Poręczenie wekslowe

ADAM MALINOWSKI - radca prawny

Stan prawny na 13 września 2011 r.

Warunki ważności weksla

Omawiając poręczenie wekslowe, należy podkreślić, że nawet jeśli przedsiębiorca jest z kontrahentem lub wspólnikiem w bardzo dobrych relacjach, powinien ostrożnie podchodzić do kwestii zobowiązania. Podpisać weksel jako poręczyciel można tylko w wyjątkowych okolicznościach i przy dobrej kondycji firmy. Przede wszystkim zobowiązanie w formie poręczenia wekslowego jest niezależne od przyczyn i istnienia zobowiązania dłużnika głównego, co może spowodować, że poręczyciel wekslowy zostanie jedyną osobą zobowiązaną w sprawie. Pewnym wyjściem jest stwierdzenie nieważności weksla, dlatego warto w tym miejscu omówić ogólne warunki ważności dokumentu. Na wypadek sporu przed sądem można bowiem bronić się w ten sposób, że zobowiązanie poręczyciela nie powstało na skutek wad formalnych dokumentu. Wekslem jest tylko taki dokument, który zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej. Bezwarunkowość wyraża się niemożnością obwarowania zapłaty jakimikolwiek zdarzeniami przyszłymi i niepewnymi. Zobowiązanie warunkowe w wekslu jest zatem nieskuteczne, choć warto podkreślić, że nie każdy dopisek jest warunkiem w znaczeniu prawnym. Jak wskazał SN w wyroku z 20 września 2001 r. (sygn. akt II CKN 271/99, OSNC z 2002 r. nr 6, poz. 76): informacja o tym, jakie świadczenie otrzymał wystawca weksla od wekslobiorcy za wręczony mu weksel, nie narusza zakazu dokładania warunku przewidzianego w art. 101 pkt 2 prawa wekslowego. Można zatem bez obawy zamieścić na wekslu odpowiednią adnotację (np. "za pobrany sprzęt komputerowy"), z tym zastrzeżeniem, że będzie ona miała raczej informacyjny charakter. Weksel jest papierem wartościowym na zlecenie, co oznacza, że może być zbyty w drodze specjalnego oświadczenia - indosu. Oprócz tego istnieją jeszcze papiery wartościowe na okaziciela (np. czek na okaziciela) - zbywane przez wręczenie oraz papiery imienne (np. akcje imienne) - zbywane w drodze i ze skutkami zwykłego przelewu.

Tabela 1. Warunki ważności weksla

Podpis poręczyciela

Zgodnie z art. 30 prawa wekslowego zapłatę weksla można zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (aval; od a valle - z przodu) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Poręczenie może dać osoba trzecia lub nawet osoba podpisana na wekslu. Umieszcza się je na wekslu albo na przedłużku i oznacza się wyrazem "poręczam" lub innym zwrotem równoznacznym (ręczę, per aval); podpisuje je poręczyciel. Sam podpis na przedniej stronie weksla uważa się za udzielenie poręczenia, wyjąwszy gdy jest to podpis wystawcy lub trasata. Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je dano (w braku takiej wskazówki uważa się, że udzielono go za wystawcę). Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten, za kogo poręczył.

ZAPAMIĘTAJ

Zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny, z wyjątkiem wady formalnej.

Co do zasady poręczenie nie może być ograniczone do określonej daty ani skutecznie cofnięte (nawet gdy dotyczy ono weksla niezupełnego). Jak wskazał SN w wyroku z 24 października 2003 r. (sygn. akt III CK 35/02, niepublikowany): ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela wekslowego dla swej skuteczności wobec wierzyciela wekslowego musi wynikać nie tylko z deklaracji wekslowej lub porozumienia między wierzycielem a poręczycielem, ale przede wszystkim z treści weksla. Poręczyciel powinien bowiem na wekslu zaznaczyć ograniczenie udzielonego poręczenia wekslowego. Jak zatem widzimy, sytuacja poręczyciela nie jest godna pozazdroszczenia, ponieważ poręczenia nie można cofnąć. Istnieje jednak wąska ścieżka do zrzucenia odpowiedzialności. Można powołać się na podstęp głównego dłużnika, który nie mając od razu zamiaru płacić, wprowadził poręczyciela w błąd. Zgodnie bowiem z wyrokiem SN z 10 października 2000 r. (sygn. akt V CKN 98/00, OSNC z 2001 r. nr 6, poz. 88): przechodząc do zarzutu naruszenia prawa materialnego, tj. art. 10, 17 i 30-32 prawa wekslowego, należy zauważyć, że jego istota sprowadza się do przyjęcia tezy, iż poręczyciel wekslowy w ogóle nie może odwołać poręczenia wekslowego, także w odniesieniu do weksla in blanco. (...) Jeżeli jednak podstęp istnieje po stronie remitenta, to nie sposób wykluczyć zastosowania art. 88 k.c., czyli złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego oświadczenia w postaci udzielonego poręczenia. Podobnie należy ocenić podstęp wystawcy (weksel własny) lub trasata (weksel trasowany), czyli osoby, która ma płacić. Jak technicznie wygląda wykorzystanie takiej wady? Otóż trzeba zaskarżyć nakaz zapłaty (w ciągu dwóch tygodni od doręczenia wnieść zarzuty) i powołać w tym piśmie wszystkie towarzyszące poręczeniu okoliczności, które mogłyby wskazywać na podstępny charakter działania dłużnika głównego. Przysługują przy tym wszystkie środki dowodowe (od świadków, przez dokumenty i opinię biegłych). Gdyby jednak i ta droga okazała się nieskuteczna, pozostaje zapłacić (odpowiedzialność poręczyciela i dłużnika jest bowiem solidarna), a potem wystąpić z roszczeniem regresowym w postępowaniu nakazowym.

ZAPAMIĘTAJ

Poręczyciel wekslowy, który zapłacił weksel, nabywa prawa wynikające z weksla przeciw osobie, za którą poręczył, i przeciw tym, którzy wobec tej osoby odpowiadają.

Podstawową kwestią i momentem powstania zobowiązania jest podpis poręczyciela. Nie musi on być czytelny, powinien jednak w sposób niebudzący wątpliwości umożliwić identyfikację osoby. W praktyce wystarczy nazwisko i pierwsza litera imienia, a nawet podpis nieczytelny, byleby pozwalał w sposób niebudzący wątpliwości na identyfikację podpisującego. Z pewnością niewłaściwy będzie z kolei podpis składający się z imienia i pierwszej litery nazwiska, z samego imienia. Należy stanąć na stanowisku, że właściwy będzie pseudonim, pod warunkiem, że był on używany jako surogat nazwiska. W sądzie możemy zatem zostać poproszeni o sprawdzenie i potwierdzenie autentyczności podpisu. W niektórych spornych wypadkach istnieje też możliwość skorzystania z ekspertyzy grafologicznej. Istotne jest też miejsce podpisu - chodzi o to, by bez wątpienia rozstrzygnąć, jaką funkcję pełni dany uczestnik obrotu. Jest to tym ważniejsze, że funkcje mogą być łączone - np. wystawca może być jednocześnie, remitentem. Dlatego najprościej jest załatwić sprawę, wpisując nad każdą osobą jej funkcje w obrocie. Wtedy uczestnicy obrotu wekslowego unikną komplikacji związanych z wykładnią dokumentu. Z podpisem na przedniej stronie weksla wiąże się jeszcze inne ryzyko. Otóż może się okazać, że taki podpis przy błędnym wypełnieniu weksla zostanie potraktowany jako zwykłe cywilne poręczenie ze wszystkimi konsekwencjami - na wypadek, gdyby główny dłużnik nie mógł zapłacić, musi to za niego zrobić poręczyciel.

PRZYKŁAD

5 września 2011 r. spółka z o.o. wystawiła weksel, a jej pełnomocnik podpisał się pod pieczęcią. Co prawda podpis na dokumencie zawsze ma jakieś znaczenie (np. podpis na przedniej stronie weksla to poręczenie, a na tylnej to indos), jednak w analizowanej sytuacji z pomocą przychodzi nam dość łagodne orzecznictwo. Otóż jak wskazał SN w wyroku z 10 października 2003 r. (sygn. akt II CK 114/2002, Gazeta Prawna z 2003 r. nr 202, str. 8): podpis pełnomocnika spółki pod pieczątką firmy na wekslu nie oznacza, że jest on współwystawcą. Wobec tego podpis taki nie rodzi odpowiedzialności tej osoby z weksla. W podanej w przykładzie sytuacji odpowiedzialność wekslową poniesie wspólnik.

CO NA TO SĄD?

Podpis wystawcy weksla musi obejmować co najmniej nazwisko. Prawo wekslowe nie wymaga dla ważności weksla, aby podpis był czytelny. Podpis nieczytelny powinien jednak być złożony w formie zwykle używanej przez wystawę.

Uchwała SN z 30 grudnia 1993 r. sygn. akt III CZP 146/93, OSNC z 1994 r. nr 5, poz. 94

Przykład weksla trasowanego, zaakceptowanego z poręczeniem

Zwrot weksla

Spłata zadłużenia powoduje wygaśnięcie zobowiązania i w tym momencie aktualizuje się prawo do zwrotu weksla. Może to zrobić również poręczyciel jako osoba żywotnie zainteresowana odzyskaniem dokumentu. Po spłacie trzeba zatem od razu zażądać zwrotu, ponieważ weksel niezupełny niesie w sobie poważne niebezpieczeństwo - może zostać zbyty i ponownie wykorzystany. Jak czytamy w wyroku SN z 28 sierpnia 1928 r. (sygn. akt III Rw 1060/28, niepublikowany): zapłata dłużnej sumy wekslowej dokonana przez dłużnika wekslowego bez odebrania weksla lub uwidocznienia na nim dokonania zapłaty nie ma znaczenia w stosunku do nabywcy weksla. Pomimo znacznego upływu czasu wyrok ten nadal zachowuje swą aktualność, a dla z jego analizy treści płynie jeden podstawowy wniosek - samo pokwitowanie nieodnotowane na dokumencie to zbyt mało, by uniknąć komplikacji związanych z puszczeniem weksla w obieg. Zgodnie z art. 39 prawa wekslowego trasat może przy zapłacie żądać wydania weksla, pokwitowanego przez posiadacza. Na mocy art. 103 prawa wekslowego zasady te stosujemy także do weksla własnego. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, że blankiet zaopatrzony jedynie w podpis wystawcy, a niewskazujący osoby remitenta, sumy wekslowej ani terminu zapłaty, nie może być zrównany z wekslem zupełnym. Jak czytamy w częściowo aprobującej glosie P. Machnikowskiego do wyroku SN z 28 maja 1998 r. (sygn. akt III CKN 531/97, OSNC z 1999 r. nr 1, poz. 13), opublikowanej w OSP z 1999 r. nr 7-8, str. 381: dopóki weksel gwarancyjny pozostaje w stanie niezupełnym, nie inkorporuje jeszcze wierzytelności, a zapłata dokonana przez dłużnika jest wykonaniem zobowiązania zabezpieczonego wekslem, a nie zobowiązania wekslowego. Dlatego nie można sięgać do art. 39 prawa wekslowego, który odnosi się do zapłaty długu wekslowego. Obowiązek zwrotu weksla niezupełnego po wygaśnięciu zabezpieczonego nim zobowiązania wynika w sposób dorozumiany z porozumienia wekslowego i istnieje zawsze, o ile strony w porozumieniu tym nie wyraziły woli przeciwnej. Od wystawcy nie można zatem wymagać wystąpienia do wierzyciela z dodatkowym żądaniem zwrotu weksla. Tym samym brak żądania nie może być traktowany jako wyraz woli pozostawienia weksla w posiadaniu remitenta na zabezpieczenie kolejnych jego wierzytelności względem wystawcy.

Jak zatem widzimy, prawo wekslowe nie może być podstawą do wydania weksla in blanco. Trzeba zatem sięgnąć do kodeksu cywilnego. W myśl jego ogólnych zasad właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie. W drodze analogii możemy zastosować ten przepis do zwrotu weksla. Razem z pozwem do sądu możemy też zażądać jako zabezpieczenia zakazu zbywania dokumentu. Alternatywnym sposobem dochodzenia zwrotu weksla jest art. 465 k.c. Zgodnie z jego brzmieniem, jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać zwrotu dokumentu. Jednakże gdy wierzyciel ma interes w zachowaniu dokumentu, w szczególności gdy świadczenie zostało spełnione tylko częściowo, dłużnik może żądać uczynienia odpowiedniej wzmianki na dokumencie. W razie utraty dokumentu dłużnik może, niezależnie od pokwitowania, żądać od wierzyciela oświadczenia na piśmie, że dokument został utracony. Jeżeli wierzyciel odmawia zwrotu dokumentu lub uczynienia na nim odpowiedniej wzmianki albo pisemnego oświadczenia o utracie dokumentu, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć jego przedmiot do depozytu sądowego.

Przedawnienie roszczenia

Roszczenia wekslowe przeciw akceptantowi ulegają przedawnieniu z upływem lat trzech, licząc od dnia płatności weksla. Gdyby na blankiecie nie było daty płatności, to - zgodnie z orzeczeniem SN z 25 lutego 1938 r. (sygn. akt II C 2245/37, OSP z 1938 r. nr 1, poz. 536): bieg przedawnienia roszczenia z wekslu, wręczonego wekslobiorcy bez wypełnienia daty płatności i bez zastrzeżeń co do tej daty, rozpoczyna się z dniem płatności wpisanym na wekslu przez wierzyciela wekslowego. Trzeba też zauważyć, że zgodnie z art. 2 ust. 1 prawa wekslowego weksel bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem. Weksel taki jest płatny przy przedstawieniu - powinien być przedstawiony do zapłaty w ciągu roku od dnia wystawienia. Wystawca może oznaczyć krótszy lub dłuższy termin, a indosanci (osoby, które zbywały weksel) mogą terminy te skrócić. Z kolei wystawca może zastrzec, że weksel, płatny za okazaniem, nie może być przedstawiony do zapłaty przed oznaczonym dniem. W tym przypadku termin do przedstawienia biegnie od owego dnia. Warto nadmienić, że roszczenia posiadacza weksla przeciw indosantom i wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem roku, licząc od dnia protestu, dokonanego w należytym czasie, w przypadku zaś zastrzeżenia "bez kosztów" (zwalnia ono od protestu jako warunku zwrotnego poszukiwania) - licząc od dnia płatności. Roszczenia indosantów między sobą i przeciw wystawcy ulegają przedawnieniu z upływem sześciu miesięcy, licząc od dnia, w którym indosant wykupił weksel albo w którym sam został pociągnięty do odpowiedzialności sądowej (liczy się data doręczenia pozwu). Podobnie należy potraktować roszczenie o odsetki - przedawnia się ono dopiero z upływem trzech lat, jako zobowiązanie związane z roszczeniem głównym.

CO NA TO SĄD?

1. Brak określenia na wekslu, do jakiej kwoty zostało udzielone poręczenie, stwarza jedynie domniemanie, że poręczenie zabezpiecza całą sumę wekslową.

2. Osoba przyjmująca weksel może, ale nie musi podpisać deklaracji wekslowej. Jej oświadczenie o zawarciu tej umowy następuje z chwilą przyjęcia deklaracji wekslowej.

Wyrok SN z 4 lutego 2011 r. sygn. akt III CSK 196/10, niepublikowany

Czym innym jest przedawnienie roszczenia ze stosunku podstawowego a czym innym przedawnienie wekslowe. Obie instytucje różnią się istotnie między innymi, co do początku biegu przedawnienia. Termin przedawnienia roszczenia ze stosunku podstawowego, zgodnie z regułą art. 120 k. c., rozpoczyna bieg od dnia, w którym świadczenie ze stosunku podstawowego stało się wymagalne. Początek biegu terminu przedawnienia roszczenia z weksla własnego skierowanego przeciwko wystawcy weksla własnego, zgodnie z art. 70 w związku z art. 103 i 104 prawa wekslowego, liczy się od dnia płatności weksla. Tę samą zasadę stosuje się do weksli in blanco. Przedawnienie praw z weksla in blanco nie rozpoczyna biegu do czasu jego wypełnienia. Przedawnienie roszczenia z weksla wręczonego bez wypełnienia daty płatności i bez zastrzeżeń co do tej daty, rozpoczyna się z dniem płatności wpisanym na wekslu przez wierzyciela wekslowego.

Wyrok SN z 14 lutego 2008 r. sygn. akt II CSK 522/07, niepublikowany