakter stanowiska.

Podczas wzmiankowanych badań natrafiono na ślady osadnicze znajdujące się zarówno, na stokach dolin rzecznych jak i na wysoczyznach, skupione jednak w kilku wydzielonych obszarach. Stanowiska wzdłuż doliny Urzędówki koncentrują się w okolicach Bęczyna i Urzędowa (d. przedmieścia - Wodne, Góry i Zakościelne), natomiast wzdłuż dopływu Wyżnicy - Podlipia w okolicach Moniaków, Kozarowa i Bobów. Ponadto liczne stanowiska znajdują się na krawędziach, suchej obecnie doliny Podlipia w okolicy Wierzbicy. Co się tyczy stanowisk nie związanych z ciekami wodnymi to do odnotowania są znaleziska wzdłuż wczesnośredniowiecznego szlaku handlowego prowadzącego przez m. in. Leszczynę.

Pozostałe tereny gminy są wyjątkowo słabo nasycone znaleziskami archeologicznymi

Z ustaleń poczynionych przez archeologów w trakcie badań wynika, że zdecydowana większość stanowisk na interesującym nas obszarze ma małą wartość poznawczą i nie wymaga interwencji konserwatorskich. Odnajdywane w trakcie penetracji terenowej zabytki archeologiczne to głównie pojedyncze fragmenty ceramiki z różnych kultur począwszy od neolitu (kultura pucharów lejkowatych), poprzez epokę brązu (kultura trzciniecka, łużycka), do wczesnego średniowiecza. Ponadto dużo znalezisk ma nieokreśloną atrybucję kulturową. Dominującymi materiałami są zabytki pochodzące z wczesnego średniowiecza.

Pod względem wartości archeologicznych wyjątkiem na tle gminy są stanowiska: w Leszczynie i Wierzbicy, gdzie mamy do czynienia ze znaczącymi znaleziskami, jakkolwiek nieporównywalnymi jakościowo.

Niewątpliwie znacznie większą wartość posiada stanowisko w Leszczynie, gdzie odkryte zostało wczesnośredniowieczne grodzisko datowane na VIII - IX w. Grodzisko usytuowane jest na rozległym cyplu wierzchowiny lessowej, składa się z dwu koncentrycznych dobrze zachowanych wałów z majdanem. Obecnie obiekt jest zasiedlony. W jego okolicach stwierdzono występowanie licznych osad z VIII i IX w., usytuowanych na stokach i krawędzi suchej doliny.

Natomiast w Wierzbicy odkryto osadę o powierzchni ok. 2 ha z wyraźnie widocznymi śladami destrukcji obiektów, co można interpretować jako zniszczenie istniejącego tu folwarku rycerskiego.

Obserwacją poczynioną przez archeologów jest, iż pierwotne osadnictwo, od neolitu po wczesne średniowiecze, skupiało się w strefie krawędziowej dolin rzecznych, a dopiero w czasach historycznych zasiedlane zostały dna dolin. W sposób niezwykle czytelny jest to widoczne w Wierzbicy, gdzie znajduje się wielokulturowe stanowisko, na którym znaleziono ślady osadnicze związane z kulturami pradziejowymi, mezolitycznymi, neolitycznymi (KPL), epoki brązu, wczesnego średniowiecza (VII - IX w.) i średniowiecza.

5.2.5. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Na terenie Gminy nie ma obiektów typu muzea, jedynie w Gminnym Ośrodku Kultury w Urzędowie w jednym z pomieszczeń znajduje się Regionalna Izba Garncarska, gdzie zaprezentowana jest historia urzędowskiego garncarstwa, którego tradycje sięgają początków XIX w.

5.3 Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

Zgodnie z art. 22 Ustawy z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw Wójt gminy prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. W związku z zapisami w/w ustawy w gminnej ewidencji zabytków znajdują:

1. zabytki nieruchome wpisane do rejestru;

2. inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków (w tym
nieruchome zabytki archeologiczne);

3. inne zabytki nieruchome wyznaczone przez prezydenta gminy w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków;

Tab. 1. Zabytki wpisane do rejestru zabytków województwa lubelskiego (stan na 30.06.2015 r.)

Lp	Miejscowość	Obiekt	Nr rej. zab. i data
1	Boby-Kolonia	kościół paraf.pw. Najśw. Serca Jezusowego	A/962/ 15.05.1988
2	Boby-Kolonia	d. cmentarz przykościelny w zespole koś. paraf.	A/962/ 15.05.1988
3	Boby-Kolonia	plebania w zespole kościoła paraf.	A/964/ 29.07.1988
4	Moniaki	park dworski	A/600/ 17.05.1972
5	Natalin	cmentarz wojenny z I wojny światowej	A/9/ 13.07. 2001
6	Popkowice-Księże	kościół paraf.pw. św. Trójcy Przenajświętszej	A/413/12.02.1969
7	Popkowice-Księże	mur z 4 kapliczkami w zespole koś. paraf.	A/413/ 12.02.1969
8	Popkowice-Księże	cmentarz kościelny z drzewostanem w zespole kościoła paraf.,	A/413/ 12.02.1969
9	Popkowice-Księże	dzwonnica w zespole koś. paraf.	A/413/ 12.02.1969
10	Popkowice	kaplica Mazurkiewiczów na cmentarzu paraf.	A/668/ 31.01.1973
11	Urzędów	kościół paraf. pw. św. Mikołaja	A/390/ 22.01.1969
12	Urzędów	cmentarz kościelny z drzewostanem w zespole kościoła paraf.	A/390/ 22.01.1969
13	Urzędów	kaplica cmentarna na cmentarzu paraf.	A/1104/ 20.12.1995
14	Urzędów	młyn wodny ul. Opolska	A/1110/ 31.01.1997
15	Urzędów	układ urbanistyczny wg. załącznika	A/192/ 13.02.1967
16	Leszczyna	Wczesnośredniowieczne Grodzisko	C/10

5.4 Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

Tabela 1. Wykaz kart obiektów znajdujących się w Gminnej Ewidencją Zabytków

Lp	Miejscowość	Obiekt	Adres
1	Bęczyn	Kapliczka przydrożna ku czci św. Rozalii	obok domu nr 80
2	Bęczyn	Mogiła z I wojny światowej żołnierzy armii austriackiej	dz. nr 135 las "Wolski Bór"
3	Bęczyn	Mogiła z I wojny światowej żołnierzy armii rosyjskiej	dz. nr 1085/1.
4	Bęczyn	Piec garncarski ziemny	dz. nr 1085/2
5	Boby-Wieś	Pomnik ku czci bohaterów o niepodległość 1831-1920	dz. nr 247
6	Boby-Kolonia	Kościół paraf.pw. Najśw. Serca Jezusowego	dz. nr 35/1
7	Boby-Kolonia	D. cment. przykościelny w zespole koś. paraf.	dz. nr 35/1
8	Boby-Kolonia	Dzwonnica w zespole kościoła paraf.	dz. nr 35/1
9	Boby-Kolonia	Plebania w zespole kościoła paraf.	dz. nr 35/1
10	Boby-Kolonia	Cmentarz parafialny	dz. nr 524/2
11	Boby-Kolonia	Cmentarz wojenny z I wojny światowej	dz. nr 495, 496/1, 496/2, 497/2, 707, 708, 712, 713, 716, 717, 721
12	Mikuszewskie 65	Kuźnia	dz. nr 1096
13	Moniaki	Park dworski	dz nr 214/8, 214/10, 214/14, 214/27, 220/6, 220/33,
14	Natalin	Cmentarz wojenny z I wojny światowej	dz. nr 158/4
15	Popkowice-Księże	Kościół paraf pw. św. Trójcy Przenajświętszej	dz. nr 242
16	Popkowice-Księże	Mur z 4 kapliczkami w zespole koś. paraf.	dz. nr 242
17	Popkowice-Księże	Dzwonnica w zespole koś. paraf.	dz. nr 242
18	Popkowice-Księże	Cmentarz kościelny z drzewostanem w zespole kościoła paraf.,	dz. nr 242
19	Popkowice	Dwór w zespole dworsko - parkowym.	dz. nr 791/5
20	Popkowice	Park w zespole dworsko - parkowym.	dz. nr 791/5
21	Popkowice	Cmentarz parafialny	dz. nr 831
22	Popkowice	Kaplica Mazurkiewiczów na cmentarzu paraf.	dz. nr 831
23	Popkowice	Kapliczka przydrożna z figurą św. Jana Nepomucena	dz. nr 801
24	Popkowice	Kapliczka przydrożna z figurą Chrystusa Frasobliwego	dz. nr 794
25	Popkowice	Młyn	dz. nr 825/1
26	Skorczyce	Park w zespole dworsko-parkowym	dz. nr 543/1
27	Urzędów	Kościół paraf. pw. św. Mikołaja	ul. Kościelna 1
28	Urzędów	Dzwonnica w zespole kościoła paraf. pw. św. Mikołaja	ul. Kościelna 1
29	Urzędów	Plebania w zespole kościoła paraf. pw. św. Mikołaja	ul. Kościelna 1
30	Urzędów	Brama kościelna w zespole kościoła paraf. pw. św. Mikołaja	ul. Kościelna 1
31	Urzędów	Cmentarz kościelny z drzewostanem w zespole kościoła paraf.	ul. Kościelna 1
32	Urzędów	Ogrodzenie kościoła paraf. pw. św. Mikołaja	ul. Kościelna 1
33	Urzędów	Cmentarz parafialny	ul. Wodna
34	Urzędów	Brama na cmentarz parafialny	ul. Wodna
35	Urzędów	Kaplica cmentarna na cmentarzu paraf.	ul. Wodna
36	Urzędów	Cmentarz żydowski (kirkut)	dz. nr 700
37	Urzędów	Kaplica św. Otylii	ul. Wodna
38	Urzędów	Kapliczka	ul. Opolska
39	Urzędów	Mogiła Legionistów	ul. Wodna
40	Urzędów	Pomnik ku czci Marszałka J. Piłsudskiego	ul. Kościelna 1
41	Urzędów	Pomnik ku czci Orląt Lwowskich	ul. Podwalna
42	Urzędów	Pomnik męczeńskiej śmierci księdza J. Popiełuszki	ul. Kościelna 1
43	Urzędów	Zieleń na d. wałach miejskich	ul. Podwalna
44	Urzędów	Dom mieszkalny	ul. Wodna 18
45	Urzędów	Młyn wodno-motorowy	ul. Opolska 3
46	Urzędów	Układ urbanistyczny wg. załącznika
47	Leszczyna	Wczesnośredniowieczne Grodzisko

Poza w/w obiektami na terenie Urzędówa znajdują się także obiekty ruchome wpisane do rejestru zabytków, które stanowią wyposażenie kościołów.

Tabela nr 1. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków (wyposażenie kościołów)

Lp.	Miejscowość	Miejsce przechowywania	Nr rej. zab.
1	Boby	Kościół paraf. pw.
2	Popkowice-Księże	Kościół paraf. pw. Trójcy Przenajświętszej	B/243 z 25.05.2005
3	Urzędów	Kościół paraf. pw. św. Mikołaja

5.5 Zabytki o największym znaczeniu dla gminy.

Niewątpliwie największe znaczenie pośród zabytkowych obiektów znajdujących się na terenie Urzędowa posiadają Grodzisko w Leszczynie oraz układ urbanistyczny Urzędowa pochodzący z rozmierzenia magdeburskiego częściowo zamknięty w granicach przebiegu d. wałów.

Grodzisko w Leszczynie położone na rozległym cyplu wierzchowiny lessowej, przy wczesnośredniowiecznym szlaku handlowym prowadzącym na południe, ma dobrze czytelną własną formę terenową, składającą się z dwu koncentrycznych dobrze czytelnych wałów z majdanem. Prawdopodobnie funkcjonowało od VIII do X w., gdyż z tego okresu zachowały się tu liczne ślady osad, usytuowanych na stokach i krawędziach suchej doliny. Na obecnym etapie jest stosunkowo słabo rozpoznane, jednak jego forma terenowa oraz licznie występujące tu znaleziska archeologiczne rokują nadzieje na bardzo interesujące odkrycia.

O ile dobrze czytelny układ urbanistyczny z rozmierzeniem magdeburskim nie jest rzadkością na terenie Lubelszczyzny, nawet w powiązaniu z wyjątkowo rozległym rynkiem, to już jego zachowanie łącznie z obwałowaniami jest niewątpliwie ewenementem. W XVI w. tego typu fortyfikacje ziemne posiadały Kraśnik, Wąwolnica i Lublin (ostatnia linia obrony), jednak tylko w tych dwóch ostatnich ośrodkach zachowały się ich relikty w bardzo skromnej formie, natomiast w Urzędowie mamy znaczne odcinki.

OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY.
ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ

Urbanistyka i ruralistyka:

Stan zachowania historycznego układu urbanistycznego Urzędowa, w którym dominują elementy rozmierzenia magdeburskiego, nie budzi zastrzeżeń. Nadal bardzo dobrze czytelny jest pierwotny układ Rynku, krzyżujących się w jego obrębie średniowiecznych traktów handlowych Lublin-Kraków i Lublin-Opole, uliczek wyprowadzonych z naroży oraz modularnie rozplanowanych bloków przyrynkowych. Z układem urbanistycznym powiązane są jak wcześniej wspomniano obwałowania miejski, wyznaczające zasięg pierwotnego zurbanizowania. Ich przebieg jest dobrze czytelny, jednak ich stan zachowania (ok. 1/3 pierwotnej długości) pozostawia wiele do życzenia. Porastające je wysokie drzewa zarówno destrukcyjnie wpływają na stan zachowania jak i zacierają ich właściwą formę. Niewątpliwie ma to znaczący wpływ na ekspozycję wałów będących jednym z najlepiej zachowanych elementów miejskich obwałowań na Lubelszczyźnie.

Historycznie dominujący układ ruralistyczny tj. jednodrożnicowy, z rozluźnioną, jednostronną zabudową nadal jest dobrze czytelny w poszczególnych miejscowościach. Jednak z czasem zabudowa pojawiła się po obu stronach drogi, a także uległa znacznemu zagęszczeniu, co w pewnym stopniu zatarło jej pierwotny obraz.

Architektura sakralna :

Zespół kościoła św. Mikołaja Urzędowie, w skład którego wchodzą: świątynia, murowane ogrodzenie wraz z bramą, murowana dzwonnica oraz drzewostan na terenie dawnego cmentarza przykościelnego ogólnie zachowane są w dobrym stanie. Odnosi się to również do budynku plebanii usytuowanego poza murem. Pewne zastrzeżenia budzi stan ogrodzenia, szczególnie w części płd.-wsch. czyli od pozostałości obwałowań miejskich

Analogiczna sytuacja ma miejsce w odniesieniu do zespołu kościoła p.w. św. Trójcy, składającego się murowanej świątyni, murowanej dzwonnicy oraz murowano - żeliwnego ogrodzenia, w którym umieszczone są cztery kapliczki. Tu także tylko ogrodzenie i kapliczki odbiegają stanem zachowania od niedawno odremontowanego kościoła i dzwonnicy. Widoczne są ubytki tynku i cegieł.

Zespół kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bobach-Kolonii otoczony jest współczesnym murowano-metalowym ogrodzeniem, wewnątrz którego znajduje się murowana świątynia oraz drewniana dzwonnica. Poza ogrodzeniem usytuowana jest plebania. Stan zachowania elementów zespołu nie budzi zastrzeżeń.

Architektura rezydencjonalna :

Murowany dwór Piaseckich w Popkowicach został gruntownie przebudowany pod koniec l. 50 XX w., co w istotny sposób przyczyniło się do zatarcia jego reprezentacyjnego charakteru oraz zewnętrznych cech stylowych. Natomiast towarzyszący mu park krajobrazowy zachował się w znacznym stopniu, z dobrze czytelnym układem alejek i starodrzewem.

Z budynków folwarcznych, usytuowanych poza zespołem, przetrwały do dnia dzisiejszego browar, oszkarpowany budynek gospodarczy (ob. dom mieszkalny), młyn, rządcówka oraz stajnia.

Z zespołu dworsko-parkowego w Skorczycach zachował się park krajobrazowy z licznym starodrzewem oraz dobrze czytelnym do dnia dzisiejszego układem alejek. Wśród drzewostanu na uwagę zasługują dwa dęby, z których jeden jest uznany za pomnik przyrody oraz dwie lipy i jeden modrzew. W 1989 r. dwór został rozebrany.

Drewniany dwór w Moniakach został przeniesiono do Janowca w 1976 r. Z towarzyszących mu budynków pozostała oficyna otoczona pozostałościami parku krajobrazowego, którego najciekawszym elementem jest aleja kasztanowcowo - jesionowa. Murowany spichlerz położony jest tu poza parkiem, w otoczeniu współczesnej zabudowy

Budynki użyteczności publicznej :

Zachowane budynki użyteczności publicznej - d. zajazd Rynek 27, budynek Spółdzielni Spożywców "Jedność" (Rynek 28) oraz budynek szkoły (Rynek 22) oraz mleczarnia Spółdzielni "Podgórzanka" zachowane są w dobrym stanie, jakkolwiek nie są to obiekty wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków.

Budynki przemysłowe

Drewniany młyn wodno-motorowy przy ul. Opolskiej 3, zachował się w dobrym stanie, podobnie jak jego pełne, pierwotne wyposażenie. Murowany młyn w Popkowicach, pierwotnie wchodzący w skład zespołu folwarcznego znajduje się w złym stanie technicznym z uwagi na zużycie materiału (cegieł). Stan zachowania drewnianej kuźni na przedmieściu Urzędowa - Mikuszowskim należy określić jako stosunkowo dobry pomimo widocznego zużycia niektórych elementów konstrukcji (pokrycie dachowe).

Budynki mieszkalne :

Jak wcześniej wspomniano na terenie Gminy nie zachowała się charakterystyczna drewniana zabudowa podcieniowa, z której najciekawszego obiekty zostały przeniesione do Muzeum wsi Lubelskiej w Lublinie.

Natomiast murowany dom mieszkalny przy ul. Wodnej nr 18, zachowany jest w bardzo dobrym stanie.

Cmentarze i miejsca pamięci:

Cmentarz rzymsko - katolicki w Urzędowie jest otoczony murowano - żeliwnym ogrodzeniem z eklektyczną bramą. Stan techniczny zarówno bramy jak i ogrodzenia jest zły, widoczne są liczne ubytki tynku, cegieł w murze. Natomiast znajdująca się terenie cmentarza murowana kaplica grobowa zachowana jest w dobrym stanie. Nie budzi zastrzeżeń stan nagrobków i nawierzchni alejek.

Miejsca pamięci w Urzędowie tj.: mogiła legionistów z 1915 r. przy ul. Wodnej, pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego w pobliżu kościoła, pomnik obrońców Lwowa na wałach miejskich oraz pomnik upamiętniający męczeńską śmierć księdza Jerzego Popiełuszki, na terenie zespołu kościoła parafialnego, zachowane są w dobrym stanie. Przede wszystkim wymagają bieżącej konserwacji.

W południowej części Urzędowa znajdował się kirkut, którego jedyną pozostałością jest nowy pomnik w kształcie macewy, otoczony drzewami. Teren jest dobrze oznaczony.

Cmentarz rzymsko - katolicki w Popkowicach zachowany jest w dobrym stanie, z pierwotnie prowadzącej do niego lipowej alei ocalały dwa drzewa. Murowana kaplica grobowa Mazurkiewiczów usytuowana na terenie cmentarza wymaga nowych tynków. Ponadto na cmentarzu w 2014 r. wyremontowano płytę na zbiorowym grobie żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej oraz wybudowano pomnik ku czci żołnierzy poległych w tym okresie.

Stan zachowania rzymsko - katolickiego cmentarza w Bobach-Kolonia nie budzi zastrzeżeń. Natomiast położony w tej miejscowości cmentarz wojenny z czasu I wojny światowej jest bardzo zaniedbany, bowiem w całości porastają go drzewa, co uniemożliwia jego czytelność w terenie, pierwotny układ oraz rozlokowanie i kształt nagrobków.

Pomnik upamiętniający bohaterów walk o niepodległość z lat 1831-1920 w Bobach-Wsi został w 2014 r. gruntownie odrestaurowany m.in. usypano nowy kopiec, odremontowano płytę, zamontowano nowy krzyż na szczycie i wykonano nowe ogrodzenie.

Cmentarz z I wojny światowej w Natalinie, położony nieopodal Chruślanek Józefowskich jest przykładem właściwej opieki nad obiektami tego typu. Wyróżnia się kompozycją przestrzenną, formą ogrodzenia i bieżącą pielęgnacją nagrobków.

Dwie mogiły w Bęczynie pochodzące z czasów I wojny światowej zachowane są w dobry stanie, zastrzeżeń nie budzi ich czytelność w terenie, jak stan nagrobków.

Kapliczki i figury przydrożne

Sanktuarium św. Otylii w Urzędowie z drewnianą kaplicą, do której prowadzi aleja ze współczesnymi rzeźbami świętych i błogosławionych związanych z Polską, zachowana jest w dobrym stanie. W podobnym stanie jest druga urzędowska kapliczka w Urzędowie, przy ul. Opolskiej, z rzeźbą św. Jan Nepomucen.

Na terenie Popkowic zachowały się dwie interesujące kapliczki. Pierwsza położona jest w pobliżu kościoła, to murowana kapliczka z początku XIX w., z rzeźbą przedstawiającą św. Jana Nepomucena. Założona jest na rzucie kwadratu, nakryta daszkiem namiotowym, otwarta z trzech stron arkadowo, otynkowana "barankiem". Tynki, szczególnie w części przyziemia odspajają się i wymagają położenia nowych, gładkiej strukturze. Druga, znajdująca się przy drodze do dworu, to posadowiona na kolumnie kamienna figura przedstawiająca Chrystusa Frasobliwego z końca XVIII w. Rzeźba otoczona jest starodrzewem klonowym i brzozowym. Z uwagi na stan tynków, wymaga renowacji.

W Bęczynie do odnotowania jest drewniana kapliczka ku czci św. Rozalii, wybudowana w 3 ćw. XIX w., usytuowana w środkowej części miejscowości.

Archeologia

Sieć osadnictwa na terenie Urzędowa jest stosunkowo rozproszona i przebadana w niepełny sposób, dlatego też należy postulować o weryfikację wyników badań AZP obszarów 81 - 76, 82 - 76, 82 - 77, 82-78, 83-77 i 83 - 78. Dokumentacje wymienionych obszarów zawierają pewne braki w kwerendzie źródłowej, a materiał kartograficzny w nich zawarty nie odpowiada aktualnym standardom dokumentacji AZP. Z uwagi na rangę gminy i wagę ewentualnych znalezisk konieczne wydaje się prowadzenie prac ziemnych na omawianym obszarze pod nadzorem archeologicznych. Osobnego potraktowania wymaga wpisane do rejestru zabytków grodzisko w Leszczynie, porośnięte nadmierną ilością drzewostanu, przez co jest nieczytelne w terenie. W obrębie wpisu znajdują się siedliska, ponadto pocięty jest lokalnymi drogami gruntowymi zapewniającymi niezbędną komunikację z drogą gminną prowadzącą do Skorczyc i Leszczyny. Grodzisko do tej pory jest słabo przebadane, stąd brak pełnego rozpoznania dotyczącego jego wartości historycznej.

Zabytki archeologiczne są szczególnie narażone na zniszczenia i uszkodzenia, co może być wywołane zarówno działaniami człowieka jak i natury, np. erozją. Wśród głównych zagrożeń wskazać:

- działania inwestycyjne, związane z budową obiektów kubaturowych, budową i rozbudów współczesnej infrastruktury,

- amatorskie poszukiwania zabytków archeologicznych (w tym przy pomocy wykrywaczy
metali) i rozkopywanie stanowisk,

- erozja i niszczenie stanowisk przez głęboką orkę na terenach rolniczych.

Analizując szanse i zagrożenia stanu dziedzictwa kulturowego na terenie gminy należy wskazać kilka elementów, które są już teraz lub w nieodległej przyszłości staną się znacznymi atutami Urzędowa. Niewątpliwie do takich należy zaliczyć nasycenie cennymi zabytkami (wały urzędowskie, Grodzisko, obiekty sakralne), co w uzupełnieniu z walorami krajobrazowymi (Rezerwat Natalin oraz powiązanie południowej części terenu Gminy z Kraśnickim Obszarem Chronionego Krajobrazu) może stanowić bogatą ofertę dla turystów.

Rozwój turystyki, wskazywany już zarówno w Strategii Rozwoju jak z MPZP, to niewątpliwie szansa dla Urzędowa i okolicy, której sprzyjać może położenie w pobliżu ważnego szlaku komunikacyjnym Lublin-Rzeszów.

Słabą stroną dziedzictwa kulturowego na terenie Gminy jest niewykorzystanie potencjału istnienia Grodziska w Leszczynie oraz stan historycznego centrum Urzędowa, które wymaga planu rewaloryzacji. Szczególnie odnosi się to do położonych na uboczu wałów. Kolejną słabą stroną jest skromnie rozwiniętą baza noclegowa i gastronomiczna, która nie zachęca do zatrzymywania się tu większych grup turystycznych oraz stosunkowo słaba aktywność mieszkańców w tym zakresie.

Istotnym minusem są możliwości finansowe Gminy, nie pozwalające dotychczas na przeznaczenie odpowiednich środków na rozszerzenie zakresu opieki nad zabytkami.

7. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE

Generalnie należy stwierdzić, że polityka władz gminy Urzędów w zakresie opieki nad zabytkami w ostatnim okresie uległa zmianie. W poprzednich latach sytuację determinował brak odpowiednich funduszy, dlatego też ukierunkowano się na gromadzenie i rozpowszechnianie wiedzy o zabytkach w internecie. Zmianę przyniosły lata 2014 i 2015, w których podjęto inicjatywy mające na celu rewaloryzacje grobów żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej w Popkowicach i bohaterów walk o niepodległość z l. 1831-1920 w Bobach-Wsi. Obecne władze mając świadomość wartości obiektów zabytkowych znajdujących się na administrowanym terenie podjęły inicjatywę kompleksowego rozwiązania tych problemów. Stąd zamiar sporządzenia projektu rewaloryzacji historycznego centrum Urzędowa ze szczególnym uwzględnieniem rynku, przylegających doń ulic i pozostałości wałów obronnych oraz projekt uporządkowania Grodziska w Leszczynie.

Budżet Gminy na lata 2016-2019 zakłada przeznaczenie znaczących kwot na realizację tych zadań, jednak nie będzie to możliwe bez zewnętrznego wsparcia instytucjonalnego, którego należy poszukiwać w źródłach wskazanych w rozdz. 10.

7.1 Priorytety programu opieki

A/ Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego.

B/ Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako elementu rozwoju społeczno-gospodarczego gminy.

7.2. Kierunki działań programu opieki

A1/ Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego.

B1/ Zahamowanie procesu degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków na potrzeby społeczne, turystyczne i edukacyjne.

7.3. Zadania programu opieki

A. 1.1.:

- Sporządzenie Projektu rewaloryzacji zabytkowego centrum Urzędowa, traktującego kompleksowo zagadnienia związane z ochroną zabytków, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki wałów obronnych. W odniesieniu do tej kwestii generalnie Projekt powinien uwzględniać przeprowadzenie podstawowych (nieinwazyjnych) badań archeologicznych, oczyszczenie ze zbędnego drzewostanu (po konsultacjach z dendrologiem), ewentualną rekonstrukcję zniszczonych fragmentów, wytyczenie bulwaru wraz oświetleniem i małą architekturą, co niewątpliwe ułatwi zwiedzanie oraz postawienie tablic informacyjnych.

- Z uwagi na znaczenie historyczne dla regionu oraz stan zachowania należy podjąć działania na szeroką skalę mające na celu wyeksponowanie, zarówno fizyczne jak i informacyjne, Grodziska w Leszczynie. Ten jeden z lepiej zachowanych tego typu obiektów w regionie posiada stosunkowo słabo rozpoznanie naukowe, gdyż prowadzono na nim jedynie sondażowe badania. Przed rozpoczęciem prac wskazane jest przeprowadzenie nieinwazyjnych badań rozpoznawczych, których formę i zakres należy uzgodnić z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Do Grodziska należy doprowadzić drogę - wskazana nawierzchnia otoczaki; usunąć drzewa i krzewy z terenu dawnego majdanu (kontynuacja działań z 2014 r. Gminy oraz okolicznych mieszkańców), co pozwoli na łatwiejszą czytelność przestrzenności Grodziska. Wyciąć drzewa porastające zbocze (konsultacje z dendrologiem), z koniecznością zachowania tych egzemplarzy, które powstrzymują dalszą erozję lessowego podłoża. Wytyczyć nowe ścieżki, wkomponowane w szerszy szlak turystyczny, obejmujący nie tylko Grodzisko, ale także inne interesujące obiekty. Ustawione przez Urząd Gminny tablice informacyjne są niewystarczające, gdyż powinny znaleźć się także przy drodze prowadzącej do Leszczyny. Pożądanym działaniem byłoby stworzenie modelu d. grodu dla celów edukacyjnych. Za działaniami bezpośrednio przy Grodzisku powinny iść posunięcia w kierunku upowszechniania wiedzy i informacji o nim, mające na celu ściągnięcie turystów i wycieczki szkolne. W związku z powyższym niezbędne wydaje się stworzenie parkingu (poza strefą wyniesienia). Niezwykle istotnym problemem, którego szczegółowe rozwiązanie powinno znaleźć się w Projekcie rewitalizacji Grodziska, jest kwestia komunikacji siedlisk skupionych wokół z drogą Skorczyce-Łopiennik. W porozumieniu z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków należy stworzyć mieszkańcom możliwość budowy drogi o trwałej nawierzchni z respektowaniem zasad ochrony obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

- zdecydowana większość obiektów objętych ochroną w formie wpisu do Gminnej Ewidencji Zabytków znajduje się w dobrym stanie z wyjątkiem cmentarza z I wojny światowej w Bobach-Kolonii. Cmentarz położony jest na działkach należących do osób prywatnych, które w porozumieniu z urzędem wojewódzkim należałoby wykupić. Jednak bez względu na rozwiązania własnościowe teren ten należy oddrzewić, uporządkować i oczyścić z samosiewów, by uczytelnić kompozycję. Działania te mogą być także wykonane w istniejącej sytuacji własnościowej, gdyż dopuszczają to przepisy wynikające z ustaw.

- Wdrażanie zapisów programów rewitalizacji, studiów widokowo-krajobrazowych, studiów

historyczno-urbanistycznych, katalogów typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego w realizacji zagospodarowania przestrzennego gminy (w tym w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego)

- Konsekwentne egzekwowanie zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na obszarach

objętych ochroną określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego

(głównie w zakresie wysokości zabudowy, jej charakteru i funkcji)

- Walka z samowolami budowlanymi (reagowanie na przebudowy, rozbudowy, wszelkie przekształcenia obiektów znajdujących się w GEZ bez uzgodnień z władzami gminy i urzędem konserwatorskim).

- Ochrona panoram widokowych o wartościach kulturowych, wskazanych w Planie zagospodarowania przestrzennego.

B. 1.1:

- Prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowiących

własność gminy (w ramach opracowanego planu remontów)

- Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością gminy (dobrym przykładem jest uzyskanie dotacji na remont mogiły żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej z Austriackiego Czarnego Krzyża i Wojewody Lubelskiego).

- Dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach niebędących własnością gminy w postaci stosownej uchwały dotyczącej dotacji na prace remontowo-konserwatorskie

- Rewaloryzacja obszarów i obiektów zabytkowych z możliwością ich adaptacji do nowych funkcji

- Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą (montaż

instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, itp.)

Zadania dodatkowe

1. Aktualizacja informacji o dziedzictwie kulturowym gminy (kierunek działań nr 3 zawarty w KPOZiOnZ) w prowadzonym przez Urząd Gminny portalu internetowym www.urzedow.pl. Stałe poszerzanie zawartości portalu internetowego (nota bene utrzymującego wysoki poziom edytorski i merytoryczny) o informacje na temat historii gminy, wartości zasobów dziedzictwa kulturowego, potrzeb ochrony, tradycji lokalnych.

2. Działania takie wpływają na wzrost zainteresowania dziedzictwem kulturowym, przyczyniają się do wzrostu atrakcyjności turystycznej gminy poprzez podniesienie rangi informacji turystycznej, podniesienie konkurencyjności dzięki ofercie turystycznej w miejscu zamieszkania, wzbogacania istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych wykorzystujących dziedzictwo kulturowe.

3. Realizacja programu ogólnospołecznej edukacji kulturowej; edukacja dzieci i młodzieży nastawiona na poznanie wartości tzw. "małych ojczyzn" i wskazanie potrzeby ochrony krajobrazu kulturowego jako swoistego wyróżnika i świadectwa tożsamości regionalnej. Świetnym przykładem działań tego typu są Międzynarodowe Warsztaty Garncarskie organizowane są od 1994 r., w ośrodku garncarskim Zygfryda i Cezarego Gajewskich w Bęczynie. Uczestniczą w nim przedstawiciele wielu ośrodków garncarskich z kraju, jak też z zagranicy, m.in. z Węgier, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Celem imprezy jest integracja środowisk garncarskich, wymiana doświadczeń oraz wysiłki na rzecz ratowania tego ginącego rzemiosła.

4. Współudział w organizacji i współfinansowanie imprez kulturalnych, zwłaszcza oznaczeniu ponadlokalnym, promujących dziedzictwo kulturowe (np. Międzynarodowe Warsztaty Garncarskie); uczestnictwo gminy, placówek szkolnych, bibliotecznych i instytucji kultur w Europejskich Dniach Dziedzictwa.

5. Działania związane z funkcjonowaniem szlaków edukacyjno-turystycznych zasobach dziedzictwa kulturowego, przywrócenie odpowiedniej rangi Szlakowi 600-lecia, ze wzbogaceniem go o nowe tablice informacyjne oraz punkty widokowe (panoramy).

6. Stała opieka nad pomnikami i miejscami pamięci. Inwentaryzacja miejsc pamięci na terenie gminy, opracowywanie projektów lub koncepcji ich zagospodarowania.

7. Współpraca władz gminy z organizacjami pozarządowymi, muzeami, instytucjami regionalnymi, wojewódzkimi oraz ministerialnymi w promocji dziedzictwa kulturowego gminy.

8. Promocja dziedzictwa kulturowego gminy oraz upowszechnianie problematyki ochrony dóbr kultury w mediach, internecie, prasie, wydawnictwa własne gminy (folder o zabytkach znajdujących się na terenie Gminy, rozszerzony o informacje dot. wpisu do rejestru zabytków i Gminnej Ewidencji Zabytków).

8. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Władze samorządowe mają do dyspozycji liczne instrumenty bezpośredniego i pośredniego oddziaływania, w tym zwłaszcza finansowe wspieranie określonych przedsięwzięć, sporządzanie miejscowych planów przestrzennego zagospodarowania gminy, inspirowanie działań niezależnych podmiotów społecznych, gospodarczych i politycznych (np. instytucji biznesowych), stymulowanie powstawania zrzeszeń publiczno-prywatnych, informowanie środowisk, opinii publicznej, władz państwowych itp. o swoich zamiarach i wpływanie na regionalną politykę kulturalną.

Zakłada się, że zadania określone w Programie ochrony zabytków dla Gminy Urzędów będą realizowane w wyniku podjęcia następujących działań:

A/ współpracy władz gminy z ministerstwem właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, z wojewódzkim konserwatorem zabytków, diecezją, organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, ośrodkami naukowymi oraz właścicielami obiektów zabytkowych;

B/ własnych działań władz gminy:

a/ tworzenia prawa miejscowego;

b/ finansowanie instytucji kultury, dotacje, system ulg finansowych, nagrody, zachęty dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych oraz należyte utrzymywanie, wykonywanie remontów i prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych będących własnością lub użytkowanych przez gminę;

c/ realizacja projektów i programów miejscowych;

d/ inne - działania stymulujące, promocyjne, edukacyjne itp.;

e/ działania w ramach programów dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej.

9. ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Promesa Ministra Kultury" www.mkidn.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Dziedzictwo kulturowe" -www.mkidn.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Fundusz wymiany kulturalnej" -

www.mkidn.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Kultura 2007-2013 - www.mkidn.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Innowacyjna gospodarka", projektu nr 6.4. Inwestycje w produkty turystyczne o znaczeniu ponadregionalnym www.interreg.gov.pl

· Informacje dotyczące programów operacyjnych "Regionalne programy operacyjne" - www.interreg.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" - www.minrol.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Kapitał ludzki" - www.mrr.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Infrastruktura i środowisko" - www.mrr.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Europejska współpraca terytorialna" - www.mrr.gov.pl

· Informacje dotyczące programu operacyjnego "Fundusz dla organizacji pozarządowych" - www.funduszngo.pl

· Informacje dotyczące możliwości finansowania przy wykorzystaniu ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym - ww.partnerstwopublicznoprywatne.info/ustawa_ppp.php

· Inne

10. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI.

Z uwagi, iż program opieki nad zabytkami jest swoistym zbiorem celów i zadań dla gminy jako terytorium administracyjnego, a nie wyłącznie dla władz terenu, także źródła finansowania nie odnoszą się wyłącznie do środków, którymi dysponuje gmina. Należy zatem przyjąć, że źródłem finansowania zadań wskazanych do realizacji w programie, będą zarówno środki, które pozostają w dyspozycji lub w zasięgu Gminy Urzędów, jak również inne źródła (rządowe, prywatne, itp.), tj.:

1. Środki własne budżetowe gminy na realizację zadań własnych (dot. zasad udzielania i rozliczania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków).

2. Środki Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego;

3. Środki Wojewody Lubelskiego (pozostające w dyspozycji Lubelskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków);

4. Dotacje podmiotowe dla instytucji kultury, których organizatorem jest samorząd województwa;

5. Środki Unii Europejskiej, głownie zawarte w Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Lubelskiego lub EFRR.

6. Dotacje samorządu województwa dla jednostek samorządu terytorialnego innych
szczebli na realizację zadań z zakresu kultury i sztuki;

7. Dotacje, granty, nagrody samorządu województwa dla podmiotów nie zaliczanych
do sektora finansów publicznych;

8. Środki własne jednostek samorządu terytorialnego różnych szczebli;
9. Dochody własne instytucji kultury;

10. Środki Ministra Kultury w ramach programu "Promesa Ministra Kultury";

11. Środki prywatne;

12. Dotacje i fundusze celowe rządowych i pozarządowych programów pomocowych;

13. Składki i zbiórki publiczne finansowane ze środków ludności;

14. Inne środki przewidziane prawem.

Tu należy podnieść niezwykle ważną kwestię jaką jest finansowanie prac związanych z remontami i pracami konserwatorskimi obiektów sakralnych, które w znacznym stopniu jest pokrywane ze środków własnych parafii. Prace przy obiektach tego typu można także finansować ze środków budżetu państwa. Istnieje także możliwość wsparcia prac przy zabytkach sakralnych ze strony Funduszu Kościelnego, którego jednym z zasadniczych celów jest dofinansowywanie remontów i konserwacji obiektów sakralnych o wartości zabytkowej, w tym podstawowe prace zabezpieczając obiekt.

W przypadku szczególnych projektów można też pozyskać środki z Narodowego Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Dotyczy to dofinansowania konserwacji zabytkowych parków wpisanych do rejestru zabytków oraz dofinansowania publikacji związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.

Obiekty typu cmentarze wojenny mogą być wspierane z funduszy Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie lub z Komitetu Opieki nad Grobami, działającego w ramach Towarzystwa Współpracy Europejskiej w Lublinie.

Aktualizacja programu.

W miarę realizacji zadań i poszczególnych projektów może nastąpić naturalna potrzeba aktualizacji czteroletniego programu ochrony zabytków i opieki nad Zabytkami dla gminy Urzędów. Przyczyny takich zmian wiązać się mogą z nowymi wymogami formalnymi dotyczącymi programu, dostosowania go do ujawnionych w trakcie realizacji programu nowych zamierzeń właścicieli zabytków lub pojawienia się nowych możliwości prawnych. W związku z tym program może być aktualizowany odrębnie dla poszczególnych zadań, obejmując zmiany w ich zakresie lub może być poszerzany o nowe zadania, wynikające z bieżących potrzeb. Zmiany programu winny być opiniowane przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie i zatwierdzane uchwałami Rady Gminy.