Wynagrodzenie zasadnicze i świadczenia dodatkowe w podmiotach objętych ustawą kominową – regulacje i praktyka

System wynagradzania osób zarządzających w instytucjach wskazanych w ustawie o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi podlega ścisłym ograniczeniom. Ustawa ta nie tylko limituje wysokość części stałej i zmiennej wynagrodzenia, lecz także szczegółowo definiuje katalog dopuszczalnych świadczeń dodatkowych oraz warunki ich przyznawania. Każde odstępstwo od ustawowych reguł, w tym wprowadzenie benefitów wykraczających poza dozwolony zakres, może skutkować nieważnością postanowień zawartej umowy oraz odpowiedzialnością organów nadzorczych.

Osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi mogą zostać przyznane świadczenia dodatkowe. Podstawą prawną takiego działania jest ustawa z 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (dalej: ustawa kominowa), a rodzaje tych świadczeń zawiera rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 21 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowego wykazu świadczeń dodatkowych, które mogą być przyznane osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi (dalej: rozporządzenie o świadczeniach dodatkowych). Przyznanie świadczeń dodatkowych ma uznaniowy charakter.

Należy wziąć pod uwagę, że ustawę kominową stosuje się wyłącznie do osób, które są kierownikami jednostek organizacyjnych wymienionych w art. 1 tej ustawy, tj. m.in. przedsiębiorstw państwowych, państwowych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną czy państwowych jednostek budżetowych, a nie kierownikami części tych jednostek (wyrok SN z 24 lipca 2009 r., sygn. akt I PK 49/09, OSNP 2011/5–6/78, M.P.Pr. 2010/2/88–90).

1. Wynagrodzenie miesięczne

Dla osób objętych ustawą kominową podstawowym, obowiązkowym składnikiem wynagrodzenia jest wynagrodzenie miesięczne. Nie jest to wynagrodzenie zasadnicze wynikające z osobistego zaszeregowania pracownika, które określa się stawką godzinową lub miesięczną. Do elementów miesięcznego wynagrodzenia za pracę należą też bowiem różnego rodzaju dodatki, np. stażowy, funkcyjny. Uregulowania ustawy kominowej jednoznacznie wskazują, że jej celem jest dążenie do wyeliminowania wygórowanych, a przez to niesprawiedliwych i nieproporcjonalnych wynagrodzeń osób zatrudnionych w szeroko pojętym sektorze publicznym. Biorąc pod uwagę cel ustawy, nie jest istotne to, z jakich składników składa się wynagrodzenie miesięczne, ale to, aby nie przekroczyło ustalonej granicy. Natomiast zwrot „miesięczne” konkretyzuje to wynagrodzenie wyłącznie jako świadczenie wypłacane pracownikowi raz w miesiącu (wyrok SN z 26 kwietnia 2019 r., sygn. akt V CSK 102/18).

2. Świadczenia nieuznawane za wynagrodzenie

Ograniczeniu w zakresie rodzaju i wysokości nałożonemu ustawą kominową podlegają tylko te świadczenia z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, które należą do kategorii wynagrodzenia za pracę. Nie dotyczy to świadczeń przysługujących ze stosunku pracy na podstawie regulacji wewnątrzzakładowych lub innych odrębnych przepisów, a więc także takich, którym nie można przypisać charakteru wynagrodzenia (wyrok SN z 2 października 2009 r., sygn. akt II PK 109/09).

Do wynagrodzenia miesięcznego nie zalicza się m.in.:

• odprawy emerytalnej (wyrok SN z 2 października 2009 r., sygn. akt II PK 109/09, postanowienie SN z 25 czerwca 2019 r., sygn. akt II PK 184/18),
• odprawy z tytułu zwolnień grupowych,
• świadczenia kompensującego dobrowolną rezygnację z ochrony trwałości stosunku pracy (wyrok SN z 7 maja 2013 r., sygn. akt II PK 260/12260/12, OSNP 2014/2/23),
• odszkodowania z tytułu bezprawnego rozwiązania stosunku pracy (wyrok SN z 11 lipca 2006 r., sygn. akt I PK 290/05, OSNP 2007/13–14/192),
• odszkodowania z tytułu powstrzymywania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy (wyrok SN z 11 lipca 2006 r., sygn. akt I PK 290/05, OSNP 2007/13–14/192),
• dofinansowania do okularów lub soczewek korygujących wzrok,
• ekwiwalentu lub ryczałtu za pracę zdalną,
• świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
• dofinansowania kosztów kształcenia,
• należności z tytułu podróży służbowych.

3. Nagroda roczna

Ustawa kominowa dopuszcza przyznanie nagrody rocznej (o charakterze uznaniowym) osobom zarządzającym podmiotami państwowymi, z wyjątkiem likwidatorów przedsiębiorstw państwowych, członków organów nadzorczych niektórych państwowych i samorządowych jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną oraz agencji państwowych. Nagroda roczna może zostać przyznana, jeżeli:

• podmiot poprawił wynik finansowy (np. doszło do wzrostu zysku netto, spadku strat, poprawy płynności) oraz uzyskał zatwierdzenie sprawozdania finansowego za dany rok obrotowy lub sprawozdania z działalności,
• osoba uprawniona była zatrudniona przez pełny rok obrotowy, a w przypadku instytutów Sieci Badawczej Łukasiewicz – przez minimum 6 miesięcy, oraz nie naruszyła swoich obowiązków w sposób powodujący wymierzenie kary z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników, kary za naruszenie dyscypliny finansów publicznych lub kary dyscyplinarnej albo z którą nie rozwiązano umowy o pracę bez wypowiedzenia z jej winy lub nie rozwiązano umowy o zarządzanie, albo której nie odwołano z zajmowanego stanowiska z przyczyn stanowiących podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Wskazane warunki są jedynie podstawą, a nie gwarancją przyznania nagrody.

Wysokość nagrody rocznej stanowi zasadniczo nie więcej niż 3-krotność średniego wynagrodzenia miesięcznego z roku poprzedniego osoby uprawnionej. W przypadku instytutów Sieci Badawczej Łukasiewicz nagroda nie może wynieść więcej niż 4-krotność, w przypadku głównych księgowych – 3-krotność wskazanego wynagrodzenia.

4. Świadczenia dodatkowe

Osobom objętym ustawą kominową (z wyjątkiem likwidatorów i członków organów nadzorczych niektórych jednostek) mogą zostać przyznane świadczenia dodatkowe, w tym:

• nagrody jubileuszowe (nie częściej niż co 5 lat),
• odprawy należne przy przejściu na emeryturę lub rentę,
• zwrot części kosztów użytkowania lokalu mieszkalnego,
• dofinansowanie usług telekomunikacyjnych,
• dodatkowe ubezpieczenia zdrowotne, majątkowe i osobowe,
• dodatki do wynagrodzeń przy projektach finansowanych ze środków UE i innych funduszy zagranicznych.

Wskazane świadczenia mogą być nie więcej niż o 25% wyższe niż świadczenia przewidziane w układach zbiorowych, regulaminach wynagradzania lub innych przepisach. Wartość tego przekroczenia stanowi świadczenie dodatkowe w rozumieniu ustawy kominowej. Łączna wartość wszystkich świadczeń dodatkowych nie może przekroczyć w roku 12-krotności średniego wynagrodzenia miesięcznego osoby do nich uprawnionej. Do kwoty tego limitu nie są zaliczane świadczenia wypłacane na podstawie prawa wewnątrzzakładowego, które są analogiczne dla wszystkich pracowników i nie stanowią wynagrodzenia. Tylko świadczenia dodatkowe (a zatem inne lub wyższe od powszechnie należnych) wymagają przyznania i ograniczeń co do wysokości tych świadczeń wynikających z art. 11 ust. 2 ustawy kominowej (wyrok SN z 2 grudnia 2008 r., sygn. akt III PK 35/08, OSNP 2010/11–12/130). Inne świadczenia niż wyżej wymienione są nienależne (np. premie, nagrody uznaniowe), tak jak i świadczenia przekraczające ustalone limity. Uchybieniem jest też wypłata świadczeń dodatkowych mimo ich nieprzyznania przez odpowiedni organ.

4.1. Nagroda jubileuszowa

Wysokość nagrody jubileuszowej określona w rozporządzeniu o świadczeniach dodatkowych jest uzależniona od stażu pracy i stanowi wielokrotność wynagrodzenia miesięcznego osoby uprawnionej. Nagroda nie przysługuje z tzw. urzędu, lecz wymaga przyznania, a zatem ma uznaniowy charakter. Omawiana należność wchodzi do limitu miesięcznego wynagrodzenia osoby uprawnionej (zob. wyrok SN z 2 grudnia 2008 r., sygn. akt III PK 35/08, OSNP 2010/11–12/130).

Tabela 1. Wysokość nagrody jubileuszowej wynikająca z ustawy kominowej

4.2. Odprawa emerytalno-rentowa

Osoba uprawniona może otrzymać odprawę emerytalno-rentową na podstawie rozporządzenia o świadczeniach dodatkowych w drodze uznania (art. 92¹ ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, dalej: k.p.) lub aktów wewnątrzzakładowych (układu zbiorowego lub regulaminu wynagradzania, które mogą regulować tego rodzaju świadczenia także dla osób zarządzających zakładem pracy). Nie jest to należność traktowana jak wynagrodzenie (powołany wyrok SN z 2 grudnia 2008 r.).

W przypadku przyznania odprawy emerytalnej przez podmiot uprawniony w sytuacji i wysokości określonej w rozporządzeniu o świadczeniach dodatkowych ograniczenie obejmuje wyłącznie wartość świadczenia dodatkowego w kwocie przekroczenia wysokości odprawy przysługującej na podstawie układu zbiorowego.

Tabela 2. Wysokość odprawy emerytalno-rentowej wynikająca z ustawy kominowej

4.3. Odprawa z tytułu ustania zatrudnienia

W razie odwołania ze stanowiska bądź rozwiązania umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej (z przyczyn innych niż zawinione przez zarządzającego) zarządzającemu może zostać przyznana odprawa w wysokości maksymalnie 3-krotności miesięcznego wynagrodzenia.

4.4. Zwrot częściowych kosztów użytkowania udostępnionego lokalu mieszkalnego, w tym mieszkania służbowego

Zarządzającemu może zostać udostępniony do celów służbowych za częściową odpłatnością lokal mieszkalny lub mieszkanie. Warunki, na jakich będzie przyznawane to świadczenie, w tym wymagane dokumenty potwierdzające poniesienie wydatku czy wysokość dofinansowania, powinny zostać określone w umowie z zarządzającym lub regulacjach wewnątrzzakładowych.

4.5. Świadczenia związane z korzystaniem z częściowo odpłatnych usług telekomunikacyjnych

Świadczenie z tytułu odpłatnych usług telekomunikacyjnych to najczęściej finansowanie w części abonamentu telefonicznego, internetowego czy telewizyjnego. Podobnie jak w przypadku kosztów użytkowania udostępnionego lokalu lub mieszkania warunki przyznawania tego świadczenia – w tym wymagane dokumenty potwierdzające poniesienie wydatków oraz wysokość dofinansowania – powinny zostać jednoznacznie określone w umowie z zarządzającym albo postanowieniach wewnętrznych.

4.6. Świadczenia z tytułu dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego

Świadczenie dodatkowe dla zarządzającego stanowią też uzupełniające ubezpieczenia. Najczęściej są to pakiety medyczne i ubezpieczenia na życie. Takim świadczeniem są również imienne ubezpieczenia majątkowe, np. mieszkania czy domu. Korzystanie z tego rodzaju benefitów wymaga przyznania uprawnienia przez właściwy organ.

4.7. Dodatki do wynagrodzeń

Osobom uprawnionym mogą zostać przyznane dodatki w ramach realizacji projektów finansowanych z udziałem środków unijnych, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Wysokość tych dodatków może być do 25% wyższa niż ustalona w regulaminie wynagradzania, zakładowym i ponadzakładowym układzie zbiorowym pracy oraz w odrębnych przepisach.

Kierownikom, zastępcom kierowników, członkom organów zarządzających, głównym księgowym państwowych jednostek budżetowych, z wyjątkiem organów administracji publicznej i organów wymiaru sprawiedliwości oraz podmiotów, których kierownicy podlegają przepisom ustawy z 31 lipca 1981 r. o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, może być również przyznany dodatek w związku ze zwiększeniem zakresu wykonywanych zadań, szczególnie dotyczących sprawowania merytorycznego nadzoru nad realizowanymi projektami. To świadczenie może być przyznawane na czas zwiększenia zakresu zadań.

4.8. Programy emerytalne

Ograniczenia wynikające z ustawy kominowej nie mają zastosowania do składek podstawowych wnoszonych do pracowniczych programów emerytalnych, mimo że charakter tych świadczeń jest wynagrodzeniowy. Natomiast ograniczenia w zakresie wynagrodzenia i świadczeń dodatkowych dotyczą wpłat podstawowych i wpłat dodatkowych oraz wpłaty powitalnej i dopłat rocznych dokonywanych do pracowniczych planów kapitałowych.

5. Zakres jawności wynagrodzeń

Wynagrodzenia osób, do których stosuje się ustawę kominową, są jawne. Jawnością objęte są nie tylko wynagrodzenia zasadnicze, ale także wszelkie inne składniki i świadczenia dodatkowe. Omawiane dane nie podlegają ochronie, a zatem zarządzający nie może powoływać się na prywatność w zakresie wysokości swojego wynagrodzenia ani na tajemnicę handlową. Informacje te muszą być ujawniane na żądanie, np. w trybie dostępu do informacji publicznej. Potwierdził to też m.in. WSA w Gliwicach w wyroku z 8 stycznia 2025 r. (sygn. akt III SA/Gl 884/24).

6. Nieważność postanowień umownych

Naruszenie bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawy kominowej skutkuje automatycznie nieważnością odpowiednich postanowień umownych w odniesieniu do tej części wynagrodzenia czy świadczenia, która przewyższa kwotę maksymalną określoną w ustawie, bez potrzeby interwencji podmiotu czy jego woli (art. 13 ustawy kominowej). W przeciwieństwie do przepisów prawa pracy, które określają jedynie minimalny standard warunków, a także przepisów prawa cywilnego, ustawa kominowa wprowadza limity maksymalne wynagrodzeń i świadczeń, których nie można przekroczyć. Postanowienia umowne naruszające te limity wymagają zmiany.

Sankcja nieważności nie dotyczy porozumień zbiorowych, co potwierdzają liczne orzeczenia Sądu Najwyższego (m.in. wyroki SN: z 25 listopada 2005 r., sygn. akt I PK 86/05, OSNP 2006/19–20/295, z 11 lipca 2006 r., sygn. akt I PK 290/05, OSNP 2007/13–14/192, z 2 grudnia 2008 r., sygn. akt III PK 35/08, OSNP 2010/11–12/130).

Alicja Kozłowska

specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, praktyk z wieloletnim doświadczeniem w dziale kadrowo-płacowym