Komentarz do ustawy o związkach zawodowych - art. 12

[Powstanie związku] Zgodnie z tym artykułem związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu, podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych, a osoby, które podjęły uchwałę o utworzeniu związku zawodowego, uchwalają statut i wybierają komitet założycielski w liczbie od 3 do 7 osób. Warto zwrócić uwagę, że ten przepis dotyczy tworzenia związku zawodowego, nie zaś struktury zakładowej będącej ogniwem już działającego związku zawodowego, jakim jest np. NSZZ „Solidarność”. Statut NSZZ „Solidarność” w § 20 stanowi, iż pracownicy zatrudnieni u danego pracodawcy, chcący utworzyć organizację zakładową, tworzą tymczasową komisję zakładową. Jej zadaniem jest doprowadzenie do zarejestrowania organizacji zakładowej przez właściwy terytorialnie zarząd regionu.

[Liczba osób, która może założyć związek] Zatem liczba osób uprawnionych do założenia związku wynosi 10 osób, a podstawą utworzenia jest uchwała (art. 12 ust. 1). Przy czym komitet założycielski może liczyć od 3 do 7 osób. Dyskusyjne jest, czy grupa 10 osób tworzących organizację to dużo czy mało. Zwraca się uwagę, że niewielka liczba zatrudnionych zagrożonych zwolnieniem może założyć zakładową organizację związkową w celu uzyskania nawet chwilowej ochrony[1].

[Rejestracja związku] Uchwała o utworzeniu związku traci moc, jeżeli minie termin na złożenie wniosku o rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym, który wynosi 30 dni dla komitetu założycielskiego (art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych). W doktrynie pojawiły się rozbieżne stanowiska co do skutku podjęcia uchwały i rejestracji związku zawodowego, o których mowa w tych przepisach. Problem dotyczy chwili, od której związek może rozpocząć działalność. Według części przedstawicieli doktryny związek zawodowy powstaje i może rozpocząć działalność z mocy uchwały założycielskiej. Inni jednak uważają, że uchwała założycielska tworzy związek, ale tylko pod warunkiem, że zostanie on wpisany do rejestru i nabędzie osobowość prawną[2]. Osobiście przychylę się do twierdzenia, że status związku zawodowego przysługuje od chwili utworzenia organizacji, czyli w momencie podjęcia uchwały przez co najmniej 10 uprawnionych osób[3].

[Organ wykonawczy związku] Od wielu lat związki zawodowe posiadają monopol na występowanie w charakterze strony reprezentującej pracowników[4]. Kwestia sposobu reprezentacji takiej zbiorowości ma więc doniosłe znaczenie praktyczne. Problem dotyczy tego, czy zakładowa organizacja związkowa musi tworzyć zarząd. Czy ewentualnie możliwe jest, aby wszyscy członkowie takiej organizacji posiadali uprawnienia z zakresu prawa pracy przyznane związkom zawodowym? Inaczej mówiąc, czy możliwe jest, aby związek zawodowy nie tworzył organu reprezentacyjnego – organu wykonawczego związku? Jeżeli związek zawodowy jest niezależny, to w statucie może przykładowo przyjąć, iż jest reprezentowany przez wszystkich członków danej zakładowej organizacji związkowej. Jest to potencjalnie możliwe, zwłaszcza gdy chodzi o małe związki zawodowe. Samorządność pozwala swobodnie kształtować kwestię organu wykonawczego związku, a jednocześnie pewne kompetencje ustawodawca przyznał wyłącznie zarządowi zakładowej organizacji związkowej. Powstaje więc w tym momencie wątpliwość, czy ustawa o związkach zawodowych nie narusza zasady samorządności. Ustawa o związkach zawodowych wyraźnie odwołuje się do „zarządu”, np. w art. 32 ust. 1 pkt 1, w kontekście uprawnień decyzyjnych w zakresie ochrony działaczy związkowych. Niewątpliwie więc przy takim ujęciu związek zawodowy, a konkretniej zakładowa organizacja związkowa musi posiadać zarząd (komisję zakładową[5]). Biorąc powyższe pod uwagę, należy dojść do wniosku, że obecne rozwiązanie prawne, uzależniające możliwość korzystania z ustawowych uprawnień zakładowej organizacji związkowej od posiadania zarządu zakładowej, jest dyskryminujące dla organizacji związkowych, które takiego organu nie przewidują.

Można ponadto zadać sobie pytanie, jaka jest sytuacja organizacji związkowych mniejszych niż 10-osobowych. Pomimo że zakładowa organizacja związkowa powinna zrzeszać co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych, w praktyce zdarzają się jednak organizacje mniejsze niż 10- osobowe. Niekiedy ma to miejsce w sytuacji podziału zakładu pracy, innym razem gdy dochodzi do zwolnień grupowych, a niekiedy jest to związane z małą aktywnością samych działaczy.

Zwłaszcza w pierwszym okresie działalności organizacji tymczasowej może się zdarzyć, że liczba zrzeszonych w niej działaczy będzie mniejsza. Z punktu widzenia statusu takiej organizacji związkowej jej sytuacja jest słaba. Uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują tylko organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków (art. 25¹ ustawy). Do czasu więc zwiększenia liczebności lepiej nie ujawniać faktu jej utworzenia. Z punktu widzenia uprawnień związku zawodowego tak mała organizacja nie będzie mogła korzystać ze swoich uprawnień, np. uzgadniania dokumentów wewnątrzzakładowych, a co się z tym wiąże nie będzie mogła w żaden sposób reprezentować praw i interesów pracowników wobec pracodawcy. Inaczej mówiąc, organizacja mniejsza niż 10-osobowa jest organizacją związkową, bo statut związku zawodowego nie musi określać minimalnej liczby członków, ale nie jest organizacją zakładową w rozumieniu przepisów prawa pracy. Zupełnie inaczej jest, jeśli chodzi o organizację międzyzakładową, gdyż ta może korzystać z uprawnień, jakie przepisy przyznają organizacjom zakładowym już wtedy, kiedy ma w sumie 10 członków.

[Ochrona członków komitetu założycielskiego] Nie ma natomiast wątpliwości, że osoby, które tworzą związek w zakładzie pracy (komitet założycielski), korzystają z ochrony zatrudnienia. W wyroku z 16 stycznia 1996 r. (sygn. akt I PRN 85/95, OSNP 1997/1/9) Sąd Najwyższy przyjął, iż w okresie przed rejestracją związku zawodowego organem uprawnionym do reprezentowania nowo powstałego związku zawodowego jest komitet założycielski i że jego członkowie korzystają z ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy. Z kolei ochrona pracowników wybranych w tym czasie na członków zarządu lub komisji rewizyjnej nowo powstałego związku zawodowego rozpoczyna się od dnia rejestracji związku. Pojawia się jednak pytanie, czy członkowie tymczasowych komisji zakładowych mają ochronę taką jak członkowie komitetu założycielskiego związku zawodowego? Zadaniem komitetu założycielskiego jest rejestracja związku zawodowego. Tymczasem zadaniem tymczasowych komisji zakładowych NSZZ „Solidarność” nie jest rejestracja związku zawodowego, bo ten jest już zarejestrowany, ale doprowadzenie do zarejestrowania organizacji zakładowej przez właściwy terytorialnie zarząd regionu (§ 20 ust. 1 Statutu). W tym względzie Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2000 r. (I PKN 597/99, Prawo Pracy i Prawo Socjalne 2001/7-8/39) wskazał, że wobec tymczasowych komisji zakładowych NSZZ "Solidarność" należy stosować w drodze analogii przepisy o tworzeniu związków zawodowych. Z ochrony przed zwolnieniem z pracy w okresie poprzedzającym wybór statutowych władz zakładowej organizacji może korzystać, zdaniem SN, od 3 do 7 osób stanowiących przedstawicielstwo odpowiednio większej liczby inicjatorów powołania tej struktury związkowej.