Jak ustanowić nadzór autorski nad realizacją projektu

Ustanowienie nadzoru autorskiego w pewnych sytuacjach może być obowiązkiem, a w innych jedynie uprawnieniem inwestora. Jakie związane z tym zadania spoczywają na projektancie? W jaki sposób sformalizować współpracę? Co zrobić w sytuacji, w której podmiot realizujący taką usługę nie wywiązuje się ze swoich obowiązków? Kwestie te stanowią podstawę zrozumienia istoty nadzoru autorskiego – ale również szansę na prawidłowe i efektywne korzystanie z tego rozwiązania prawnego.

Nadzór autorski jest pojęciem, które współistnieje na płaszczyźnie dwóch regulacji prawnych: ustawy – Prawo budowlane (dalej: u.p.b.) oraz ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: u.p.a.p.p.). Dualizm legislacyjny wynika z podejścia do omawianej problematyki nadzoru z dwóch różnych perspektyw – publicznej i prywatnej. Z jednej strony mamy uregulowania budowlane, które skupiają się na zadaniach i obowiązkach projektanta, co ma zapewniać ochronę interesu publicznego w obszarze realizowanych inwestycji budowlanych. Z drugiej strony – obowiązuje ustawodawstwo mające na celu ochronę uprawnień autora dokumentacji i jego praw.

Oczywiście istnieje szereg zagadnień, których regulacje budowlane nie określają – jak np. zakres autorskich praw majątkowych do projektu, odpłatność za ich używanie czy formy dochodzenia przyznanych projektantowi praw. Z uwagi jednak na fakt, że niniejszy artykuł skupia się na problematyce nadzoru autorskiego z perspektywy inwestora i procesu budowlanego, kwestie te zostaną tutaj pominięte.

Instytucja nadzoru autorskiego

Zgodnie z art. 12 u.p.b. działalność obejmującą sprawowanie nadzoru autorskiego uznaje się za samodzielną funkcję techniczną w budownictwie. Wynika to z zadań realizowanych w procesie projektowym lub budowlanym w postaci m.in. konieczności dokonywania „fachowej oceny zjawisk technicznych lub samodzielnego rozwiązania zagadnień architektonicznych i technicznych oraz techniczno-organizacyjnych”. Warto wskazać, że samodzielną funkcję techniczną w budownictwie mogą wykonywać wyłącznie osoby posiadające uprawnienia budowlane (w tym wypadku do projektowania w danej specjalności albo do projektowania i kierowania robotami budowlanymi w danej specjalności), które uzyskuje się po zdanym egzaminie.

Należy podkreślić, że sprawowanie nadzoru autorskiego jest jednym z podstawowych obowiązków projektanta, o czym wprost stanowi art. 20 ust. 1 pkt 4 u.p.b. Do dwóch głównych zadań w tym obszarze należy:

• ustalenie zgodności realizacji inwestycji z projektem w toku wykonywania prac,

• uzgadnianie możliwości dokonania modyfikacji projektu, na wniosek kierownika budowy lub inspektora nadzoru inwestorskiego.

Nadzór autorski to jednak nie tylko obowiązki, ale również uprawnienia. W tym to najważniejsze – do żądania wstrzymania robót budowlanych w przypadku ich prowadzenia niezgodnie z projektem.

Zaangażowanie projektanta do czynności nadzorczych

Ustawodawca przewidział dwie drogi ustanowienia nadzoru autorskiego. Zostały one określone odpowiednio w art. 18 ust. 3 oraz art. 19 ust. 1 u.p.b. Chodzi o:

1. zobowiązanie projektanta przez inwestora do sprawowania takiego nadzoru – jest to uprawnienie, a nie obowiązek, a tym samym należy do uznaniowej decyzji inwestora. Z reguły rozwiązanie takie będzie spotykane przy skomplikowanych inwestycjach, zawierających projekty branżowe, lub też przy prowadzeniu robót, w ramach których szczególnie istotne jest odwzorowanie wizualnych założeń projektowych. Zlecenie takiej usługi możliwe jest zarówno na etapie zawierania umowy o prace projektowe, przed rozpoczęciem prac, jak również w trakcie realizacji inwestycji, przed jej formalnym zakończeniem,

2. określenie w decyzji o pozwoleniu na budowę przez organ administracji architektoniczno-budowlanej wymogu zapewnienia przez inwestora nadzoru autorskiego – będzie to miało miejsce w przypadkach, kiedy byłoby to uzasadnione wysokim stopniem skomplikowania obiektu lub robót budowlanych, albo też przewidywanym ich wpływem na środowisko. W takiej sytuacji inwestor będzie zmuszony do zawarcia umowy z projektantem – wskazując w zakresie obowiązków co najmniej czynności nadzorcze. Regulacja ta niestety opiera się na pojęciach nieostrych, co utrudnia jej stosowanie. Jak bowiem definiować „wysoki stopień skomplikowania” czy też jakimi kryteriami kierować się, uznając, czy dana inwestycja będzie wpływała na środowisko w sposób uzasadniający nałożenie tego obowiązku? Niestety wszystko leży w gestii organu wydającego decyzję i jego oceny zamierzeń inwestycyjnych.

Obowiązkiem inwestora jest dołączenie do dziennika budowy kopii uprawnień projektanta sprawującego nadzór autorski. Wymóg ten wyłączony jest jedynie wówczas, kiedy uprawnienia takie zostały wpisane do centralnego rejestru osób posiadających uprawnienia budowlane, zgodnie z art. 47f u.p.b.

Umowa na nadzór

Zaangażowanie projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego – niezależnie od tego, czy jest wynikiem samodzielnej decyzji inwestora, czy też zostało narzucone decyzją o pozwoleniu na budowę – powinno zostać sformalizowane zawarciem stosownej umowy. Jej zakres oraz treść nie zostały uregulowane prawnie, jednak warto w niej zapisać w szczególności:

• wysokość wynagrodzenia,

• sposób zapłaty,

• zakres obowiązków (jeśli wykraczają poza te regulowane ustawą) i sposób ich realizacji,

• okres świadczenia usługi.

Dobrym rozwiązaniem jest uzgodnienie możliwości realizacji nadzoru autorskiego już w momencie zawierania umowy na prace projektowe i objęcie tego jednym, wspólnym kontraktem. Będzie to pożądane z punktu widzenia zamówień publicznych, ale też może pozwolić na otrzymanie korzystniejszej oferty cenowej za kompleksowe wykonanie prac.

Nie ma natomiast przeciwwskazań (o czym była już mowa wcześniej), aby umowa taka została zawarta już po otrzymaniu decyzji o pozwoleniu na budowę lub nawet w trakcie realizacji inwestycji. W pełni dopuszczalne jest również zapisanie w takim kontrakcie dodatkowych zadań, które projektant będzie realizował – o ile zgodzą się na nie obie strony umowy.

Odpowiedzialność zawodowa

Wykonywanie czynności w ramach nadzoru autorskiego wiąże się z odpowiedzialnością zawodową projektanta. Regulują to art. 95 i następne u.p.b., które przewidują sankcje m.in. za uchylanie się od podjęcia nadzoru, jak również niedbałe wykonywanie obowiązków nadzoru autorskiego. Pierwsza ze wskazanych okoliczności dotyczy sytuacji, kiedy ustanowienie takiego nadzoru wynika z prawa lub z inicjatywy samego inwestora, a projektant odmawia podjęcia się realizacji takich zadań. Druga okoliczność odnosi się do niedbalstwa w wykonywaniu powierzonych obowiązków – przy czym może to być zarówno działanie aktywne (bez należytej staranności), jak również bierność w podjęciu wymaganych czynności.

Warto zaznaczyć, że często projekt może być opracowaniem zbiorowym, tj. składać się z części przygotowanych przez różnych projektantów. W takim przypadku nadzór autorski powinien zostać powierzony projektantowi głównemu, jako osobie koordynującej cały proces projektowy. I to właśnie ta osoba będzie również ponosiła ewentualną odpowiedzialność z art. 95 u.p.b.

Zmiana projektanta

Powyższe rozważania prowadzą nas do ważnego pytania: czy możliwa jest zmiana osoby sprawującej nadzór autorski? Patrząc jedynie przez pryzmat regulacji dotyczących praw autorskich można byłoby kwestionować dopuszczalność zmiany osoby sprawującej taki nadzór. Wszak prawo autorskie przysługuje co do zasady twórcy danego utworu. W omawianym przypadku zastosowanie znajdzie jednak regulacja Prawa budowlanego – a ta przewiduje taką możliwość, na co wskazuje dyspozycja art. 44 tej ustawy. Zgodnie z nią inwestor jest zobowiązany dołączyć do dokumentacji budowy oświadczenie o przejęciu obowiązków przez projektanta sprawującego nadzór autorski. Nie ma natomiast wymogu, aby bezzwłocznie informować o tym fakcie organ administracji architektoniczno-budowlanej.

Zmiany projektanta nie wyklucza także wspomniana już wcześniej ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która w art. 60 wskazuje, że w przypadku, gdy twórca (projektant) nie przeprowadzi nadzoru autorskiego w wyznaczonym terminie, to przyjmuje się domniemanie, że wyraził on zgodę na rozpowszechnianie utworu (projektu). Tym samym nie ma przeszkód, aby jego miejsce zajął inny projektant posiadający wymagane kwalifikacje.

Wydaje się, że omawiana zmiana najczęściej będzie wymuszona niewywiązywaniem się przez osobę, która miałaby sprawować nadzór autorski, ze zleconych jej obowiązków. Utrzymywanie takiej usługi, niezależnie od jakości i prawidłowości jej świadczenia, stanowiłoby wypaczenie regulacji i funkcji, jaką pełnić ma taki nadzór.

Biorąc pod uwagę specyfikę omawianej usługi, oczywiste jest, że zmiana projektanta powinna być rozważana jako ostateczność. Wcześniej warto zwrócić się do samego zainteresowanego, uprzedzając o możliwych konsekwencjach, czy też skierować pismo do samorządu zawodowego w tej sprawie. Istnieje duża szansa, że wówczas nie będzie konieczności dokonywania takiej zmiany.

Marek Wilczyński