Firma w upadłości - rozwiązania prawne i sprawozdawcze

Wstęp

Upadłość jest najczęściej odbierana jako zjawisko jednoznacznie negatywne i szkodliwe nie tylko dla upadłego, wierzycieli, pracowników, ale i dla całej gospodarki. O ile jej szkodliwość dla wierzycieli nie podlega dyskusji, o tyle na temat szkodliwości dla gospodarki i upadłego można podjąć dyskusję. Upadłość jest "często utożsamiana z bankructwem, choć jest to pojęcie szersze i pojemniejsze, obejmujące przypadki kwalifikowane, czyli takie, które sięgają do umyślnych, z premedytacją podejmowanych działań (zaniechań) zaprzestania płacenia długów"¹⁾ . Mówiąc inaczej, mogą wystąpić przesłanki ogłoszenia upadłości nawet w sytuacji, gdy w przedsiębiorstwie nie wystąpią symptomy bankructwa. Spowodowane jest to faktem, iż zgodnie z prawem upadłościowym i naprawczym jedną z przesłanek ogłoszenia upadłości jest nieterminowe regulowanie przez przedsiębiorstwo zobowiązań pieniężnych. Nie są istotne powody takiego działania. W sytuacji gdy dłużnik, mimo iż posiada środki, nie reguluje swoich zobowiązań, występują przesłanki ogłoszenia upadłości, choć brakuje podstaw do uznania przedsiębiorstwa za bankruta.

Podstawową trudnością w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa jest konieczność ponoszenia ryzyka związanego z wkraczaniem na rynek oraz z działalnością na nim. Prowadzenie działalności z wykorzystaniem wyłącznie własnego kapitału jest niemal niemożliwe lub mając na względzie dźwignię finansową mało efektywne, dlatego kredyt bankowy lub kupiecki jest często znaczącym źródłem finansowania przedsiębiorstwa. Jednak obrót obcym kapitałem zwiększa ryzyko utraty płynności finansowej lub osiągnięcia stanu niewypłacalności. Zgodnie z ustawą o postępowaniu upadłościowym i układowym, upadłość jest pojęciem wtórnym do niewypłacalności, czyli "upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny"²⁾ , a "dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych"³⁾ .

Książka ta zawiera propozycje rozwiązań dotyczące upadłości i rachunkowości upadłych przedsiębiorstw, zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym na dzień jej wydania.

Zaprezentowane zasady sporządzania dokumentów dotyczących upadłości, prezentacji danych zawartych w sprawozdaniu finansowym, wzorów wniosków, odwołań, propozycji układowych i innych mają na celu ułatwiać pracę zarządom i księgowym upadłych przedsiębiorstw, ale też pozwolą podjąć właściwą decyzję upadłemu o wyborze proponowanej formy postępowania upadłościowego, wierzycielom przy wyborze formy postępowania upadłościowego, a szerszej - grupie odbiorców ocenić sposób prowadzenia postępowania upadłościowego. Właśnie temu zagadnieniu, a więc wycenie przedsiębiorstwa, jego majątku, zasad i terminów sporządzania sprawozdań finansowych sporządzonych po ogłoszeniu upadłości, przebiegu postępowania upadłościowego poświęcona jest niniejsza książka.

Książka jest praktycznym przewodnikiem na temat upadłości. Skierowana jest głównie do osób, które po raz pierwszy zetknęły się ze zjawiskiem upadłości jako wierzyciel lub upadły. Powinna być zatem pomocą nie tylko dla tych, którzy reprezentują upadłe przedsiębiorstwo, ale też dla wierzycieli przed przystąpieniem do głosowania nad zawarciem układu. Tej grupie może pomóc dowiedzieć się, jakich informacji mogą oczekiwać przed podjęciem tej decyzji, a także w jaki sposób czytać propozycje układowe i co dla nich oznacza zawarcie układu z dłużnikiem. Osobami zainteresowanymi książką mogą być zatem nie tylko osoby związane z przedsiębiorstwami zagrożonymi upadłością, ale też współpracujące z takimi przedsiębiorstwami. Pozycja ta, choć nie posiada znamion typowej publikacji naukowej, może również stanowić pomoc dla studentów w poznaniu zagadnień związanych z upadłością, a szczególnie zasad sporządzania sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, wobec których założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne. Osobami zainteresowanymi mogą też być inni odbiorcy informacji, którzy dotychczas nie spotkali się z tym zagadnieniem, a chcieliby uzyskać wiedzę na ten temat.

Książka powstała na bazie badań prowadzonych na potrzeby rozprawy doktorskiej autora^*.

Rozdział I

Czym jest i jak rozpoznać zagrożenie upadłości przedsiębiorstwa

1. Wstępne sygnały zagrożenia upadłością

Przedsiębiorstwo jest najczęściej powoływane do ciągłej działalności, a nie do zrealizowania jednorazowego przedsięwzięcia⁴⁾ . W dłuższym okresie zmienia się jego wielkość, struktura wewnętrzna, relacje z partnerami gospodarczymi i innymi instytucjami z jego otoczenia lub nawet przedmiot działalności. Przedsiębiorstwo jest więc systemem dynamicznym. Warunkiem jego prawidłowego funkcjonowania w otoczeniu bliższym i dalszym jest zaspokajanie przez nie potrzeb otoczenia i odwrotnie.

Przedsiębiorstwa różnią się zakresem zdolności prawnej i zakresem podmiotowym, który jest pojęciem bardzo szerokim, obejmującym wszystkie podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Możliwe sytuacje to: przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną (np. spółka kapitałowa, spółdzielnia), przedsiębiorstwo nie posiada osobowości prawnej, lecz ma zdolność prawną i sądową (np. spółka jawna), osoby fizyczne, dla których przedsiębiorstwo jest podmiotem ich praw (np. osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą), występujące jako podmiot stosunków prawnych.

 

Prawo upadłościowe przyjęło definicję przedsiębiorstwa w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Za przedsiębiorstwo uważa się zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, który obejmuje w szczególności:

● oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);

● własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

● prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków;

● wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;

● koncesje, licencje i zezwolenia;

● patenty i inne prawa własności przemysłowej;

● majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;

● tajemnice przedsiębiorstwa;

● księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Głównym celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja finansowych korzyści udziałowców, czyli wzrost wartości dla właścicieli, a miarą efektywności jest umocnienie się pozycji przedsiębiorstwa na rynku w ujęciu ilościowym i jakościowym⁶⁾ . Zgodnie z przepisami ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, działalność gospodarcza jest zarobkową działalnością wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalnością zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły.

Przedsiębiorstwo jest często porównywane do organizmu żywego. Na bazie tego porównania powstało pojęcie cyklu życia przedsiębiorstwa. W odniesieniu do przedsiębiorstwa koncepcja cyklu życia przyczynia się do lepszego poznania mechanizmów rozwoju, zrozumienia możliwości i konieczności jego odradzania się oraz ma istotne znaczenie dla skuteczności działań w obszarze strategicznego zarządzania rozwojem przedsiębiorstwa. Następujące po sobie fazy form rozwojowych wskazują ilościowe oraz jakościowe różnice, które są stymulowane przez siły wewnętrzne i zewnętrzne, których poznanie jest szczególnie ważne dla skutecznego działania w obszarze kierowania rozwojem przedsiębiorstwa.

Poszczególne fazy życia przedsiębiorstwa: narodzin, powstania, wzrostu i zasiewu, poprzedzają okres wejścia przedsiębiorstwa na rynek. W momencie gdy przedsiębiorstwo zna w wystarczającym stopniu rynek swoich odbiorców oraz przejęło większość nadwyżki popytu rynkowego, przechodzi w fazę dojrzałości.

Wstępem do ostatniej fazy życia przedsiębiorstwa, czyli upadłości, która stanowi nieodłączne ryzyko każdej aktywności gospodarczej, powszechnie akceptowane w drodze do osiągania zysków z prowadzonej działalności gospodarczej jest najczęściej kryzys w przedsiębiorstwie, który jest jedną z faz jego życia. Jest to sytuacja złożona, tworząca uwikłanie spraw technologicznych, produkcyjnych, zaopatrzeniowych i kadrowych. Najczęściej posiada charakter wielowymiarowy i jest definiowana jako "nieplanowany proces, czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym czasie, będących zagrożeniem dla egzystencji przedsiębiorstwa"⁷⁾ . Z reguły jest poprzedzona długotrwałym kryzysem finansowym, czyli swego rodzaju patologią rozwoju, która zagraża bytowi ekonomicznemu przedsiębiorstwa. Spowodowana jest często dysproporcją między celami a zasobami wykorzystywanymi do ich osiągnięcia⁸⁾ .

Drugim aspektem kryzysu jest konieczność jego występowania w przedsiębiorstwie. Jest on wręcz niezbędny. Powoduje, że pracownicy koncentrują się na sprawach najistotniejszych, pojawiają się nowi liderzy, zwiększa się tempo zmian oraz zmniejszają się opory wobec nich. Jednocześnie w trakcie kryzysu następuje konfrontacja z problemami dotąd utajonymi i zdecydowanie szybsza reakcja na wcześniej często niedostrzegane sygnały alarmowe. Ponadto kryzys często daje możliwość wprowadzenia nowych strategii zwiększających konkurencyjność przedsiębiorstwa.

Do najważniejszych symptomów kryzysu, czyli objawów pojawiających się w podstawowych obszarach działalności stanowiących o kondycji organizacji, można zaliczyć:

● problemy z brakiem środków na finansowanie działalności podstawowej oraz innowacyjnej,

● zmniejszenie udziału w rynku, zmiany w zakresie dynamiki oraz struktury sprzedaży i jej wielkości mające negatywny wpływ na powyższe czynniki, spowodowane głównie starzeniem się produktu,

● brakiem nowych produktów w ofercie przedsiębiorstwa, gorszy wizerunek firmy w dalszym i bliższym otoczeniu,

● spadek wartości przedsiębiorstwa, poszukiwanie tylko własnego zysku w działaniu firmy,

● konflikty wewnątrz przedsiębiorstwa, alienacja pracowników.

UWAGA!

Wdrożony we właściwym czasie odpowiedni proces restrukturyzacyjny może, zgodnie z cyklem życia przedsiębiorstwa, doprowadzić do powrotu przedsiębiorstwa na drogę rozwoju lub stabilizacji. Warunkiem jest konsekwencja działania i przestrzeganie podstawowych zasad restrukturyzacji w postaci właściwego finansowania, przestrzegania polityki cenowej, wprowadzania nowych produktów i wielu innych, wcześniej wymienionych czynników, pozwalających zapobiec kryzysowi zakończonemu upadłością.

Trudno nie zgodzić się zatem z porównaniem przedsiębiorstwa do żywego organizmu, gdyż przedsiębiorstwo powstaje (rodzi się), istnieje i wzrasta, czy mówiąc inaczej rozwija się. Przedsiębiorstwo wreszcie przechodzi okresy wzlotów i upadków, jak każdy żywy organizm. W jednym i drugim przypadku warunki powstania i wczesnego rozwoju wywierają istotny wpływ na jego dalsze istnienie.

Wiedząc o prawidłowości, powstaje zatem pytanie: w jaki sposób dostrzec sygnały o zbliżającym się kryzysie? Gdzie szukać niezbędnych informacji do oceny zagrożenia upadłością przedsiębiorstwa? Jak ocenić zagrożenia upadłością?

Do wykrywania zagrożenia upadłością na podstawie danych finansowych niemal idealnym źródłem informacji jest rachunkowość, która nie ogranicza się jedynie do sprawozdań finansowych, lecz stanowi swego rodzaju system informacyjny o kondycji finansowej jednostki. Podstawowym zadaniem rachunkowości jako narzędzia do identyfikacji zagrożenia upadłością jest zgodne z rzeczywistością ilustrowanie dokonań przedsiębiorstwa w postaci sprawozdań finansowych.

Analiza finansowa podmiotu ma ogromne znaczenie dla poznania jego kondycji ekonomicznej oraz możliwości istnienia i dalszego rozwoju. Pozwala na przetworzenie informacji płynących ze sprawozdań finansowych, a także na kompleksową i wszechstronną ocenę funkcjonowania jednostki oraz efektywności jej działania. Jest stosunkowo prosta, ale bez znajomości sprawozdawczości finansowej może prowadzić do błędnych wniosków. Stanowi ona bardzo ważny, choć często niedoceniany element finansów przedsiębiorstwa.

Analiza finansowa obejmuje zazwyczaj dwa etapy:

● wstępną analizę bilansu i rachunku zysków i strat (w układzie pionowym i poziomym) i

● analizę wskaźnikową.

Celem wstępnej analizy sprawozdań w układzie pionowym jest ocena zasobów majątkowych i źródeł ich finansowania na podstawie bilansu oraz miejsca powstawania kosztów i przychodów na podstawie rachunku zysków i strat. Celem analizy poziomej jest ocena zmian w składnikach sprawozdań finansowych poprzez porównanie stanów na koniec roku sprawozdawczego ze stanami na początek roku w przypadku bilansu i wyników w poszczególnych segmentach działalności przedsiębiorstwa za rok bieżący i lata poprzednie w przypadku rachunku zysków i strat. Porównanie takie pozwala na wskazanie nieprawidłowości oraz zagrożeń w funkcjonowaniu jednostki. Analiza pionowa bilansu obejmuje badanie struktury majątku netto, czyli aktywów zaprezentowanych w bilansie oraz struktury kapitałowej finansującej majątek, czyli pasywów. Wskaźniki struktury wyrażają procentowy udział poszczególnych pozycji składników bilansu do łącznej sumy bilansowej. Stosowana jest przy porównaniach w okresie kilku lat, ale też często w porównaniach między różnymi przedsiębiorstwami. Porównując bilanse tej samej jednostki za kilka kolejnych okresów sprawozdawczych, na ich podstawie można określić kierunek zmian w majątku przedsiębiorstwa oraz źródłach jego finansowania.

W tym miejscu należy wspomnieć o opisanych wcześniej zasadach sporządzania bilansu przedsiębiorstwa, zgodnie z którymi w bilansie wykazany jest jedynie majątek netto. Oznacza to, że z bilansu nie można odczytać, jaka jest wartość rynkowa majątku jednostki. Przykładowo zmniejszająca się wartość majątku trwałego wcale nie musi oznaczać zbycia jego części. Najczęściej takie zmniejszenie oznacza brak nakładów na nowe składniki majątku trwałego, natomiast zmniejszenie jest spowodowane dokonanymi odpisami amortyzacyjnymi, których wysokość można odczytać w rachunku zysków i strat, sporządzonym w wariancie porównawczym i często w informacji dodatkowej.

Znaczenie struktury aktywów dla sytuacji finansowej przedsiębiorstwa wynika głównie z faktu, że poszczególne składniki majątkowe różnią się między sobą: stopniem płynności, skalą ryzyka, jakim jest obarczone ich wykorzystanie, oraz formą uczestnictwa w realizacji operacji gospodarczych. Struktura majątku stanowi ważny wyznacznik sytuacji ekonomiczno-finansowej jednostki, gdyż do osiągania zysku bezpośrednio przyczynia się majątek obrotowy, którego każda zmiana powinna być związana z przychodem, który z kolei powinien być wyższy niż poniesiony koszt - tworząc tym samym zysk. Majątek trwały w tym procesie posiada charakter pośredni, stanowi jednak istotną część majątku jednostki - stanowiąc o jej stabilności. Niski poziom wartości majątku trwałego wykazanego w bilansie może świadczyć o znacznym zużyciu maszyn i urządzeń, czasami o tym, że stosowane w podmiocie technologie są przestarzałe. Często oznacza to ryzyko utraty pozycji rynkowej przedsiębiorstwa w dającej się przewidzieć przyszłości oraz konieczność uruchomienia nowych inwestycji. W sytuacji gdy wzrasta udział majątku trwałego w aktywach ogółem, najczęściej zmniejsza się również elastyczność w zdolności dostosowania się jednostki do zmiennych warunków rynkowych. Przedsiębiorstwa charakteryzujące się niższym udziałem majątku trwałego łatwiej mogą dostosować się do zmian wymuszanych sytuację rynkową w postaci zmiany liczby zatrudnionych, profilu i rozmiaru działalności. Niższy poziom majątku trwałego oznacza też najczęściej niższe koszty stałe, co jest istotne w przypadku kryzysu.

UWAGA!

Dokonując oceny struktury majątku należy koniecznie wziąć pod uwagę specyfikę podmiotu i rodzaj jego działalności, gdyż udział majątku trwałego i obrotowego może być w przedsiębiorstwach zróżnicowany.

Dlatego przy takiej ocenie wskazane jest porównanie uzyskanych wyników z wynikami innych przedsiębiorstw o podobnej specyfice, a nie poszukiwanie zalecanych wartości w literaturze przedmiotu. Dokładniejsza analiza składników majątku często może doprowadzić do wniosku, iż ich część jest zbędna lub przestarzała i w takiej sytuacji należy je jak najszybciej zbyć.

Często uznaje się, że w prawidłowo rozwijającym się przedsiębiorstwie wartość rzeczowego majątku trwałego powinna wzrastać szybciej niż zapasy, a te z kolei szybciej niż należności. W przedsiębiorstwach w fazie schyłku występuje sytuacja odwrotna, czyli wartość netto majątku trwałego najczęściej zmniejsza się w kolejnych latach.

Struktura kapitałów będących źródłem finansowania majątku przedsiębiorstwa ma istotny wpływ na jego sytuację ekonomiczno-finansową. Udział zobowiązań wobec podmiotów zewnętrznych w źródłach finansowania wyraża stopień jego zadłużenia. Oznacza to, że zbyt duży udział kapitałów obcych, ogólnej wartości pasywów, może powodować zatory płatnicze jednostki, a często doprowadzić do jego niewypłacalności Z kolei ich zbyt niski poziom z jednej strony sugeruje stabilną pozycję finansową podmiotu, a z drugiej oznacza ograniczenie możliwości dźwigni finansowej, czyli brak wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania dla zwiększenia efektywności kapitałowej i wzrostu potencjału produkcyjnego jednostki.

Bardzo ważną sprawą jest wewnętrzna struktura kapitałów obcych, których kapitały długoterminowe (zobowiązania długoterminowe), podobnie jak kapitały własne, są częścią kapitałów stałych, zaangażowanych w działalności przedsiębiorstwa w okresie dłuższym niż 12 miesięcy. Z kolei kapitały krótkoterminowe (zobowiązania krótkoterminowe) mają krótszy niż 12 miesięcy okres spłaty. W rezultacie określonej struktury kapitałów obcych powstaje zróżnicowana wielkość bieżących (krótkoterminowych) zobowiązań płatniczych, co ma wpływ na bieżącą wypłacalność przedsiębiorstwa. W strukturze pionowej pasywów za zjawisko pozytywne najczęściej uważa się szybszy wzrost kapitałów własnych w porównaniu ze wzrostem kapitałów obcych. Pewien wzrost stanu zobowiązań krótkoterminowych można uzasadnić wzrostem przychodów ze sprzedaży, ale zbyt gwałtowny ich wzrost sygnalizuje zwykle trudności finansowe przedsiębiorstwa.

Wzrost zobowiązań długoterminowych powinien być najczęściej związany z zakupem składników majątku trwałego. Jednocześnie wysoki udział kapitału własnego w przeciwieństwie do wysokiego udziału zobowiązań jest korzystnie oceniany przez kredytodawców, ale zmniejsza możliwości wykorzystania dźwigni finansowej. Dlatego z jednej strony jest zjawiskiem korzystnym, gdyż świadczy o wzroście stabilności przedsiębiorstwa, a z drugiej strony niekorzystnym, gdyż pozbawia właścicieli możliwości osiągnięcia wyższego zysku.

Dążenie do osiągnięcia takiej struktury kapitału, która byłaby pozytywnie postrzegana przez kredytodawców, a jednocześnie pozwalała maksymalnie wykorzystywać dźwignię finansową i nie powodowała opóźnień w spłacie zobowiązań, jest często nazywane optymalizacją poziomu zadłużenia podmiotu. Teoretycznie optymalny poziom zadłużenia występuje przy 50% udziale kapitału własnego w kapitale łącznym.

W praktyce optymalizacja poziomu zadłużenia zależy od przyjętej przez przedsiębiorstwo strategii finansowej. Wyróżniamy trzy rodzaje strategii finansowania przedsiębiorstwa: umiarkowaną, agresywną i zachowawczą. Strategia finansowania ma duży wpływ na poziom ryzyka finansowego przedsiębiorstwa, ponieważ poszczególne składniki majątku różnią się między sobą stopniem płynności. Za najbardziej ryzykowne uznaje się zaangażowanie kapitałów w finansowanie składników aktywów trwałych, gdyż wiąże się to z zamrożeniem środków na długi okres. Z tego względu składniki majątkowe o niskiej płynności (majątek trwały) powinny być sfinansowane stabilnymi źródłami, czyli kapitałem stałym w postaci kapitału własnego lub kredytami długoterminowymi względnie obligacjami. Finansowanie składników majątku trwałego zobowiązaniami krótkoterminowymi jest bardzo ryzykowne, ponieważ wymaga częstego odnawiania zobowiązań.

W sytuacji gdy dostawca kapitału odmówi dalszego finansowania, przedsiębiorstwo może stracić płynność finansową, co może doprowadzić do jego upadłości. Zobowiązania krótkoterminowe są jednak tańszym źródłem finansowania niż zobowiązania długoterminowe, a nawet kapitał własny, który często traktowany jest jak darmowy, co nie jest oczywiście prawdą i w rzeczywistości kapitał własny stanowi najdroższe źródło finansowania, dlatego często bywa wykorzystywany do finansowania majątku trwałego mimo ryzyka płynącego z takiego sposobu finansowania. Składniki majątkowe o wysokiej płynności (aktywa obrotowe), choć mogą być w znaczącej części finansowane zobowiązaniami krótkoterminowymi, to jednak zalecane jest, aby w części i te składniki były sfinansowane kapitałem stałym.

Stosowaną przez przedsiębiorstwo strategię można ocenić za pomocą wskaźnika pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym. Stanowi on relację pomiędzy wysokością kapitału stałego a wartością majątku trwałego, czyli wskaźnik pokrycia majątku trwałego kapitałem stałym = kapitał stały/majątek trwały.

W zakresie finansowania majątku trwałego przedsiębiorstwa istnieją dwie reguły:

● złota reguła bilansowa, zgodnie z którą aktywa trwałe powinny być finansowane w całości kapitałem własnym, gdyż ta część majątku jest długoterminowo związana z przedsiębiorstwem, charakteryzuje się więc najniższą płynnością, dlatego powinna być finansowana najbardziej stabilnym kapitałem,

● złota reguła finansowania - mniej restrykcyjna i zakładająca, iż majątek trwały jest w pełni finansowany kapitałem długoterminowym (kapitałem własnym i zobowiązaniami długoterminowymi), zaś nadwyżka tego kapitału pozostaje na finansowanie części majątku obrotowego. Oznacza to, że termin pozostawania jednego ze składników aktywów w przedsiębiorstwie powinien być równy terminowi spłaty źródeł jego finansowania.

Wysoki poziom ryzyka finansowania części majątku trwałego kapitałem krótkoterminowym przy jednoczesnym niskim koszcie jego pozyskania oznacza, że w przedsiębiorstwach, które nie zachowują powyższych reguł, stosowana jest strategia agresywna, a wysoki udział kapitału stałego w finansowaniu majątku obrotowego oznacza strategię zachowawczą.

UWAGA!

Z praktyki wynika, że najwięcej upadłości występuje w grupie przedsiębiorstw stosujących strategię agresywną.

Często pozory strategii agresywnej oznaczają znaczne trudności w utrzymaniu płynności finansowej na odpowiednim poziomie, co jest bardzo często bezpośrednią przyczyną upadłości. Dlatego znacznie bezpieczniej jest współpracować z przedsiębiorstwem stosującym strategię zachowawczą, która charakteryzuje się przywiązywaniem przez zarząd przedsiębiorstwa szczególnej wagi do utrzymywania wysokiego poziomu płynności finansowej oraz minimalizowania ryzyka niewypłacalności.

2. Wstępna analiza rachunku zysków i strat

Wstępna analiza rachunku zysków i strat obejmuje, podobnie jak w bilansie, analizę jego struktury oraz dynamiki zmian pozycji składających się na wynik finansowy netto. Polega też na ocenie poszczególnych sektorów działalności przedsiębiorstwa (podstawowa działalność operacyjna, pozostała działalność operacyjna, działalność finansowa) w ujęciu wartościowym i procentowym dla każdego roku oddzielnie. Analiza pozioma to inaczej dynamika poszczególnych pozycji rachunku wyników w kolejnych latach. W trakcie tej analizy należy szczególnie zwrócić uwagę na wynik finansowy w podstawowej działalności operacyjnej.

Wstępna analiza rachunku zysków i strat obejmuje zatem:

● ustalenie i ocenę zmian w wartościach reprezentujących przychody, koszty, wynik finansowy,

● badanie struktury przychodów i kosztów,

● badanie relacji zachodzących między poszczególnymi kategoriami wyniku finansowego (zysku lub straty).

Zmiany wartości poszczególnych pozycji w kolejnych latach zawartych w rachunku zysków i strat (analiza pozioma) mogą być przedstawione w kwotach absolutnych lub względnych. Najczęściej zmiany te wyraża się procentowo, ponieważ wielkości absolutne z reguły nie odzwierciedlają skali zmian badanej wielkości ekonomicznej - szczególnie dla odbiorcy zewnętrznego. Dynamika i tempo zmian składników rachunku wyników mogą być ustalone przy wykorzystaniu stałej lub zmiennej bazy porównań.

W praktyce najczęściej ustala się dynamikę przychodów lub kosztów w okresie trzech lat, przy założeniu zmiennej bazy porównań, czyli w roku bieżącym w stosunku do roku poprzedniego. Można również przyjąć stałą bazę porównań i w takim przypadku pierwszy rok objęty analizą jest rokiem bazowym dla kolejnych lat.

Istotnym problemem przy dokonywaniu ocen tendencji zmian przychodów, kosztów i wyników jest inflacja. Bez jej uwzględnienia trudno jest rzetelnie ocenić zmianę analizowanych wartości, gdyż może być ona wynikiem rzeczywistego realnego wzrostu, spowodowana tylko wyższym poziomem cen. Dlatego, szczególnie wówczas, gdy wskaźnik inflacji jest na stosunkowo wysokim poziomie lub analiza dotyczy długiego okresu, w celu ustalenia realnego wzrostu poszczególnych wartości wskazane jest korygowanie ich o średnioroczny wskaźnik inflacji. W przypadku krótkiego okresu i stosunkowo niskiej inflacji korektę tę można pominąć. Uzyskane wyniki względne warto też porównać z wynikami innych przedsiębiorstw z branży oraz ze średnią dla całej gospodarki. Porównanie takie pozwoli ocenić, czy zachodzące w badanym przedsiębiorstwie zmiany spowodowane są czynnikami zewnętrznymi czy wewnętrznymi. Jeżeli w przedsiębiorstwach danej branży lub w całej gospodarce obserwowane są spadki, wzrost w badanym przedsiębiorstwie oznacza najczęściej, że przedsiębiorstwo jest dobrze zarządzane, a ryzyko upadłości jest niższe niż w sytuacji odwrotnej, mogącej sugerować błędy w zarządzaniu tym przedsiębiorstwem.

Należy przypomnieć, że w rachunku zysków i strat wyodrębnione zostały cztery podstawowe grupy przychodów:

● przychody z podstawowej działalności operacyjnej (ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów),

● pozostałe przychody operacyjne,

● przychody finansowe,

● zyski nadzwyczajne.

Ocena struktury rachunku zysków i strat (analiza pionowa) polega najczęściej na ustaleniu udziału jego składników w wielkości przychodów ze sprzedaży brutto lub netto. Wskaźniki struktury mogą zatem wyrażać poziom kosztów działalności operacyjnej, poziom zysku ze sprzedaży czy poziom zysku. Podstawowe badanie struktury przychodów sprowadza się zatem jedynie do ustalenia udziału wymienionych grup we wszystkich przychodach. Największy udział powinny mieć przychody z podstawowej działalności przedsiębiorstwa. W sytuacji gdy tak nie jest, należy sprawdzić, czym to jest spowodowane i na tej podstawie wyciągać wnioski. Wymienionym grupom przychodów odpowiadają koszty ich uzyskania. Są to:

● koszty sprzedanych produktów, towarów i materiałów,

● pozostałe koszty operacyjne,

● koszty finansowe,

● straty nadzwyczajne.

Struktura kosztów i ich dynamika w porównaniu do analogicznych relacji przychodów będzie jednym z czynników kształtujących wyniki finansowe przedsiębiorstwa. Szybszy wzrost przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów niż kosztów ich uzyskania powinien powodować wzrost wyniku finansowego, a więc rokuje pozytywnie na przyszłość. Sytuacja odwrotna informuje o konieczności podjęcia działań mających na celu obniżenie poziomu kosztów lub zwiększenie poziomu przychodów, z zachowaniem przynajmniej poziomu kosztów stałych, co w efekcie końcowym może zahamować poprawę wyniku finansowego.

Ustalony w rachunku zysków i strat wynik finansowy pełni rolę miernika stopnia realizacji założonego celu finansowego. Osiągnięty wynik określa tempo zwrotu nakładów poniesionych w procesie gospodarczym oraz ewentualne korzyści właścicieli z wniesionego do jednostki kapitału. Obliczanie wyniku finansowego na poszczególnych poziomach jego tworzenia pozwala identyfikować czynniki, które wpływają na jego wielkość. Dlatego ostatnim etapem wstępnej analizy rachunku wyników jest zbadanie relacji zachodzących między poszczególnymi kategoriami zysku. W tym celu najczęściej ustala się relacje:

● zysku z działalności operacyjnej do zysku ze sprzedaży - jeżeli jest niższa niż 100%, to różnica pokazuje, ile procent zysku zostało utracone na działalność operacyjną;

● zysku brutto do zysku z działalności operacyjnej - informuje, jaka część wyniku brutto pochodzi z operacji finansowych i wyników nadzwyczajnych;

● zysku brutto do zysku ze sprzedaży - informuje, o ile procent wynik brutto wzrósł lub zmniejszył się z tytułu pozostałej działalności operacyjnej oraz działalności finansowej i wyników nadzwyczajnych;

● efektywnej stopy opodatkowania - pokazuje obciążenie zysku podatkiem dochodowym naliczanym od dochodu do opodatkowania. Stopa ta może być wyższa, gdy przedsiębiorstwo utworzy rezerwy na odroczony podatek dochodowy od różnicy między podatkową a bilansową wartością aktywów i pasywów lub w sytuacji, gdy znacząca część kosztów bilansowych nie stanowi kosztów uzyskania przychodów zgodnie z prawem podatkowym. Gdy jest niższa od nominalnej stopy podatkowej, gdy aktywa na odroczony podatek dochodowy pomniejszą podstawę opodatkowania lub część przychodów bilansowych, nie stanowi przychodów podatkowych.

Kluczowym przedmiotem analizy finansowej przedsiębiorstwa jest jego zyskowność, a także zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych krótko- bądź długoterminowych. Przedmiotem oceny jest ponadto sprawność i efektywność zarządzania przedsiębiorstwem przy zastosowaniu różnorodnych wskaźników.

Przeprowadzenie wstępnej analizy finansowej pozwoli zidentyfikować pozycje, których wartość w danym okresie wzrosła lub zmalała, o jaką wartość lub o jaki procent i co mogło być powodem tych zmian. Pozwala też ocenić prawidłowość finansowania majątku i stosowaną przez przedsiębiorstwo strategię finansową. Jednak ostateczne wnioski ze wstępnej analizy finansowej sprawozdań finansowych najczęściej mogą zostać wyciągnięte przez osoby dobrze orientujące się w zagadnieniach finansów przedsiębiorstw. Z tego powodu, oprócz analizy pionowej i poziomej, często dokonywana jest również analiza wskaźnikowa, której wyniki są znacznie łatwiejsze do interpretacji.

W finansowej analizie wskaźnikowej wyróżnia się pięć podstawowych grup wskaźników, których obliczenie jest niezbędne do oceny sytuacji finansowo-ekonomicznej przedsiębiorstwa. Są to wskaźniki: płynności finansowej, zyskowności, efektywności, zadłużenia oraz rentowności kapitałów. Analiza wskaźnikowa jest stosunkowo prosta do przeprowadzenia, gdyż znając właściwy wzór danego wskaźnika, ogranicza się do podstawienia odpowiedniej wartości odczytanej z bilansu, rachunku zysków i strat lub rachunku przepływów pieniężnych. W literaturze przedmiotu można znaleźć dużą liczbę wskaźników możliwych do obliczenia na podstawie sprawozdań finansowych. Jednak zastosowanie w analizie zbyt wielu wskaźników może "zaciemnić" obraz badanego przedsiębiorstwa, dlatego najczęściej stosuje się ograniczony ich zestaw, który pozwala na najbardziej efektywną charakterystykę przedsiębiorstwa w różnych aspektach jego funkcjonowania. Duża różnorodność wskaźników finansowych, które służą do charakterystyki wybranych obszarów działalności przedsiębiorstwa, zrodziła potrzebę ich klasyfikacji i podziału na grupy. Najczęściej ujmowane są one w grupy o podobnej treści ekonomicznej. Do najczęściej występujących obszarów analizy wskaźnikowej można zaliczyć:

● analizę płynności,

● analizę sprawności działania,

● analizę wspomagania finansowego,

● analizę rentowności⁹⁾ .

 

Tabela 1. Obszary analizy wskaźnikowej

2.1. Grupa I - wskaźniki płynności

W grupie wskaźników płynności najbardziej istotny jest wskaźnik bieżącej płynności finansowej, określany też jako wskaźnik zabezpieczenia roszczeń wierzycieli. Wyrażany jest on w razach i informuje, ile razy aktywa krótkoterminowe pokrywają zobowiązania krótkoterminowe. Stanowi stosunek aktywów bieżących do zobowiązań krótkoterminowych (aktywa krótkoterminowe/zobowiązania krótkoterminowe). Jego wartość zalecaną podawano w przedziale domkniętym [1,2-2,0] . Podana wartość nie jest jednak wiążąca, gdyż okazuje się, że przedsiębiorstwa charakteryzujące się wartością wskaźnika mniejszą niż 1 funkcjonują na rynku od wielu lat i nic nie wskazuje na zagrożenie ich upadłością. Zasadą jest jednak, że najczęściej przedsiębiorstwa handlowe, w których występuje duża rotacja majątku obrotowego, charakteryzują się niższą wartością tego wskaźnika, a w przedsiębiorstwach produkcyjnych jego wartość jest najczęściej wyższa. Wzrost jego wartości sugeruje większą stabilność finansową, jednak nie zawsze można uznać to za zjawisko korzystne z punktu widzenia właścicieli. Wskaźnik płynności przyspieszonej (aktywa krótkoterminowe - zapasy - czynne rozliczenia międzyokresowe) ma mniejszą wartość informacyjną niż poprzedni wskaźnik. W literaturze nie ma zgodności na temat zalecanej wartości, jednak najczęściej za taką uznaje się przedział 0,9-1,0¹⁰⁾ . Wskaźnik środków pieniężnych nie zawiera żadnej istotnej informacji na temat zagrożenia przedsiębiorstwa, dlatego obliczanie i analizę jego wartości warto pominąć.

2.2. Grupa II - wskaźniki wspomagania finansowego

W grupie wskaźników wspomagania finansowego za najbardziej pomocny do rozpoznania zagrożenia upadłością jest wskaźnik ogólnego zadłużenia (zobowiązania ogółem/aktywa ogółem), który informuje, jak wysoki jest udział kapitału własnego w finansowaniu majątku jednostki. Wysoki udział kapitału obcego w finansowaniu aktywów sugeruje wysokie ryzyko finansowe. Za normę dla tego wskaźnika uważano przedział domknięty [0,57-0,67] ¹¹⁾ . W przedsiębiorstwach charakteryzujących się złą kondycją finansową, w sytuacji wysokiej straty, która przewyższa kapitały własne (przyjmujące z tego powodu ujemną wartość), wskaźnik zadłużenia osiąga wartość większą od 1. Taka wartość stanowi sygnał, że wobec przedsiębiorstwa powinna zostać ogłoszona upadłość. Z kolei wskaźnik zadłużenia kapitału własnego (zobowiązania ogółem/kapitały własne) nie prezentuje bezpośredniej informacji na temat konieczności ogłoszenia upadłości wobec przedsiębiorstwa, jednak może być pomocny w wykrywaniu takiego zagrożenia. Optymalny poziom wskaźnika zależy w dużym stopniu od wielkości podmiotu. Najczęściej przyjmuje się, że stopień zaangażowania zobowiązań w finansowaniu działalności przedsiębiorstwa w stosunku do poziomu zaangażowania kapitału własnego powinien zawierać się w przedziale od 1,0 do 3,0. W małych jednostkach powinna to być wartość wyższa, a w średnich i dużych stosunek ten powinien wynosić 1 do 1. Z zaprezentowanych norm wynika, iż w mniejszych przedsiębiorstwach dopuszczalne jest większe zadłużenie i odwrotnie, w dużych i średnich przedsiębiorstwach powinno być mniejsze zadłużenie. Należy jednak pamiętać, aby za najważniejsze kryterium finansowania działalności przedsiębiorstwa przyjmować racjonalność działania.

2.3. Grupa III - wskaźniki sprawności działania

Wskaźniki sprawności działania są często wskaźnikami aktywności lub obrotowości i pokazują efektywność obiegu zasobów majątkowych, szczególnie jego produktywność. W grupie najczęściej obliczane są:

● wskaźnik rotacji aktywów (przychody ze sprzedaży/suma aktywów) - informuje, w jakim stopniu przedsiębiorstwo wykorzystuje posiadany majątek. Im wyższa jego wartość, tym cykl produkcyjny jest krótszy, co oznacza bardziej efektywne wykorzystanie majątku. Często za zadowalający poziom wskaźnika uznaje się wartość przekraczającą 1,7;

● wskaźnik rotacji majątku trwałego (przychody ze sprzedaży/średni stan aktywów trwałych) - określa, ile razy przychód ze sprzedaży jest większy od aktywów trwałych zaangażowanych w działalność przedsiębiorstwa. Jego użycie staje się przydatne do oceny przedsiębiorstw o stosunkowo wysokim udziale środków trwałych w majątku ogółem. W przypadku gdy jednostka posiada w dużej części zamortyzowany majątek trwały, wartość tego wskaźnika będzie zawyżona. Jego konstrukcja wskazuje, że rosnąca wartość jest pozytywna dla przedsiębiorstwa;

● wskaźnik rotacji należności - (przychody ze sprzedaży/należności krótkoterminowe) - wartość tego wskaźnika określa się mianem "cykli obrotowych", jego wartość powinna być jak najwyższa. Wzrost wartości wskaźnika oznacza lepsze zarządzanie należnościami, czyli skuteczniejsze egzekwowanie swoich należności. Spadek jego wartości zmniejsza zdolność przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań, gdyż jest to związane ze spadkiem płynności finansowej. Z drugiej strony, gwałtowny wzrost wskaźnika - choć pozornie jest pozytywny - może sugerować powstałe trudności płatnicze. Mechanizm tego jest prosty: przedsiębiorstwo nie mając środków niezbędnych do bieżącego funkcjonowania, zaczyna sprzedawać swoje produkty na bardzo krótki termin płatności lub za gotówkę. W wyniku tego mianownik zaczyna gwałtownie maleć, powodując wzrost wartości wskaźnika. Interpretacja tego wskaźnika nie jest jednoznaczna i wymaga dodatkowej analizy pozostałych wskaźników;

● wskaźnik rotacji zapasów (przychody ze sprzedaży/zapasy) - określa, ile razy w ciągu roku dokonano obrotu zapasami dla osiągnięcia danej wartości sprzedaży. Niska wartość oznacza najczęściej zbyt wysoki poziom zapasów, co jest związane z koniecznością ponoszenia dodatkowych kosztów magazynowania przy jednoczesnym zamrożeniu gotówki Wzrost wskaźnika oznacza, że zapasy wystarczają na coraz mniejszą liczbę dni sprzedaży, co jest najczęściej oceniane pozytywnie. W okresie trudności zaopatrzeniowych wzrost poziomu zapasów powodujący zmniejszenie poziomu wskaźnika można uznać za racjonalne¹²⁾ . Jednak, podobnie jak w przypadku poprzedniego wskaźnika, gwałtowny wzrost jego wartości może być spowodowany trudnościami płatniczymi i brakiem środków na gromadzenie zapasów. Brak zapasów może spowodować trudności z utrzymaniem produkcji, co może być związane ze zmniejszeniem przychodów. W praktyce wysoki poziom wskaźnika charakteryzuje przedsiębiorstwa prawidłowo zarządzane, ale też przedsiębiorstwa o bardzo niskiej płynności finansowej w głębokim kryzysie. Dlatego wartość informacyjna tego wskaźnika na gruncie zagrożenia upadłością jest niewielka, ale w powiązaniu z innymi danymi jest bardzo pomocna w identyfikacji ryzyka upadłości.

2.4. Grupa IV - wskaźniki rentowności

Wskaźniki rentowności stanowią relację zysku do innej wielkości pochodzącej z rachunku wyników lub bilansu. Przykładowo wskaźnik rentowności sprzedaży stanowi relację zysku netto do przychodów ze sprzedaży, zaś rentowność kapitału własnego relację zysku netto do wartości kapitału własnego. Szczególnie tę grupę wskaźników należy rozpatrywać w kontekście specyfiki badanego przedsiębiorstwa pod kątem branży lub czasu. Przykładowo, rentowność majątku trwałego w przypadku przedsiębiorstwa produkcyjnego wymagającego dużych nakładów finansowych (przedsiębiorstwa młodego), np. huty stali, gdzie dodatkowo majątek trwały jest zamortyzowany w stosunkowo niskim stopniu, będzie najczęściej znacząco niższa niż w przypadku działalności handlowej lub usługowej, czyli branży wymagającej znacząco niższych nakładów na majątek trwały. Analiza tej grupy wskaźników należy do stosunkowo prostej, a uzyskany wynik nie budzi większych wątpliwości pod kątem jego interpretacji. Logiczne jest, że im wyższa rentowność, tym, przynajmniej teoretycznie, w przyszłości przedsiębiorstwo będzie w lepszej kondycji finansowej. Uzyskana strata nie oznacza, że przedsiębiorstwo znajduje się w złej kondycji, jednak strata w okresie kilku lat może doprowadzić do niewypłacalności, która z kolei może być powodem upadłości. Zatem, podobnie jak w przypadku grupy wskaźników efektywności, ocena działalności przedsiębiorstwa tylko na podstawie wskaźników rentowności może być mylna. Grupa tych wskaźników ma również pewne ograniczenia, co oznacza, że w pewnych okolicznościach nie należy ich obliczać. Okolicznością tą jest ujemny wynik finansowy, a dodatkowo drugi element jest również mniejszy od zera. Przykładowo, gdy przedsiębiorstwo posiada ujemny poziom kapitału własnego, a dodatkowo poniesie wysoką stratę, to w wyniku dzielenia ujemnego wyniku finansowego przez ujemną wartość kapitału własnego uzyska się dodatnią rentowność, a dodatkowo pogarszający się wynik finansowy (większa strata) spowoduje wzrost wartości wskaźnika, czyli jego poprawę, co jest oczywistym paradoksem. Dlatego analizując wskaźniki rentowności należy koniecznie zapoznać się z wartościami mającymi wpływ na ich wysokość. Ograniczenie to nie występuje w pozostałych grupach wskaźników finansowych.

Reasumując, wskaźnikowa analiza finansowa stanowi stosunkowo proste narzędzie do oceny kondycji finansowo-ekonomicznej przedsiębiorstwa, jednak podobnie jak w przypadku analizy wstępnej wymagana jest znajomość zagadnień związanych z finansami przedsiębiorstw. Ocena taka może często prowadzić do błędnych wniosków i dlatego może być stosowana tylko jako narzędzie wspomagające. Celem badania płynności nie jest stwierdzenie, czy wskaźnik ma dobrą wartość, lecz czy przedsiębiorstwo będzie w stanie w przyszłości wywiązać się z bieżących płatności. Co najważniejsze, celem badania rentowności nie jest stwierdzenie, czy obliczony wskaźnik jest lepszy w kolejnych latach lub innych przedsiębiorstw, lecz, czy obecny i przyszły poziom wskaźnika pozwoli na finansowanie działalności i rozwój przedsiębiorstwa w przyszłości. Celem badania gwarancyjnej funkcji kapitałów własnych nie jest zatem określenie ich poziomu samego w sobie, lecz faktyczne zabezpieczenie wierzycieli na wypadek upadłości przedsiębiorstwa.

Zachowanie większości podmiotów gospodarczych w fazie dojrzałości bywa różne. Jednak zawsze, gdy zarząd firmy nie planuje ani nie działa strategicznie, może nawet nie zauważyć, że kierowane przedsiębiorstwo zaczyna przechodzić z fazy dojrzałości do fazy spadku. Sytuacja zmiany fazy może trwać wiele lat - dopóki będzie posiadać odpowiednie zasoby finansowe, a zarząd, nie dysponując odpowiednimi narzędziami, może się długo zastanawiać nad powodem malejących przychodów i cyklicznym pogorszeniem płynności finansowej.

Często można spotkać się z opinią, że powodem upadłości przedsiębiorstw są ponoszone przez nie straty z prowadzonej działalności. Tymczasem:

 

Prowadzenie działalności gospodarczej ze stratą nie jest równoważne z nadmiernym zadłużeniem spółki, jeśli straty mają pokrycie w aktywach spółki. Upadłości nie usprawiedliwia także mechaniczne porównanie sum bilansowych, bez oceny struktury pozycji biernych majątku, zwłaszcza gdy są to w większości krótkoterminowe pożyczki bankowe, typowe dla współczesnej działalności gospodarczej.

(Wyrok Sądu Najwyższego z 28 kwietnia 2006 r., sygn. akt CSK 39/2006)

 

Nie jest zatem prawdą, że powodem upadłości są ponoszone straty, gdyż jedynym powodem ogłoszenia upadłości jest niewypłacalność, która bardzo często jest spowodowana utratą płynności finansowej lub poniesionymi wcześniej stratami. Powodem utraty płynności może być również zła ocena posiadanych możliwości finansowych do dalszego rozwoju lub zbyt gwałtowny rozwój przedsiębiorstwa w stosunku do posiadanych możliwości - zjawisko często potocznie określane jako przeinwestowanie lub przegrzanie. Jednym ze sposobów zapobiegania upadłości jest ciągła i szczegółowa analiza kondycji przedsiębiorstwa oraz możliwości i opłacalności dalszych inwestycji. Okazuje się, że również ocena zagrożenia upadłością za pomocą analizy wskaźnikowej wymaga ogromnej wiedzy i doświadczenia analityka finansowego, który w wielu przedsiębiorstwach jest traktowany jak "specjalista od spraw niepotrzebnych".

Znacznie bardziej prostym sposobem i jednocześnie bardzo pomocnym, jednak niegwarantującym trafności oceny zagrożenia upadłością, są cykliczne badania przeprowadzane za pomocą modeli szybkiego ostrzegania przed upadłością. Choć są to najprostsze metody "wykrycia" zagrożenia upadłością i pozornie niewymagające wiedzy na temat finansów przedsiębiorstw, to jednak na wstępie należy zwrócić uwagę na fakt, iż żadna z metod oceny, szczególnie uproszczona, nie pozwoli odpowiedzieć w sposób bezwzględny, w jakim stopniu badane przedsiębiorstwo jest zagrożone upadłością.

 

Tabela 2. Główne endogeniczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw

Źródło: J. Czerny, Rachunkowość przedsiębiorstw w szczególnych sytuacjach, opt. cit., s. 129, za A. Zelek, Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie nr 3, 2003, s. 67.

 

Przedsiębiorstwami kieruje coraz bardziej wykształcona kadra, przynajmniej teoretycznie potrafiąca rozpoznać sygnały zagrożenia upadłością i reagować na nie w jak najwcześniejszej fazie. Tymczasem okazuje się, że najczęściej odpowiedzialność za powstały stan przerzuca się na czynniki zewnętrzne, na które menedżer nie miał wpływu. Wytłumaczeniem tej sytuacji w części może być fakt, że wzrost umiejętności menedżerów jest wolniejszy niż rosnące trudności w prowadzeniu przedsiębiorstwa. Jednocześnie galopujące zmiany w gospodarce powodują, że na pozór podobne czynniki wewnętrzne są dzisiaj zupełnie inne niż przed kilku laty. Jednym z nich jest przymus do zwiększonego ryzyka spowodowany konkurencyjnością na rynku. Obecnie podmiot, chcąc być konkurencyjny, nie może prowadzić bezpiecznej strategii i utrzymywać zbyt wysokiego poziomu płynności finansowej. Potwierdza to fakt, iż około 40-50% przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej bankrutuje nie z powodu braku rentowności i osiągnięcia zysków, lecz głównie z powodu utraty płynności finansowej¹³⁾ . Ryzyko osiągnięcia miernych wyników finansowych przy prowadzeniu bezpiecznej polityki finansowania w zestawieniu ze stosunkowo niskim lub wręcz żadnym zagrożeniem własnego majątku zarządzającego spółką kapitałową w przypadku niepowodzenia lub upadłości uwalnia zdolność do podejmowania ryzykownych decyzji prowadzących również bardzo często do upadłości.

Trudne jest do określenia, czy podane przez przedsiębiorców powody upadłości przedsiębiorstw są skutkiem czy efektem kryzysu w organizacji. Przykładowo z obserwacji autora wynika, że częste zmiany na stanowiskach kierowniczych nie są powodem upadłości, lecz następstwem jej zagrożenia. Niewielu menedżerów chce bowiem zarządzać przedsiębiorstwem w kryzysie, ponieważ wiąże się to z dużą trudnością zarządzania tego typu jednostką. Bardzo często zdarza się, że menedżer podejmujący się kierowania jednostką w kryzysie po krótkim czasie rezygnuje ze stanowiska zwalniając miejsce kolejnemu. Typowość tego zjawiska powoduje, że częste zmiany w zarządach przedsiębiorstw są wyraźnym sygnałem ostrzegawczym dla wierzycieli takiego przedsiębiorstwa. Planując współpracę z nowym kontrahentem należy brać pod uwagę ten wyraźny pozafinansowy sygnał ostrzegawczy.

Skutkiem kryzysu może być również błędna polityka cenowa, ponieważ w związku z występującym kryzysem i trudnością zbycia swoich wyrobów lub usług zarząd często podejmuje decyzję o sprzedaży poniżej progu rentowności, aby za wszelką cenę zdobyć gotówkę. Mówiąc o polityce cenowej nie można zapomnieć, iż składa się na nią również polityka cenowa zakupów. W przypadku gdy inne przedsiębiorstwo zgłasza chęć zakupu naszych produktów i w trakcie negocjacji większą wagę przykłada do wydłużonego terminu płatności niż do ceny, najczęściej oznacza to trudności takiego przedsiębiorstwa w terminowym regulowaniu swoich zobowiązań. Podobnie w czasie kryzysu w przedsiębiorstwie zawsze nasilają się konflikty personalne, a jest to najczęściej spowodowane przerzucaniem odpowiedzialności za powstały kryzys na współpracowników. Są one jednak trudno dostrzegalne dla podmiotu zewnętrznego i nie zawsze stanowią sygnał ostrzegawczy przed współpracą z takim przedsiębiorstwem. Brak kapitału jest przeważnie skutkiem poniesionych wcześniej strat, pośrednio spowodowanych błędami w zarządzaniu, czyli często prawdziwym powodem kryzysu. Obecnie, zdaniem przedsiębiorców, to przede wszystkim przeszkody egzogeniczne, czyli zewnętrzne - ukształtowane przez bliższe i dalsze otoczenie, w największym stopniu hamują działalność i rozwój podmiotu oraz prowadzą do jego upadłości.

Jednocześnie należy zdać sobie sprawę, że upadłość podmiotu nie jest zdarzeniem nieprzewidywalnym i nagłym. Trzeba też stwierdzić, że nie można rozpatrywać tego zjawiska w kategorii zdarzenia, lecz raczej traktować je jako postępujący proces o charakterze przyczynowo-skutkowym. Upadłość, jeżeli nie jest rezultatem celowego działania przestępczego człowieka, stanowi wynik walki rynkowej między podmiotami, które funkcjonują w jednej branży, lub błędnych decyzji zarządu. Ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa stanowi ostatnie ogniwo pewnego łańcucha, obejmującego również np. kryzys finansowy podmiotu, błędne lub zbyt późne decyzje zarządu.

Rozdział II

Upadłość przedsiębiorstwa - szansa czy zagrożenie

1. Upadłość - przesłanki, cel i uczestnicy¹⁴⁾

Celem postępowania upadłościowego "jest równomierne zaspokojenie wierzycieli w trybie tzw. egzekucji uniwersalnej, która w przeciwieństwie do egzekucji singularnej skierowana jest do całego majątku dłużnika"¹⁵⁾ . Ogłoszenie upadłości jest zatem związane restrukturyzacją zobowiązań i stanowi swego rodzaju uporządkowane zaspokojenie wszystkich wierzycieli w jak najwyższym stopniu. Istotne jest jednak, że zgodnie z prawem upadłościowym wierzyciel, który nie otrzyma w wyniku postępowania upadłościowego żadnych środków od podmiotu, wobec którego ogłoszono upadłość, traktowany jest jako zaspokojony w całości. Spowodowane jest to tym, że w momencie zakończenia procesu upadłości wszystkie niezapłacone zobowiązania zostają umorzone. Jest faktem, iż dla wierzyciela stanowi to oczywistą stratę i najczęściej jest odbierane jako krzywdzące. Jednak "oddłużenie" tego typu ma duże znaczenie nie tylko dla samego upadłego, ale również dla przyszłego nabywcy upadłego przedsiębiorstwa, gdyż ten zakupując takie przedsiębiorstwo lub składniki jego majątku ma gwarancję, że nie są one w żaden sposób obciążone. Nabyte w całości upadłe przedsiębiorstwo może w dalszym ciągu istnieć pod identyczną nazwą, prowadzić ten sam rodzaj działalności, zatrudniać dotychczasową kadrę, jednak na gruncie prawa jest to już zupełnie inny podmiot (czyli posiada inne dane rejestracyjne KRS, NIP, REGON) oraz innych właścicieli, gdyż prawo upadłościowe nie dopuszcza sytuacji, aby upadłe przedsiębiorstwo lub składniki jego majątku nabyli dotychczasowi udziałowcy lub akcjonariusze. Nabywcą może być jednak wierzyciel lub ich grupa.

Problematyka dopuszczalności, przebiegu i skutków ogłoszenia upadłości jest normowana w obowiązującej od 1 października 2003 r. ustawie - Prawo upadłościowe i naprawcze.

UWAGA!

Upadłość można ogłosić jedynie wobec podmiotów posiadających zdolność upadłościową.

Zdolność upadłościową (art. 5 ust. 1 Prawa upadłościowego) posiadają przedsiębiorcy, którymi w rozumieniu Kodeksu cywilnego są: osoby fizyczne, osoby prawne albo jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzące we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne nieprowadzące działalności gospodarczej, wspólnicy osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, wspólnicy spółki partnerskiej, oddziały banków zagranicznych w rozumieniu przepisów prawa bankowego.

Upadłość można ogłosić w razie śmierci przedsiębiorcy, jeżeli wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony w terminie roku od dnia jego śmierci. Wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć wierzyciel, spadkobierca oraz małżonek i każde z dzieci lub rodziców zmarłego, chociażby nie dziedziczyli po nim spadku. Można żądać ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, która była przedsiębiorcą, oraz osób, które przestały być wspólnikami osobowych spółek handlowych, także po zaprzestaniu prowadzenia przez nie działalności gospodarczej, jeżeli od dnia wykreślenia z właściwego rejestru nie upłynął rok.

Nie można natomiast ogłosić upadłości wobec: Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego, publicznych samodzielnych zakładów opieki zdrowotnej, osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, uczelni.

Upadłość przedsiębiorstwa można rozpatrywać w dwóch aspektach:

● w sensie prawnym jest ustalana sądownie w stosunku do podmiotów posiadających zdolność upadłościową. Definiowana jako specyficzny rodzaj przymusu do zaspokojenia wierzytelności, dopuszczalnego w przypadku nieterminowego płacenia zobowiązań lub nadmiernego zadłużenia. Ma miejsce w momencie jej ogłoszenia przez sąd. Oznacza to, że upadłość w sensie prawnym może ogłosić jedynie właściwy terytorialnie sąd rejonowy. Jest to o tyle istotne, iż w praktyce gospodarczej często można spotkać się ze stwierdzeniem ze strony przedstawicieli upadłego: "ogłosiliśmy upadłość". Choć można je traktować jako swego rodzaju skrót myślowy, to jednak zaprzecza on specyfice postępowania upadłościowego, gdyż sam upadły nie może ogłosić upadłości, a jego rola ogranicza się do złożenia wniosku z odpowiednimi załącznikami;

● w sensie ekonomicznym staje się upadłym (potocznie często zwanym bankrutem), podmiot, który nie jest w stanie terminowo regulować swoich zobowiązań lub wartość jego majątku nie wystarcza na ich pokrycie. W takiej sytuacji wierzyciele w mniejszym stopniu zainteresowani są kontynuacją działalności podmiotu, a w większym stopniu tym, czy majątek wystarczy na zaspokojenie ich roszczeń finansowych. Upadłość w sensie ekonomicznym nie powoduje żadnych skutków prawnych wobec upadłego podmiotu do czasu ogłoszenia upadłości w sensie prawnym. Aby jednak mogła zostać ogłoszona upadłość w sensie prawnym, muszą wystąpić przesłanki jej ogłoszenia w sensie ekonomicznym.

Jednak mimo że przedsiębiorstwo można nazwać upadłym jedynie od momentu ogłoszenia upadłości przez sąd, to jednak najczęściej samo jej ogłoszenie poprzedzone jest kryzysem, a droga od normalnej działalności przedsiębiorstwa do jego likwidacji może mieć różny przebieg (schemat 1). Jednocześnie ogłoszenie upadłości może odnosić różne skutki. Zasadniczo można rozróżnić dwie formy upadłości: upadłość zakładającą likwidację majątku dłużnika lub upadłość z możliwością zawarcia układu. Oprócz upadłości istnieją również inne formy zażegnania kryzysu występującego w przedsiębiorstwie. W przypadku jego wystąpienia zarząd może zdecydować, że utrata płynności jest jedynie chwilowa i nie istnieją przesłanki ogłoszenia upadłości. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo może kontynuować działalność po podjęciu kroków w kierunku odzyskania płynności finansowej. Mogą to być, przykładowo, kredyt w przypadku, gdy przedsiębiorstwo nie jest zbyt mocno zadłużone, sprzedaż części zbędnego majątku lub wdrożenie pakietu oszczędnościowego. Wszystkie te działania są możliwe do zastosowania pod warunkiem, że suma zobowiązań nie przekracza wartości majątku.

 

Schemat 1. Możliwe rozwiązania prowadzące do upadłości

Źródło: opracowanie własne.

Wiele przedsiębiorstw kontynuuje działalność również w przypadku trwałej utraty płynności finansowej prowadzącej do rażąco nieterminowego regulowania swoich zobowiązań lub w przypadku wystąpienia drugiej przesłanki ogłoszenia upadłości, czyli gdy wartość majątku jest niższa niż suma zobowiązań. Takie działanie jest nie tylko niezgodne z prawem i może prowadzić do surowych konsekwencji dla zarządu takiego podmiotu, ale przede wszystkim skutkuje niższym zaspokojeniem wierzycieli po ogłoszeniu upadłości i najczęściej nie zapobiega ogłoszeniu upadłości, a jedynie je opóźnia.

Przepisy regulujące działalność niektórych typów podmiotów gospodarczych, które są osobami prawnymi, przewidują bezwarunkowy nakaz podejmowania przez ich zarządy i właścicieli odpowiednich działań w celu zapobieżenia upadłości.

UWAGA!

Dłużnik lub osoby upoważnione do jego reprezentacji są zobowiązani, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 21 Prawa upadłościowego).

Niezłożenie wniosku w ustawowo określonym terminie skutkuje sankcjami karnymi zgodnie z:

● Kodeksem spółek handlowych - zgodnie z którym "kto, będąc członkiem zarządu spółki albo likwidatorem, nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej, pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku" (art. 586 Ksh),

● Ordynacją podatkową - odpowiedzialnością za zobowiązania podatkowe "odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu nie wykazał, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy" (art. 116),

● ustawą o systemie ubezpieczeń - sankcje z tytułu braku zapłaty składek ubezpieczeniowych - do których zapłaty był zobowiązany upadły, analogiczne jak w przypadku zobowiązań podatkowych (art. 31).

 

Dla wyłączenia odpowiedzialności członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i spółki akcyjnej, nie ma znaczenia, kto zgłosił żądanie ogłoszenia upadłości, byleby tylko uczynił to w terminie.

(Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Katowicach z 19 listopada 2001 r., sygn. akt I SA/Ka 1734/2000)

 

Powyższy wyrok oznacza, że nawet w przypadku zarządu wieloosobowego skuteczny jest wniosek złożony przez jednego członka zarządu, prokurenta czy nawet wierzyciela. Złożenie wniosku o upadłość przez wierzyciela w odpowiednim terminie zwalnia z odpowiedzialności karnej dłużnika.

Należy jednak dodać, że w przypadku gdy bilans wykaże stratę przewyższającą sumę kapitałów zapasowego i rezerwowego oraz połowę kapitału zakładowego, Kodeks spółek handlowych zobowiązuje zarządy spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych do niezwłocznego zwołania zgromadzenia wspólników w celu powzięcia uchwał co do dalszego istnienia spółki (art. 233 § 1 Ksh).

Wspólnicy lub akcjonariusze mogą podjąć dowolną uchwałę również o kontynuacji działalności spółki. Zapisy te jednak stanowią swego rodzaju ochronę właścicieli spółki. Choć do zwołania takiego zgromadzenia obliguje Ksh, to jednak niezwołanie go w odpowiednim terminie nie jest zagrożone żadną sankcją, choć może mieć wpływ na decyzję sądu w trakcie postępowania upadłościowego. Należy dodać, że przez pojęcie "bilans", obok składnika obligatoryjnie sporządzanego sprawozdania finansowego, zgodnie z ustawą o rachunkowości, kryje się również bilans roboczy sporządzany okresowo na potrzeby zarządu lub instytucji zewnętrznych.

W przypadku spółek bankowych zarząd banku ma obowiązek zawiadomić Prezesa NBP i wszcząć postępowanie naprawcze niezwłocznie z chwilą stwierdzenia powstania straty bądź groźby jej nastąpienia albo powstania niebezpieczeństwa niewypłacalności (art. 104 Prawa bankowego). Przepisy te stanowią modyfikację postępowania upadłościowego w stosunku do banków. Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej (dotyczy ubezpieczeń osobowych i majątkowych) przewiduje przed rozpoczęciem postępowania upadłościowego obligatoryjną likwidację, którą musi zarządzić Minister Finansów. Może to mieć miejsce w sytuacji, gdy ubezpieczyciel nie realizuje terminowo krótkoterminowego planu wypłacalności, przy jednoczesnej mniejszej wysokości kapitału gwarancyjnego od wymaganego minimalnego kapitału gwarancyjnego.

Prawo spółdzielcze formułuje specyficzne zasady związane z niebezpieczeństwem upadłości spółdzielni. Mianowicie w przypadku, gdy według bilansu ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich zobowiązań, zarząd spółdzielni ma obowiązek niezwłocznie zwołać walne zgromadzenie, na którego porządku obrad podejmuje się sprawę dalszego istnienia spółdzielni (art. 130 Prawa spółdzielczego). Walne zgromadzenie może podjąć uchwałę o dalszym istnieniu spółdzielni mimo jej niewypłacalności tylko w przypadku wskazania możliwości wyjścia jej z takiego stanu. Na wniosek wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd może zarządzić postawienie spółdzielni w stan upadłości mimo podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o dalszym istnieniu spółdzielni.

Jeszcze bardziej rygorystyczna w przypadku zagrożenia niewypłacalnością jest ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. Ustawa ta kładzie duży nacisk głównie na likwidację niewypłacalnych przedsiębiorstw oraz na postępowanie naprawcze prowadzone pod zarządem komisarycznym¹⁶⁾ . Działania te powinny być podejmowane przez organ założycielski, zarząd przedsiębiorstwa oraz Ministra Przekształceń Własnościowych. Szczegółowe przepisy dotyczące upadłości przedsiębiorstw nie uchylają przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego. W związku z tym, jeżeli zachodzą podstawy ogłoszenia upadłości, każdy z wierzycieli ma prawo wystąpić do sądu gospodarczego z właściwym wnioskiem. Podkreśla to także ustawa o przedsiębiorstwach państwowych, w myśl której każde przedsiębiorstwo może być postawione w stan upadłości - na zasadach określonych w Prawie upadłościowym.

Rozpoczęcie postępowania upadłościowego i ogłoszenie upadłości dłużnika nie odbywa się z urzędu, lecz może nastąpić na wniosek samego dłużnika lub jego wierzycieli, co wynika z zasady dyspozytywności. Samo wszczęcie postępowania upadłościowego nie gwarantuje również orzeczenia upadłości. Sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy właściwy dla zakładu głównego przedsiębiorstwa dłużnika (art. 19 ust. 1 Prawa upadłościowego). Jeżeli dłużnik ma zakłady w obszarach właściwości różnych sądów i trudno ustalić, który z nich jest zakładem głównym, właściwy jest każdy z tych sądów (art. 19 ust. 2 Prawa upadłościowego.). Jeżeli dłużnik nie ma w Rzeczypospolitej Polskiej przedsiębiorstwa, właściwy jest sąd miejsca zamieszkania albo siedziby dłużnika, a gdy dłużnik nie ma w Rzeczypospolitej Polskiej miejsca zamieszkania albo siedziby, właściwy jest sąd, w którego obszarze znajduje się majątek dłużnika (art. 19 ust. 3 Prawa upadłościowego). Składając wniosek o ogłoszenie upadłości, w imieniu spółek i innych osób prawnych mogą występować:

● w stosunku do spółki jawnej - każdy ze wspólników z osobna,

● w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego - organ założycielski i organ uprawniony do reprezentacji Skarbu Państwa,

● w stosunku do osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych - każdy, kto ma prawo je reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami,

● w stosunku do osoby prawnej i spółki jawnej będących w stanie likwidacji - każdy z likwidatorów.

Wniosek o ogłoszenie upadłości musi spełniać wymagania ustawy - Prawo upadłościowe. Jednak jego kształt jest różny dla wierzyciela (wezwanie Sądu Rejonowego w Katowicach z 12 grudnia 2007 r., sygn. akt X GU 137/07) i dłużnika. Wymagania formalne wniosku o upadłość dłużnika składanego przez wierzyciela określają art. 22-24 Prawa upadłościowego.

Wierzyciel składając wniosek powinien uprawdopodobnić swoją wierzytelność, a ponadto, jeżeli wnosi o ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, powinien dołączyć wstępne propozycje układowe. Ponadto wniosek powinien odpowiadać ogólnym wymaganiom pisma procesowego. Powinien zawierać oznaczenie sądu, do którego jest skierowany, podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika¹⁷⁾ .

Wzór wniosku o ogłoszenie upadłości składanego przez dłużnika

Wzór wniosku składanego przez wierzyciela

 

W przedmiocie upadłości sąd rejonowy orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych. W przypadku braków formalnych wniosek o upadłość najczęściej zostaje zwrócony (wezwanie o uzupełnienie braków wniosku Sądu Rejonowego w Katowicach z 12 grudnia 2007 r., sygn. akt X GU 137/07). Należy jednak podkreślić, że wezwanie o uzupełnienie braków wniosku jest kierowane jedynie do wierzyciela niebędącego przedsiębiorcą lub do wierzyciela, który nie jest reprezentowany przez adwokata czy radcę prawnego. W przypadku wniosku złożonego przez przedsiębiorcę lub osobę reprezentowaną przez radcę prawnego osoby składające wniosek o ogłoszenie upadłości są zobowiązane wraz z nim przedłożyć wszystkie dokumenty wymagane przez prawo. Jeżeli tego nie uczynią i wniosek nie odpowiada wymaganiom określonym w ustawie lub jest nienależycie opłacony, jest zwracany przez sąd bez wzywania o uzupełnienie lub opłacenie wniosku (art. 28 Prawa upadłościowego)

Złożony wniosek o upadłość może nieskutkować jej ogłoszeniem. Ze względu na sposób rozpatrzenia przez sąd złożonych wniosków o upadłość wyróżnia się w zasadzie trzy pojęcia proceduralne:

● oddalenie wniosku - z przyczyn merytorycznych sąd nie ogłasza upadłości, bo np. nie zachodzą do tego przesłanki, wniosek złożył podmiot nieuprawniony lub inna jest w tym zakresie ocena sądu,

● odrzucenie wniosku - gdy składający go nie spełnił formalności, np. wniosek jest niekompletny, nieopłacony, bez odpisów, niepodpisany itp., a na wezwanie sądu nie został uzupełniony,

● umorzenie postępowania upadłościowego - gdy postępowanie zostało wszczęte i w jego trakcie pojawiły się przesłanki umorzenia, np. okazało się, że upadły nie ma majątku nawet na zaspokojenie kosztów sądowych¹⁸⁾ .

W przypadku wystąpienia przesłanek upadłości i po prawidłowym złożeniu wniosku sąd w stosunkowo krótkim czasie podejmuje decyzję o ogłoszeniu upadłości lub odrzuceniu wniosku. Charakterystyczne jest to, że w praktyce odrzucenie wniosku z powodu braku przesłanek jest bardzo rzadkim zjawiskiem, gdy wniosek składa dłużnik, a częściej ma miejsce, gdy wniosek składa wierzyciel. Bez względu na to, kto składa wniosek i ewentualnie, o jaką formę upadłości wnioskuje, sąd może nie tylko podjąć decyzję o ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej lub układowej, ale może również zmienić jej formę w każdym momencie trwania procesu upadłości. Jest zatem możliwość, że w przypadku ogłoszenia upadłości likwidacyjnej zostanie ona przekształcona w upadłość układową, lecz jest to zjawisko bardzo rzadkie. Znacznie częściej przekształcana jest upadłość układowa w upadłość likwidacyjną. Takie przekształcenie ma najczęściej miejsce w przypadku odrzucenia propozycji układowych przez wierzycieli, lecz nie jest to jedyny powód.

UWAGA!

Gdy złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez wierzyciela następuje w złej wierze, prawo przewiduje sankcje wobec składającego wniosek w postaci: obciążenia wierzyciela kosztami postępowania, nakazania przez sąd wierzycielowi złożenia publicznego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, zaś dłużnikowi przysługuje przeciwko wierzycielowi roszczenie odszkodowawcze.

W przypadku gdy sąd stwierdzi, że w drodze zawartego układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu, niż zostaliby zaspokojeni w przypadku postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku, sąd ogłasza upadłość dłużnika z możliwością zawarcia układu. Jednak gdy brakuje podstaw do ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, ogłasza się upadłość obejmującą likwidację majątku (art. 23 ust. 1 Prawa upadłościowego). O spełnieniu przesłanek upadłości decyduje stan rzeczy z chwili orzekania. Ogłaszając wyrok o upadłości podmiotu sąd kieruje się kluczowym kryterium, czyli zaspokojeniem wszystkich wierzycieli w możliwie jak najwyższym stopniu.

Według regulacji polskiego Prawa upadłościowego, jedyną przesłanką jej ogłoszenia jest niewypłacalność czyli "Upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny" (art. 10 Prawa upadłościowego). Niewypłacalność przedsiębiorcy określana jest na podstawie terminowości płatności zobowiązań, co oznacza, że "dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych" (art. 11 Prawa upadłościowego), bez względu na powód opóźnienia w terminowym regulowaniu płatności¹⁹⁾ .

Należy podkreślić, że w ustawie nie zostało zdefiniowane pojęcie wymagalności, jednak:

 

w doktrynie przyjmuje się zgodnie, że należy przez wymagalność rozumieć stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny, o charakterze obiektywnym, biorący początek w chwili, w której wierzytelność zostaje uaktywniona.

(Wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 1991 r., sygn. akt III CRN 500/90)

Świadczenie jest zatem wymagalne już w pierwszym dniu, w którym powinno być spełnione.

 

"Dla określenia stanu niewypłacalności bez znaczenia też jest przyczyna niewykonywania zobowiązań. Niewypłacalność istnieje więc nie tylko wtedy, gdy dłużnik nie ma środków, lecz także wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązań z innych przyczyn, np. nie wykonuje zobowiązań w celu doprowadzenia swego kontrahenta do stanu niewypłacalności albo też nie wykonuje zobowiązań z przyczyn irracjonalnych"²⁰⁾ .

 

Nie jest istotne zatem, czy opóźnia się z ich wykonaniem z przyczyn zawinionych, niezawinionych czy też może ma miejsce niemożliwość świadczenia. Wymagalność jest więc stanem, w którym wierzyciel ma prawną możność żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.

(Orzeczenie Sądu Najwyższego z 12 lutego 1991 r., sygn. akt III CRN 500/90)

 

Przy zobowiązaniach, których termin świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika on z właściwości zobowiązania, wymagalność następuje z chwilą wezwania dłużnika do wykonania (art. 455 Kc). Dla zaistnienia stanu niewypłacalności nie ma znaczenia, czy dłużnik nie wykonuje wszystkich swoich wymagalnych zobowiązań czy tylko niektórych z nich ani fakt uznania ich przez dłużnika, ponieważ "niewypłacalność dłużnika istnieje zawsze, gdy dłużnik nie wykonuje swych wymagalnych zobowiązań [w obecnym stanie prawnym wyłącznie zobowiązań pieniężnych - przyp. autora] . Sąd zaś w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości władny jest tę okoliczność ustalić nawet wtedy, gdy dłużnik zaprzecza istnieniu tych wierzytelności lub ich wymagalności. Obowiązkiem jednak wierzyciela składającego wniosek o ogłoszenie upadłości jest wykazać istnienie tych wierzytelności oraz faktu, że są one wymagalne"²¹⁾ Nie ma również znaczenia rozmiar zobowiązań. Nawet niewykonywanie zobowiązań o niewielkiej wartości oznacza jego niewypłacalność, bez względu na termin wymagalności zobowiązań. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że w art. 11 ust. 2 Prawa upadłościowego i naprawczego ustawodawca odnosi się do wszelkich zobowiązań pieniężnych dłużnika - zarówno wymagalnych, jak i niewymagalnych. Jednocześnie przesłanki te muszą mieć charakter trwały i znaczący. Oznacza to, że sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań nie przekracza trzech miesięcy. Najlepszym określeniem stanu niewypłacalności jest stwierdzenie, że "w przypadku likwidacji masa majątkowa spółki powinna pozwolić na spłatę lub zabezpieczenie jej wierzycieli, w przeciwnym razie spółka powinna ogłosić upadłość"²²⁾ .

UWAGA!

Nie powinna być ogłaszana upadłość w przypadku krótkotrwałego wstrzymania płacenia długów na skutek przejściowych trudności.

Takie trudności powinny być oceniane w kontekście aktualnej sytuacji gospodarczej. Jednak w tym przypadku ostateczną decyzję podejmuje sąd, który może również oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. (art. 113 ust. 2 Prawa upadłościowego). Oznacza to, że dłużnik jest niewypłacalny, jednak brak środków na przeprowadzenie postępowania upadłościowego pozbawia go możliwości skorzystania z możliwości upadłości prowadzonej przez sąd i zobowiązany jest przeprowadzić likwidację samodzielnie. Z drugiej strony, niewypłacalność może zachodzić również wtedy, gdy w przedsiębiorstwie występuje nadmierne zadłużenie. Dłużnika, będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Na decyzję sądu o ogłoszeniu upadłości nie ma wpływu data powstania przesłanek niewypłacalności. Oznacza to, że sąd powinien ogłosić upadłość nie tylko wtedy, gdy wniosek został złożony z zachowaniem ustawowego terminu, ale również wtedy, gdy termin nie został zachowany. Nie ma również znaczenia, czy niewypłacalność powstała w trakcie prowadzenia działalności czy w czasie postępowania likwidacyjnego.

Po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej zarząd nad przedsiębiorstwem obejmuje syndyk, a dotychczasowy zarząd całkowicie traci władzę nad majątkiem, który staje się masą upadłościową. Przedsiębiorstwo zaczyna funkcjonować w upadłości, a informację tę podaje się razem z nazwą. Przedsiębiorstwo, jego zorganizowane części lub osobne składniki zostają zbyte, a z uzyskanych sum zostają zaspokajani wierzyciele zgodnie z przynależnością do grupy interesów. Po zbyciu masy upadłościowej i podziale uzyskanych środków następuje decyzja sądu o zakończeniu postępowania upadłościowego, po której do obowiązków syndyka należy wykreślenie podmiotu z właściwych rejestrów. Dzień wykreślenia z rejestrów jest jednocześnie ostatnim dniem działalności podmiotu.

W przypadku upadłości z możliwością zawarcia układu zarząd, w zależności od decyzji sądu, może zostać pozostawiony dotychczasowym osobom, które stają się zarządcami masy upadłościowej i działają pod nadzorem nadzorcy sądowego, lub może zostać przekazany innym osobom. W takiej sytuacji określa się, że dotychczasowy zarząd traci władzę nad majątkiem. W praktyce zarząd nad upadłym najczęściej sprawują dotychczasowe osoby. Jest często praktykowane, że sporządzający propozycje układowe konsultuje je z wierzycielami i uzgadnia sposób ich głosowania w przypadku wprowadzenia zmian. Konsultacje te mogą mieć miejsce aż do czasu rozpoczęcia głosowania nad układem w sądzie, gdyż mogą one być zmieniane nawet po ich przekazaniu sędziemu komisarzowi pod warunkiem, że wszelkie zmiany dotyczą wszystkich wierzycieli, a żaden z nich nie może być traktowany w odmienny sposób. Dlatego, zdaniem autora, warto przed sporządzeniem propozycji układowych skonsultować się z wierzycielami w celu negocjacji warunków układu.

Sąd rozpoznaje sprawę najczęściej na posiedzeniu niejawnym, a przed posiedzeniem może on korzystać z pomocy biegłych przy ustalaniu stanu majątkowego oraz w razie potrzeby wysłuchać dłużnika oraz wierzyciela będącego wnioskodawcą. Najczęściej jednak decyzja o ogłoszeniu upadłości odbywa się bez udziału dłużnika i wierzycieli.

Po rozpoczęciu postępowania upadłościowego do życia są powołane podmioty, które nie występują w trakcie normalnego funkcjonowania przedsiębiorstwa - są to potocznie zwani uczestnicy postępowania upadłościowego.

W ustawie jako organy postępowania upadłościowego traktuje się wszystkich uczestników postępowania upadłościowego, a zagadnienie to jest unormowane w art. 185-213 Prawa upadłościowego. Obok wspomnianego wcześniej sędziego komisarza, po rozpoczęciu postępowania upadłościowego do życia powołuje się również: radę wierzycieli, zgromadzenie wierzycieli, syndyka lub zarządcę (w zależności od formy postępowania upadłościowego: syndyka, gdy ogłoszona zostaje upadłość likwidacyjna, lub zarządcę i nadzorcę, gdy zostaje ogłoszona upadłość z możliwością zawarcia układu).

1.1. Upadły

Zgodnie z art. 185 ust. 1 Prawa upadłościowego, "Upadłym jest ten, wobec kogo wydano postanowienie o ogłoszeniu upadłości". Upadłym określa się zatem przedsiębiorstwo, jeśli upadłość została ogłoszona w stosunku do przedsiębiorcy. Dlatego w takim przypadku upadłym nie jest konkretna osoba, lecz organizacja. Dlatego mówiąc o upadłym należy mieć na myśli zbiorowość ludzi oraz składniki majątku powiązane i zorganizowane w sposób zaprezentowany w pierwszym rozdziale. W przypadku upadłości likwidacyjnej rolą upadłego jest pomoc syndykowi w likwidacji masy upadłościowej. Trudno jednak tego wymagać od bezosobowej organizacji. Dlatego w praktyce przyjmuje się, że pomocą służą pracownicy zatrudnieni przez upadłego, którzy podlegają pośrednio lub bezpośrednio syndykowi.

1.2. Sąd upadłościowy

Sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie trzech sędziów zawodowych. Sądem upadłościowym jest sąd rejonowy - sąd gospodarczy, właściwy terytorialnie.

1.3. Sędzia komisarz

Jako organ powołujący radę wierzycieli sędzia komisarz ma prawo odwołać jej członków oraz zastępców, którzy nie wypełniają należycie powierzonych obowiązków, a w ich miejsce powołać innych. Zmiany tej mogą też dokonywać sami wierzyciele. Sędzia komisarz jest organem nadzorującym przebieg postępowania upadłościowego. Do jego obowiązków należy wykonywanie czynności, które nie są wyraźnie zastrzeżone w Prawie upadłościowym do kompetencji sądu, w szczególności: kierowanie tokiem prac w postępowaniu upadłościowym, nadzór nad działalnością syndyka, oznaczanie czynności zakazanych syndykowi bez zezwolenia sędziego lub rady wierzycieli, wykonywanie innych czynności przewidzianych w Prawie upadłościowym. Sędzia komisarz jest wybrany z grona sędziów sądu uczestniczących w składzie sądu, w którym toczy się postępowanie upadłościowe (postanowienie SN z 11 marca 1998 r. (III CKN 410/97, OSP 1999). Odmiennie uznaje K. Piasecki, twierdząc, że kandydat na sędziego komisarza nie może brać udziału w jego wyznaczaniu, w postanowieniu wymieniając jego imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe²³⁾ . W szczególnych przypadkach sąd może zlecić pozostałe czynności innemu sądowi, ale wyłącznie w sytuacjach określonych w Prawie upadłościowym (art. 149 ust. 3 Prawa upadłościowego). Jeżeli w toku postępowania okaże się, że właściwy jest inny sąd, sprawę przekazuje się temu sądowi. Na postanowienie o przekazaniu nie przysługuje zażalenie. Postanowienie wiąże sąd, któremu sprawa została przekazana. Czynności dokonane w sądzie niewłaściwym pozostają w mocy.

1.4. Rada wierzycieli

Funkcjonowanie i powoływanie rady zostało określone w art. 201-213 Prawa upadłościowego. Rada wierzycieli jest organem postępowania upadłościowego posiadającym znaczący i zauważalny wpływ na prowadzenie postępowania upadłościowego, fakultatywnie lub obligatoryjnie ustanawianym przez sędziego komisarza lub sąd upadłościowy. Jeżeli rada wierzycieli nie została powołana na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli, sędzia komisarz, jeśli uzna to za potrzebne, ustanowi radę wierzycieli oraz powoła jej członków. Sędzia komisarz jest zobowiązany ustanowić radę wierzycieli na wniosek wierzycieli mających przynajmniej piątą część ogólnej sumy wierzytelności, które zostały uznane lub uprawdopodobnione. Do głównych zadań rady należy kontrola "czynności syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy oraz służenie im pomocą. Bada również stan funduszy masy upadłości, udziela zezwolenia na wykonanie czynności, które mogą być realizowane tylko za zgodą rady wierzycieli"²⁴⁾ . W skład rady wchodzi 3 lub 5 członków oraz 1 lub 2 zastępców. Może zostać ona powołana na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli. Sędzia komisarz ma prawo powołać radę według swego własnego uznania w sytuacji, gdy uzna to za konieczne. Podejmując decyzję sędzia komisarz kieruje się głównie wartością majątku upadłego. Sędzia komisarz może również odwołać członków rady wierzycieli oraz zastępców, którzy nie pełnią należycie obowiązków i powołać innych. Członkowie rady wierzycieli i ich zastępcy są powoływani spośród wierzycieli upadłego, których wierzytelności zostały uznane albo uprawdopodobnione. Wierzyciel może nie przyjąć obowiązków członka rady lub jego zastępcy. Członkowie rady wierzycieli pełnią swoje obowiązki osobiście albo przez swoje organy. Członek rady wierzycieli, za zgodą sędziego komisarza, może również działać przez pełnomocnika, a gdy członkiem rady wierzycieli jest organ administracji publicznej, także przez osobę wyznaczoną przez ten organ. Pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z notarialnie poświadczonym podpisem. Pełnomocnictwo udzielone adwokatowi lub radcy prawnemu nie wymaga notarialnego poświadczenia. Jednocześnie wierzyciele mający przynajmniej piątą część ogólnej sumy wierzytelności, które zostały uznane lub uprawdopodobnione, mogą zgłosić wniosek o zmianę składu rady wierzycieli. Jeżeli sędzia komisarz nie uwzględni zgłoszonego wniosku o zmianę składu rady wierzycieli, przedstawia go zgromadzeniu wierzycieli. Jeżeli na zgromadzeniu wierzycieli za wnioskiem opowiedzą się wierzyciele mający przynajmniej połowę ogólnej sumy uznanych lub uprawdopodobnionych wierzytelności, następuje zmiana składu rady wierzycieli stosownie do uchwały zgromadzenia.

Przy wykonywaniu obowiązków rada wierzycieli kieruje się interesem ogółu wierzycieli. Uprawnieniem każdego członka z osobna i całej rady wierzycieli jest przedstawianie sędziemu komisarzowi swoich uwag o działalności syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy oraz zwracanie się do sędziego komisarza o odwołanie syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy. Uprawnieniem całej rady jest żądanie od syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy wyjaśnień oraz badanie ksiąg i dokumentów dotyczących upadłości. Z kontroli działalności syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy i badania stanu funduszy masy upadłości rada wierzycieli składa sprawozdania sędziemu komisarzowi, natomiast z innych czynności składa sprawozdanie jedynie na żądanie sędziego komisarza.

 

Tabela 3. Czynności wymagające zezwolenia rady wierzycieli

Jeżeli jednak powyższe czynności muszą być dokonane niezwłocznie i dotyczą wartości nieprzewyższającej 10 tys. zł, syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca może je wykonać bez zezwolenia rady. Rada wierzycieli wykonuje czynności na posiedzeniach rady przez podjęcie uchwał, które zapadają większością głosów, z wyjątkiem czynności kontroli syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy oraz badania stanu funduszów masy upadłości, które może sprawować przez swoich upoważnionych członków. Zwoływanie posiedzeń rady wierzycieli odbywa się podobnie jak zwoływanie walnego zgromadzenia w przypadku, gdy jednostka funkcjonuje normalnie, czyli zwoływane jest przez organ zarządzający, którym w zależności od formy postępowania upadłościowego jest syndyk, zarządca lub nadzorca sądowy, który zawiadamia członków o terminie i miejscu posiedzenia osobiście lub listami poleconymi. Posiedzeniu rady przewodniczy syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca, bez prawa głosu. Wyjątkiem jest posiedzenie w sprawie kontroli działalności syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy oraz badania stanu funduszów masy upadłości, które może zwołać każdy z członków rady. Takiemu posiedzeniu przewodniczy najstarszy wiekiem członek rady, chyba że członkowie rady postanowią inaczej. Posiedzenie rady wierzycieli może zostać zwołane także przez sędziego komisarza, który przewodniczy posiedzeniu, ale nie posiada prawa głosu.

Z posiedzenia rady wierzycieli spisuje się protokół, który podpisują obecni. Odmowę złożenia podpisu zaznacza się w protokole. Przewodniczący zgromadzenia niezwłocznie po posiedzeniu przesyła odpis protokołu sędziemu komisarzowi oraz zarządzającemu masą upadłości, jeżeli nie byli obecni na posiedzeniu. Sędzia komisarz ma prawo uchylić uchwałę rady wierzycieli, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem lub narusza dobre obyczaje. Może to zrobić w terminie tygodnia od dnia przedłożenia mu odpisu protokołu, a na jego postanowienie służy zażalenie. Inne organy postępowania upadłościowego nie mają prawa uchylić uchwały zgromadzenia wierzycieli. Członek rady wierzycieli odpowiada za szkodę wynikłą z nienależytego pełnienia obowiązków, a jeśli jest reprezentowany przez pełnomocnika, odpowiada jak za działanie własne. W przypadku gdy rada wierzycieli nie została ustanowiona, czynności dla niej zastrzeżone podejmuje sędzia komisarz, podobnie jak czynności zastrzeżone dla rady wierzycieli, ale niewykonane w terminie wyznaczonym przez sędziego komisarza.

1.5. Zgromadzenie wierzycieli

Zgromadzenie wierzycieli jest ustawową instytucją mającą na celu realizację zbiorowego charakteru prowadzonego postępowania upadłościowego, której funkcjonowanie jest uregulowane w art. 191-200 Prawa upadłościowego. Jest zwoływane przez sędziego komisarza poprzez obwieszczenie, w którym powinny być wskazane termin, miejsce i przedmiot obrad oraz sposób głosowania, w sytuacji gdy, według przepisów Prawa upadłościowego, wymagane jest podjęcie uchwały zgromadzenia na wniosek przynajmniej dwóch wierzycieli, mających łącznie nie mniej niż trzecią część ogólnej sumy uznanych wierzytelności, lub w innych przypadkach, gdy uzna on to za potrzebne. Obwieszczenie o zgromadzeniu wierzycieli powinno nastąpić przynajmniej na dwa tygodnie przed terminem zgromadzenia, a jego odpisy doręcza się syndykowi, nadzorcy sądowemu, zarządcy, członkom rady wierzycieli i upadłemu. W przypadku jego odroczenia sędzia komisarz podaje obecnym do wiadomości nowy termin i miejsce zgromadzenia i nie ma już obowiązku ponownego obwieszczenia. Oddany poprzednio głos wierzyciela, który nie stawił się na odroczonym zgromadzeniu wierzycieli, zachowuje moc przy obliczaniu wyników głosowania, jeżeli na tym zgromadzeniu głosowane są te same lub korzystniejsze dla wierzycieli propozycje układowe.

Do udziału w zgromadzeniu i prawa głosu mogą być dopuszczeni tylko wierzyciele, których wierzytelności zostały uznane przez upadłego i są uzależnione od warunku zawieszającego oraz zostały uprawdopodobnione. Dopuszczeni do udziału w zgromadzeniu wierzyciele głosują z sumą wierzytelności umieszczoną na liście wierzytelności. Wierzyciele, którym przysługuje wierzytelność solidarna i niepodzielna, głosują przez wspólnego pełnomocnika, któremu, jeśli nie jest on adwokatem lub radcą prawnym, pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie, z podpisem notarialnie poświadczonym. O ustanowieniu pełnomocnika wierzyciele ci są zobowiązani powiadomić sędziego komisarza na piśmie przed zgromadzeniem wierzycieli lub ustnie do protokołu na zgromadzeniu. Jednocześnie sędzia komisarz na wniosek wierzyciela i po wysłuchaniu upadłego może dopuścić do udziału w zgromadzeniu wierzyciela, którego wierzytelność jest uzależniona od warunku zawieszającego lub jest uprawdopodobniona. W takiej sytuacji sędzia komisarz oznacza sumę, według której oblicza się głos tego wierzyciela. Zgromadzeniu przewodniczy sędzia komisarz, jednak nie posiada on prawa głosu. Z przebiegu zgromadzenia wierzycieli sporządzany jest protokół. Wierzyciel, który nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości, nie ma prawa głosu na podstawie tej wierzytelności, chyba że przejście wierzytelności nastąpiło wskutek spłacenia przez niego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, ze stosunku prawnego powstałego przed ogłoszeniem upadłości. Głosowanie na zgromadzeniu wierzycieli odbywa się ustnie lub pisemnie, a przebieg i wynik głosowania wpisuje się do protokołu. W protokole podaje się imię i nazwisko albo firmę głosującego, czy głosuje za czy przeciw uchwale oraz sumę wierzytelności, z jaką głosuje. Jeżeli oddano głos w cudzym imieniu, wskazuje się reprezentowanego oraz imię i nazwisko głosującego. Wierzyciela, który wstrzymał się od głosu, uważa się za nieuczestniczącego w głosowaniu. Jeżeli na zgromadzeniu wierzycieli zawarto układ, osnowę układu wpisuje się do protokołu.

Uchwały zgromadzenia wierzycieli zapadają, bez względu na liczbę obecnych, większością głosów wierzycieli mających przynajmniej piątą część ogólnej sumy wierzytelności przypadających wierzycielom uprawnionym do uczestniczenia w tym zgromadzeniu, chyba że ustawa stawia warunki szczególne. W sprawach o wyłączenie mienia z masy upadłości uchwały zapadają większością głosów wierzycieli, mających przynajmniej dwie trzecie ogólnej sumy uznanych wierzytelności. Sędzia komisarz może uchylić uchwałę zgromadzenia wierzycieli, jeżeli jest sprzeczna z prawem lub narusza dobre obyczaje albo rażąco narusza interes wierzyciela, który głosował przeciw uchwale. Na postanowienie sędziego komisarza przysługuje zażalenie. W przypadku konieczności udzielenia wyjaśnień przez syndyka, nadzorcy sądowego, zarządcy, członka rady wierzycieli i upadłego są oni zobowiązani stawić się na zgromadzeniu wierzycieli. Jednak ich niestawiennictwo, choćby usprawiedliwione, nie stanowi przeszkody do odbycia zgromadzenia.

1.6. Syndyk, nadzorca, zarządca upadłości

Z mocy prawa, osoby te obejmują majątek upadłego, zarządzają nim i przeprowadzają jego likwidację lub doprowadzają do układu z wierzycielami. Ich funkcjonowanie unormowane jest w art. 173-184 Prawa upadłościowego. Są osobami wyznaczonymi przez sąd i całkowicie niezależnymi od wierzycieli. Niezależność ta i nadzór nad ich działalnością, sprawowany bezpośrednio przez sędziego komisarza, ma na celu ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie niebezpieczeństwa działań skierowanych przeciwko interesom wierzycieli.

Rola syndyka i nadzorcy sądowego jest stosunkowo zbieżna, jednak dostosowana do typu upadłości. Syndyka powołuje się w razie ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, natomiast nadzorcę sądowego powołuje się w razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. W przypadku ogłoszenia upadłości połączonej z likwidacją majątku upadłego rolę zarządcy przejmuje od dotychczasowego zarządu syndyk masy upadłościowej. Inaczej jest w przypadku upadłości z możliwością zawarcia układu. Sędzia komisarz posiada dowolność w określeniu osoby zarządcy, mogąc pozostawić dotychczasowy zarząd w rękach upadłego lub wyznaczyć innego zarządcę. Zarządcę ustanawia się także, gdy ustanowiono nad częścią majątku zarząd własny upadłego. W sprawach objętych tym zarządem zarządca pełni czynności zastrzeżone dla nadzorcy sądowego.

Syndykiem, nadzorcą sądowym albo zarządcą może być osoba fizyczna posiadająca licencję syndyka lub spółka handlowa, której wspólnicy ponoszący odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem albo członkowie zarządu reprezentujący spółkę posiadają taką licencję²⁵⁾ .

Niezależność syndyka lub nadzorcy podkreśla fakt, iż nie są oni pracownikami masy upadłościowej, lecz przedsiębiorcą prowadzącym samodzielną działalność gospodarczą. Prawo upadłościowe nie określa warunków, jakie powinien spełniać kandydat na syndyka upadłości, jednak warunki te wynikają z ustawy o licencji syndyka. Zgodnie z tym aktem prawnym, syndyk musi posiadać wykształcenie wyższe, posiadać co najmniej 5-letni staż pracy na stanowiskach związanych z zarządzaniem (dla osób z wykształceniem prawniczym lub ekonomicznym okres ten wynosi 3 lata; staż pracy dotyczy wyłącznie okresu po 1990 roku, czyli nie dotyczy zarządzania przedsiębiorstwem przed wprowadzeniem w Polsce gospodarki wolnorynkowej), wykazać się znajomością prawa gospodarczego, cywilnego, pracy oraz finansów, wykazać się niekaralnością za przestępstwo umyślne przeciwko mieniu, nie figurować w wykazie osób, dla których orzeczono na podstawie Prawa upadłościowego zakaz prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółdzielni. Jednocześnie syndykiem nie mogą zostać osoby, które wcześniej zostały usunięte przez sąd na podstawie Prawa upadłościowego z powodu nienależytego pełnienia obowiązków syndyka.

2. Upadłość - skutki i przebieg

2.1. Etapy postępowania upadłościowego i układowego

Postępowanie upadłościowe składa się zasadniczo z trzech etapów. Pierwszym z nich jest postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, a kolejnym właściwe postępowanie upadłościowe. Przed rozpoczęciem drugiego etapu sąd musi najpierw zakończyć pierwszy, wydając postanowienie w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Etap ten polega w zasadzie na zbadaniu przez sąd, czy zachodzą przesłanki ogłoszenia upadłości dłużnika oraz czy posiada on zdolność upadłościową.

2.1.1. Etap I - etap wstępny postępowania upadłościowego

We wstępnym etapie postępowania upadłościowego można wyróżnić pewne fazy postępowania.

1. Faza formalna - czyli ocena wniosku pod kątem spełniania jego wymagań formalnych, czyli sprawdzeniu, czy wniosek został złożony w odpowiedniej formie, czy złożyła go odpowiednia osoba, czy została wniesiona odpowiednia opłata itp. Skutkiem niezachowania wymagań formalnych jest wydanie zarządzenia przez przewodniczącego o zwrocie wniosku bez wezwania o uzupełnienie lub opłacenie, jeżeli został on zgłoszony przez wnioskodawcę reprezentowanego przez adwokata lub radcę prawnego. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie odpowiednio uzupełniony wniosek jest traktowany tak, jak gdyby został złożony w pierwszym terminie. Nie ma to jednak miejsca w przypadku kolejnego zwrotu z tej samej przyczyny.

2. Faza merytoryczna - czyli ocena wniosku pod kątem istnienia przesłanek ogłoszenia upadłości i posiadania zdolności upadłościowej. Sąd rozpoznaje taką sprawę na posiedzeniu niejawnym. Może jednak wyznaczyć rozprawę, jeżeli uzna to za konieczne. Może też na posiedzeniu niejawnym przeprowadzić postępowanie dowodowe w całości lub w części także wówczas, gdy wyznaczono rozprawę. Sąd może w razie potrzeby wysłuchać dłużnika oraz wierzyciela będącego wnioskodawcą, a w sprawie upadłości przedsiębiorstwa państwowego albo jednoosobowej spółki Skarbu Państwa także odpowiednio organ założycielski albo przedstawiciela ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa. Sąd wysłuchuje dłużnika z zachowaniem przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o przesłuchaniu stron, po odebraniu od nich przyrzeczenia. Gdyby wysłuchanie to było niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, sąd może zażądać od dłużnika złożenia wyjaśnień na piśmie z notarialnie poświadczonym podpisem, pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Wyjaśnienia te są dowodem w sprawie. Sąd może też dopuścić dowód z opinii biegłego w celu zbadania stanu przedsiębiorstwa oraz zachowania terminu na złożeniu wniosku (dwa tygodnie od wystąpienia przesłanek ogłoszenia upadłości).

3. Faza zabezpieczająca interesy wierzycieli - sąd może zabezpieczyć majątek dłużnika głównie przez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego, który musi wyrazić zgodę na dokonywanie przez dłużnika wszelkich czynności przekraczających zwykły zarząd. Na wniosek dłużnika sąd może zawiesić prowadzoną przeciwko niemu egzekucję wierzytelności objętej z mocy prawa układem, jeżeli egzekucja mogłaby uniemożliwić lub utrudnić przyjęcie układu. Jeżeli zawieszenie dotyczy egzekucji z rachunku bankowego, sąd może także uchylić zajęcie. Oprócz tymczasowego nadzorcy sądowego sąd może zastosować inne sposoby zabezpieczenia, w tym także zabezpieczenie przez ustanowienie zarządu przymusowego nad majątkiem dłużnika, jeżeli zachodzi obawa, że dłużnik będzie ukrywał swój majątek lub w inny sposób działał na szkodę wierzycieli, a także gdy dłużnik nie wykonuje poleceń tymczasowego nadzorcy sądowego. Ustanawiając zabezpieczenie przez zarząd przymusowy sąd wyznacza zarządcę przymusowego oraz określa zakres i sposób wykonywania zarządu. Na postanowienie co do sposobu zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Po ogłoszeniu upadłości, zabezpieczenia w postaci ustanowienia tymczasowego nadzorcy sądowego albo zarządu przymusowego upadają z chwilą objęcia majątku upadłego dłużnika w zarząd przez syndyka albo zarządcę, albo objęcia nadzoru przez nadzorcę sądowego. Inne zabezpieczenia zastosowane przez sąd po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości upadają z dniem ogłoszenia upadłości.

4. Faza wstępnego zgromadzenia wierzycieli - zgromadzenie takie nie jest obligatoryjne, lecz sąd może je zwołać w celu podjęcia uchwały dotyczącej sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, wyboru rady wierzycieli oraz zawarcia układu. Wstępne zgromadzenie wierzycieli może podjąć uchwały co do sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego, wyboru rady wierzycieli oraz wyrazić opinię co do wyboru osoby syndyka, nadzorcy sądowego lub zarządcy. W trakcie wstępnego zgromadzenia wierzycieli może zostać również zawarty układ, ale tylko wtedy, gdy uczestniczy w nim co najmniej połowa wierzycieli mających łącznie trzy czwarte ogólnej sumy wierzytelności stwierdzonych tytułami egzekucyjnymi bezspornych lub uprawdopodobnionych. Projekt spisu wierzytelności sporządza dłużnik lub tymczasowy nadzorca sądowy albo zarządca przymusowy, jeżeli był ustanowiony. Sędzia zatwierdza projekt spisu wierzytelności przed podjęciem uchwały o sposobie prowadzenia postępowania (likwidacja lub układ) oraz przed ewentualnym zawarciem układu. Wstępnemu zgromadzeniu wierzycieli przewodniczy sędzia wyznaczony ze składu sądu rozpoznającego wniosek o ogłoszenie upadłości. Wstępne zgromadzenie wierzycieli nie ulega odroczeniu. Ponowne jego wyznaczenie jest możliwe tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Nieobecność dłużnika, nawet usprawiedliwiona, nie stanowi przeszkody do podjęcia uchwał. Wierzyciele, którzy nie zostali o nim poinformowani, a co za tym idzie nie mogli w nim uczestniczyć, oraz wierzyciele głosujący przeciwko układowi mogą, w terminie dwóch tygodni od dnia obwieszczenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, złożyć zażalenie na postanowienie sądu. W wyniku wniesionego zażalenia sąd drugiej instancji może uchylić postanowienie o zatwierdzeniu układu i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd ponownie rozpoznający sprawę nie może zwołać kolejnego wstępnego zgromadzenia wierzycieli. Sąd prowadzi postępowanie zgodnie z uchwałą wstępnego zgromadzenia wierzycieli na temat sposobu prowadzenia postępowania oraz wyboru rady wierzycieli, chyba że uchwała jest sprzeczna z prawem. We wstępnym zgromadzeniu wierzycieli mają prawo uczestniczyć: dłużnik, tymczasowy nadzorca sądowy albo zarządca przymusowy ustanowieni w postępowaniu zabezpieczającym oraz wierzyciele, których wierzytelności są stwierdzone tytułami egzekucyjnymi, oraz inni wierzyciele, jeżeli ich wierzytelności są bezsporne lub uprawdopodobnione i zostali dopuszczeni przez sąd lub sędziego wyznaczonego do prowadzenia wstępnego zgromadzenia wierzycieli²⁶⁾ . Zwołanie wstępnego zgromadzenia wierzycieli ma na celu przyspieszenie przeprowadzenia postępowania upadłościowego, gdyż umożliwia zawarcie układu w stadium przed ogłoszeniem upadłości, jednak rozwiązanie to w praktyce jest rzadko stosowane. W przypadku zawarcia skutecznego układu w trakcie takiego posiedzenia w postępowaniu nie występują kolejne etapy.

Po zakończeniu pierwszego etapu sąd upadłościowy podejmuje orzeczenia, w których może uwzględnić wniosek o ogłoszenie upadłości, oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości lub odrzucić wniosek o ogłoszenie upadłości.

2.1.2. Etap II - etap postępowania likwidacyjnego lub układowego

W przypadku uwzględnienie wniosku, następuje drugi etap postępowania, czyli postępowanie właściwe likwidacyjne lub układowe. Postanowienie w sprawie ogłoszenia upadłości sąd wydaje w terminie dwóch miesięcy od dnia złożenia wniosku. Zażalenie na postanowienie w sprawie ogłoszenia upadłości sąd drugiej instancji rozpoznaje w terminie miesiąca od dnia przedstawienia mu akt sprawy. Możliwość wniesienia zażalenia przysługuje dłużnikowi (na postanowienie o ogłoszenie upadłości) i wierzycielowi (na postanowienie oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości). Istotne jest, że sąd drugiej instancji, rozpatrując zażalenie, nie działa jak sąd upadłościowy, zatem w ramach postępowania zażaleniowego niemożliwe jest orzeczenie o ogłoszeniu upadłości. Uwzględnienie zażalenia przez sąd drugiej instancji i uchylenie postanowienia o ogłoszeniu upadłości skutkuje przekazaniem sprawy do ponownego rozpatrzenia przez sąd upadłościowy. Dzień ogłoszenia upadłości jest jednocześnie właściwym dniem rozpoczęcia postępowania upadłościowego. Nie jest zatem istotne, kiedy został złożony wniosek ani jak długo był rozpatrywany, lecz wspomniany dzień ogłoszenia upadłości.

W trakcie właściwego postępowania upadłościowego sporządza się spis inwentarza masy upadłościowej ujawniając wszystkie składniki majątku i zobowiązań, nawet te, które nie występują w bilansie lub są w całości umorzone, po czym dokonuje się ich oszacowania. Spis inwentarza jest sporządzany przez syndyka, a na jego podstawie i innych dokumentów oraz oszacowania syndyk sporządza bilans lub prostuje bilans złożony przez upadłego. Po dokonaniu tych czynności oraz złożeniu sprawozdania do sądu syndyk przeprowadza likwidację masy upadłości. Likwidacja następuje w drodze: sprzedaży nieruchomości i ruchomości, egzekucji wierzytelności od dłużników upadłego, zrealizowania pozostałych praw majątkowych wchodzących w skład masy upadłości.

Po ustaleniu przez sędziego-komisarza listy wierzytelności dokonuje się podziału funduszów masy - jednorazowo lub kilkakrotnie w miarę likwidacji majątku masy. Jeżeli suma przeznaczona do podziału nie wystarcza na zaspokojenie w całości wszystkich należności, należności dalszej kategorii zaspokaja się dopiero po zaspokojeniu w całości należności poprzedzającej kategorii, a gdy majątek nie wystarcza na zaspokojenie w całości wszystkich należności tej samej kategorii, należności te zaspokaja się stosunkowo do wysokości każdej z nich²⁷⁾ . Potocznie często określa się, że zaspokojenie wierzycieli dokonuje się według zasady proporcjonalności i pierwszeństwa.

2.1.3. Etap III - zamknięcie postępowania upadłościowego lub układowego

Ostatnią fazą postępowania upadłościowego jest zamknięcie postępowania upadłościowego zakończone wykreśleniem spółki z rejestru lub stwierdzeniem zrealizowania układu.

Aby został osiągnięty główny cel postępowania upadłościowego - zaspokojenie wierzycieli z masy upadłości - większość z nich musi indywidualnie w jak najwyższym stopniu zgłosić sędziemu komisarzowi swoje roszczenia do masy upadłości. Zgłoszeniu nie podlegają jedynie roszczenia pracowników upadłego oraz tych wierzycieli, którym przysługuje należność z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jeżeli w dokumentach upadłego znajdują się tytuły egzekucyjne lub inne bezsporne dokumenty, z których wynika obowiązek ich zapłaty, a także wierzytelności stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądowym lub ostateczną decyzją administracyjną, wydanymi po ogłoszeniu upadłości. Mogą zostać zgłoszone wierzytelności zabezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym, hipoteką morską lub przez inny wpis w księdze wieczystej lub w rejestrze okrętowym. Jednak nawet jeśli nie zostaną zgłoszone, są umieszczane na liście wierzytelności z urzędu. Zgłaszając wierzytelność, wierzyciel powinien spełnić wszelkie wymagania formalne. Wniosek o uwzględnienie wierzytelności na liście musi być dokonany w formie pisemnej w dwóch egzemplarzach. Do zgłoszenia musi zostać dołączony oryginał lub notarialnie poświadczony odpis dokumentu uzasadniający zgłoszenie wierzytelności²⁸⁾ . Poświadczenia odpisów dokumentów uzasadniających zgłoszenie może dokonać radca prawny lub adwokat będący pełnomocnikiem wierzyciela, który zgłasza wierzytelność. W takim przypadku konieczne jest dołączenie pełnomocnictwa udzielonego reprezentującemu przez zgłaszającego. Gdy wierzytelność przysługuje spółce prawa handlowego, konieczne jest również dołączenie odpisu z Krajowego Rejestru Sądowego. Termin, w którym należy dokonać zgłoszenia wierzytelności, jest wskazany w postanowieniu sądu o ogłoszeniu upadłości publikowanym między innymi w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Nie może on być krótszy niż miesiąc ani dłuższy niż trzy miesiące. W postanowieniu znajduje się też wezwanie wierzycieli upadłego do zgłoszenia wierzytelności w wyznaczonym terminie.

 

UWAGA!

Zgłoszenie wierzytelności po terminie, bez względu na przyczynę opóźnienia, nie spowoduje ich odrzucenia, jednak uwzględnia się je tylko w planach podziału funduszów masy upadłości sporządzonych po jej uznaniu. Jeżeli jednak wierzytelność zostanie zgłoszona po zatwierdzeniu ostatecznego planu podziału funduszy masy upadłości, pozostawia się ją bez rozpoznania.

Po upływie terminu do zgłaszania wierzytelności wyznaczonego w ogłoszeniu o ogłoszeniu upadłości syndyk sporządza wstępną listę wierzytelności, którą składa sędziemu-komisarzowi. Ustaloną w ten sposób listę może przeglądać każdy zainteresowany w sekretariacie sądu, w którym prowadzone jest postępowanie upadłościowe. W terminie dwóch tygodni od dnia obwieszczenia i ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym o przekazaniu listy wierzytelności sędziemu komisarzowi każdy wierzyciel umieszczony na liście ma prawo złożyć do sędziego komisarza sprzeciw co do uznania wierzytelności, a w przypadku odmowy ich uznania, prawo złożenia zażalenia ma ten, któremu odmówiono uznania zgłoszonej wierzytelności. W tym samym terminie w stosunku do listy wierzytelności może również złożyć sprzeciw sam upadły.

Wzór zgłoszenia wierzytelności

 

Działalność przedsiębiorcy wymaga ustalenia nie tylko wpływu ogłoszenia upadłości na sytuację prawną upadłego, ale również wpływu na majątek, prawa i obowiązki podmiotów współpracujących z upadłym, w tym również pracowników upadłego. Ogłoszenie upadłości ma bowiem wpływ nie tylko na sytuację prawną i majątkową upadłego, ale też na jego kontrahentów, pracowników, wierzycieli, dłużników oraz na wiele innych osób. Ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy przez właściwy terytorialnie sąd stanowi zatem podstawę do rozpoczęcia postępowania upadłościowego. Wniesienie zażalenia na postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości nie wstrzymuje biegu postępowania, co oznacza, że postanowienie jest wykonywane natychmiast. Wynika to bezpośrednio z celu i skutków ogłoszenia upadłości przez przedsiębiorcę. Rozpatrując wniosek o ogłoszenie upadłości sąd w postanowieniu wymienia: imię i nazwisko, nazwę albo firmę, miejsce zamieszkania albo siedzibę upadłego dłużnika, określa sposób prowadzenia postępowania oraz czy i w jakim zakresie upadły będzie sprawował zarząd swoim majątkiem, jednak:

 

Majątek, który należał do upadłego i stal się masą upadłości, nie może być poza postępowaniem upadłościowym skutecznie przeniesiony na inną osobę, służy on bowiem zaspokojeniu długów upadłego.

(Wyrok Sądu Najwyższego z 29 marca 1976 r., sygn. akt VI CR 62/76, OSP 1977)

 

Orzeczenie sądu o ogłoszeniu upadłości jest doręczane zainteresowanym, ogłaszane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz opublikowane w dzienniku o zasięgu lokalnym lub w sposób, który sąd uzna za celowy, w szczególności przez zarządzenie wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym lub podobnym, zgodnym z dekretem z 12 maja 1954 r. o ogłaszaniu obwieszczeń (Dz.U. Nr 23, poz. 83). Często okazuje się, że wybrany przez sąd sposób ogłoszenia upadłości podmiotu zbyt słabo zabezpiecza interesy wierzycieli. W takiej sytuacji wierzyciele mają prawo wnieść zażalenie.

Ze względu na skutki prawne ogłoszenia upadłości Prawo upadłościowe i naprawcze grupuje skutki ogłoszenia upadłości w trzech głównych kategoriach: osoby upadłego, zarządu i rozporządzania majątkiem, zobowiązań upadłego. Skutki ogłoszenia upadłości w stosunku do osoby upadłego są inne w przypadku, gdy ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, a inne w przypadku ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego. Upadły z chwilą ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku ma obowiązek: wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek, wydać wszystkie dokumenty dotyczące jego działalności, majątku oraz rozliczeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne ewidencje prowadzone do celów podatkowych i korespondencję, a także udzielać sędziemu komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych wyjaśnień dotyczących swojego majątku. Obowiązek upadłego do wskazania całego swojego majątku obejmuje też konieczność przekazania szczegółowych informacji co do poszczególnych przedmiotów majątkowych dotyczących ich położenia, sposobu wykorzystania i zarządu, podstawy prawnej własności oraz obciążeń. Do obowiązków upadłego nie należy natomiast dokonanie czynności powodujących, zgodnie z prawem cywilnym, przeniesienie własności lub współwłasności rzeczy lub praw, ponieważ wskutek upadłości dłużnika nie następuje utrata samego prawa własności i prawa do korzystania z niego, lecz utrata prawa zarządu oraz możliwości rozporządzania majątkiem przez samego upadłego. Sędzia komisarz może postanowić, aby upadły będący osobą fizyczną nie opuszczał terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez jego zezwolenia. Naruszenie powyższych obowiązków może skutkować sankcją grzywny z możliwością zamiany na areszt lub odpowiedzialnością karną upadłego oraz osób uprawnionych do reprezentacji upadłego.

"Z chwilą ogłoszenia upadłości upadły traci na rzecz syndyka prawo zarządu, korzystania i rozporządzania swoim majątkiem. Dlatego upadły nie może być stroną żadnego postępowania sądowego dotyczącego mienia wchodzącego w skład masy upadłości. Stroną tego postępowania może być tylko syndyk"²⁹⁾ .

 

 [Syndyk jednak działa jedynie w imieniu upadłego - przyp. autora] , tym samym nie jest on odrębnym podatnikiem. Podatnikiem nadal pozostaje upadły, który nie stracił przez ogłoszenie upadłości prawa własności swego majątku.

(Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 25 listopada 1994 r., sygn. akt SA/P 1952/94)

 

Ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa nie pozbawia go podmiotowości prawnej ani prawa własności majątku, powoduje jedynie odebranie zarządowi możności korzystania i rozporządzania majątkiem³⁰⁾ . W konsekwencji, wszystkie czynności prawne podjęte przez upadłego po ogłoszeniu upadłości nie mogą mieć żadnych skutków prawnych dotyczących masy upadłości lub osoby upadłego. Jednak w sytuacji, gdy kontrahent wykonał umowę, która została zawarta przed ogłoszeniem upadłości, a zakończona po rozpoczęciu postępowania upadłościowego, ma prawo dochodzić zwrotu tego, o co wzbogaciła się masa upadłości. Wszelkiego rodzaju płatności dokonane do rąk upadłego nie mogą być uznane za skuteczne w stosunku do masy upadłościowej. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy płatnik nie mógł dowiedzieć się o ogłoszeniu upadłości.

2.2. Masa upadłości

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego.

 

Według art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., jeżeli spór dotyczy przedmiotu wchodzącego w skład masy upadłości, postępowanie sądowe dotychczas prowadzone na rzecz lub przeciwko upadłemu z chwilą ogłoszenia upadłości podlega z mocy prawa zawieszeniu. Zgodnie z art. 174 § 2 k.p.c. (...), zawieszenie postępowania trwa tak długo, jak istnieją jego podstawy, zatem w chwili zakończenia postępowania upadłościowego ustaje przyczyna zawieszenia.

(Postanowienie Sądu Najwyższego z 23 lutego 2001 r., sygn. akt II CKN 393/00)

 

Masy upadłości nie można obciążać prawem rzeczowym również w odniesieniu do wierzytelności powstałych po ogłoszeniu upadłości. Domniemywa się, iż wszystkie przedmioty znajdujące się w posiadaniu upadłego w momencie ogłoszenia upadłości należą do niego.

UWAGA!

Składniki mienia nienależące do upadłego podlegają obligatoryjnemu wyłączeniu z masy upadłości.

Właściciel rzeczy składa wniosek poparty dowodami do sędziego komisarza o wyłączenie ich z masy upadłości. W przypadku oddalenia wniosku ma on prawo wnieść powództwo do sądu upadłościowego.

Masa upadłościowa nie jest zatem niczym innym, niż majątkiem, który po zbyciu ma służyć zaspokojeniu wierzycieli.

 

W skład masy upadłości wchodzi wszystko to, co może zostać spieniężone. Będą to więc ruchomości, nieruchomości, wierzytelności i inne prawa majątkowe, do których można m.in. zaliczyć udziały w spółkach z o.o. i akcje spółek akcyjnych, prawa autorskie, dotyczące znaków towarowych itp.

(Uchwala Sądu Najwyższego z 27 maja 1993 r., sygn. akt III CZP 61/93)

 

Masa upadłości stanowi jedną z kluczowych instytucji prawa upadłościowego. Z jej składników zostają zaspokajani wierzyciele ze swoich roszczeń w stosunku do dłużnika w prowadzonym postępowaniu upadłościowym, jednak wyłącznie w sposób przewidziany przez ustawę. Dlatego koniecznie należy przyjąć, iż w skład masy upadłości wchodzi ta część majątku upadłego, która w postępowaniu upadłościowym jest możliwa do przeznaczenia na zaspokojenie wierzycieli, czyli majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego, z pominięciem części majątku w postaci mienia wyłączonego od egzekucji, wynagrodzenia za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu i innych składników mienia upadłego wyłączonych na podstawie uchwały zgromadzenia wierzycieli. Stąd wniosek, że wszystkie "rzeczy znajdujące się w posiadaniu upadłego podzielić można na dwa zespoły. Pierwszy z nich stanowią przedmioty stanowiące masę upadłości i przeznaczone na zaspokojenie wierzycieli. Do drugiego zaliczyć należy rzeczy wyłączone z masy upadłości. Fakt zakwalifikowania przedmiotu do jednej z mas przesądza o możliwości zaspokojenia się z niego przez wierzycieli"³¹⁾ .

Składniki masy upadłościowej określone w prawie upadłościowym są analogiczne w przypadku postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu i upadłości połączonej z likwidacją, ponieważ układ może przewidywać również zaspokojenie wierzycieli poprzez likwidację majątku upadłego (układ likwidacyjny). Likwidacja przeprowadzana jest według przepisów ustawy o likwidacji masy upadłości, chyba że układ przewiduje przejęcie majątku upadłego przez wierzycieli lub inny sposób likwidacji. Jeden ze składników upadłego obok masy upadłościowej stanowią jego zobowiązania.

2.3. Skutki ogłoszenia upadłości

Ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy oznacza, że traci on możliwość regulowania swoich zobowiązań. Wobec powyższego konsekwencją ogłoszenia upadłości jest zakaz realizowania przez upadłego jego zobowiązań w sposób inny niż przewidują to przepisy prawa upadłościowego. W przypadku upadłości likwidacyjnej upadłemu nie wolno regulować swoich zobowiązań powstałych przed ogłoszeniem upadłości, do dnia podziału kwot pochodzących z likwidacji masy upadłościowej. Podział ten następuje proporcjonalnie do wartości sumy zobowiązań danej grupy interesów. Od dnia ogłoszenia upadłości układowej do dnia uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu lub o umorzeniu postępowania upadły nie może regulować zobowiązań, które z mocy prawa są objęte układem. Wszelkie zobowiązania powstałe w trakcie postępowania upadłościowego stanowią jego koszt i mogą być regulowane w terminie wymagalności nawet przed sporządzeniem listy wierzytelności.

Ogłoszenie upadłości powoduje również, że zobowiązania pieniężne i zobowiązania niepieniężne upadłego stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości i odsetki od wierzytelności nie biegną od daty ogłoszenia upadłości. Nie dotyczy to jednak wierzytelności zabezpieczonych hipoteką, zastawem lub prawem zatrzymania. Jednak odsetki od tak zabezpieczonych wierzytelności mogą być zaspokojone tylko z przedmiotu zabezpieczenia. Potrącenia upadłego z długiem wierzyciela są dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił.

Nie jest możliwe potrącenie wierzytelności, powstałej przed ogłoszeniem upadłości, z powstałej po ogłoszeniu upadłości również w przypadku, gdy dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości lub w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości. Wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości, zobowiązania majątkowe niepieniężne zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin na ich wykonanie jeszcze nie nastąpił.

Inną kategorię roszczeń stanowią zobowiązania upadłego z tytułu umów zawartych przed datą ogłoszenia upadłości. Jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie zostały wykonane w całości lub w części, syndyk może wykonać zobowiązanie upadłego i zażądać od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub odstąpić od umowy. Z tego unormowania wynika, iż syndyk ma prawo rewizji wszelkich niewykonanych całkowicie umów wzajemnych. W przypadku gdy syndyk odstąpi od wykonania umowy, prawem wierzyciela jest zgłoszenie roszczenie do sędziego komisarza i wpisanie powstałej wierzytelności na listę w kategorii trzeciej. W przypadku umów komisowych sprzedawca może żądać zwrotu rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych wysłanej upadłemu bez otrzymania zapłaty, w przypadku gdy rzecz ta nie została objęta przed ogłoszeniem upadłości przez upadłego lub przez osobę upoważnioną przez upadłego.

Ogłoszenie upadłości ma daleko idący wpływ również na inne postępowania wobec przedsiębiorstwa, w tym sądowe, administracyjne i egzekucyjne. Niemożliwe staje się rozpoczynanie kolejnych postępowań, których stroną miałby być upadły. W zależności od rodzaju postępowania upadłościowego (upadłość likwidacyjna i z możliwością zawarcia układu) oraz od stopnia zaawansowania tych postępowań, ich wpływ na inne postępowania prowadzone wobec upadłego jest zróżnicowany. W przypadku ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu upadły został pozbawiony prawa zarządu masą upadłości. Postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie przez zarządcę. Postępowania te zarządca prowadzi na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym.

Nie należy stosować jednak tego do postępowań w sprawach o należne od upadłego alimenty oraz odszkodowania i renty z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo utratę żywiciela oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. W takim przypadku istnieje również możliwość wszczęcia przez wierzyciela spraw sądowych i administracyjnych o wierzytelności podlegające zgłoszeniu do masy upadłości.

UWAGA!

Koszty postępowania obciążają wszczynającego postępowanie, jeżeli nie było przeszkód do umieszczenia wierzytelności w całości na liście wierzytelności.

W sytuacji gdy ustanowiono zarząd własny upadłego, nadzorca sądowy wstępuje z mocy prawa do postępowań sądowych i administracyjnych dotyczących masy upadłości prowadzonych na rzecz lub przeciwko upadłemu. Natomiast w sprawach cywilnych nadzorca sądowy ma uprawnienia interwenienta ubocznego, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Ponadto w sytuacji, gdy ustanowiono zarząd własny upadłego w postępowaniach sądowych i administracyjnych dotyczących masy upadłości prowadzonych na rzecz lub przeciwko upadłemu, uznanie roszczenia, zrzeczenie się roszczenia, zawarcie ugody lub przyznanie okoliczności istotnych dla sprawy przez upadłego bez zgody nadzorcy sądowego nie wywiera skutków prawnych.

Postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności objętej z mocy prawa układem, wszczęte przed ogłoszeniem upadłości, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości. Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu, a jeszcze niewydane, przelewa się do masy upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Po ogłoszeniu upadłości niedopuszczalne jest również wykonanie wydanego przed ogłoszeniem upadłości dłużnika postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia wynikającego z wierzytelności objętej z mocy prawa układem. Sędzia komisarz na wniosek upadłego albo zarządcy może uchylić zajęcia dokonane przed ogłoszeniem upadłości w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym dotyczącym wierzytelności objętej z mocy prawa układem, jeżeli jest to konieczne do dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa.

Sędzia komisarz, na wniosek upadłego albo zarządcy, może zawiesić na okres do trzech miesięcy postępowania egzekucyjne co do wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem, jeżeli egzekucję skierowano do rzeczy niezbędnej do prowadzenia przedsiębiorstwa. Nie stosuje się jednak tego do egzekucji świadczeń alimentacyjnych oraz rent z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub utratę żywiciela albo rozstrój zdrowia oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. Zapis na sąd polubowny dokonany przez upadłego traci moc z dniem ogłoszenia upadłości, a toczące się już postępowania ulegają umorzeniu. W razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego, przepisy te stosuje się po uprawomocnieniu się postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania.

Jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku upadłego, postępowania sądowe i administracyjne dotyczące masy upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu. Postępowania te prowadzi syndyk na rzecz upadłego, lecz w imieniu własnym. Z wyjątkiem postępowań w sprawach o należne od upadłego alimenty oraz renty z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo utratę żywiciela oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę.

Postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, wszczęte przed ogłoszeniem upadłości, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości. Postępowanie to umarza się z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie stoi na przeszkodzie przysądzeniu własności nieruchomości, jeżeli przybicia udzielono przed ogłoszeniem upadłości, a nabywca egzekucyjny wpłaci w terminie cenę nabycia. Sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, przelewa się do masy upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.

Po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej niedopuszczalne jest wykonanie, wydanego przed ogłoszeniem upadłości dłużnika, postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia wynikającego z wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, z wyjątkiem zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych oraz roszczeń o rentę z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia albo utratę żywiciela oraz o zamianę uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. Nie jest możliwe też wszczęcie egzekucji świadczeń pieniężnych z masy upadłości. Świadczenie pieniężne zasądzone od syndyka podlega zaspokojeniu według przepisów ustawy. Zapis na sąd polubowny dokonany przez upadłego traci moc z dniem ogłoszenia upadłości likwidacyjnej, a toczące się już postępowania ulegają umorzeniu.

W razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania z postępowania obejmującego likwidację majątku upadłego na postępowanie z możliwością zawarcia układu, skutki ogłoszenia upadłości powstają z dniem wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania.

W związku z tym, że ogłoszenie upadłości prowadzi do ograniczenia prawnego w dochodzeniu roszczeń na drodze sądowej, a stan majątku upadłego bywa niepewny, w przypadku spółek kapitałowych wierzyciele stosunkowo często występują z żądaniem zapłaty należności od członków zarządu w sytuacji, gdy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony zbyt późno.

UWAGA!

Ogłoszenie upadłości spółki kapitałowej w wyniku wniosku złożonego przez dłużnika nie skutkuje brakiem możliwości dochodzenia zapłaty od członków zarządu takiej spółki.

Praktyka jednak pokazuje, że w takich przypadkach pozytywne wyroki są wydawane coraz częściej.

Po zbyciu składników masy upadłościowej z przychodu uzyskanego z tego tytułu tworzony jest fundusz masy upadłościowej, z którego zostają wyłączone sumy uzyskane ze zbycia rzeczy i praw, które wcześniej zostały obciążone rzeczowo. Uzyskane środki służą w pierwszej kolejności zaspokojeniu wierzycieli, którzy posiadają prawa zabezpieczone rzeczowo. Po zbyciu majątku i wyłączeniu sum obciążonych rzeczowo, obowiązkiem syndyka jest sporządzenie planu podziału masy upadłości i przedłożenie planu podziału sędziemu komisarzowi, który może wprowadzić poprawki bądź go uzupełnić. Plan podziału jest wykładany w sekretariacie, o czym ogłasza się przez obwieszczenie, w którym zamieszczona jest informacja o czasie i miejscu jego wyłożenia do wglądu. O tym fakcie powinni być powiadomieni wszyscy zainteresowani, czyli syndyk, upadły i wierzyciele. Mogą oni w ciągu dwóch tygodni wnieść zarzuty przeciwko planowi do sędziego komisarza. Na jego postanowienie w tym względzie służy zażalenie do sądu prowadzącego sprawę. Na postanowienie tego sądu można wnieść z kolei zażalenie do sądu II instancji, po czym następuje zatwierdzenie planu podziału przez sędziego komisarza. Uzyskane środki dzielone są według dwóch podstawowych zasad:

● zasada pierwszeństwa, oznaczająca podział wszystkich wierzytelności na pięć grup interesu. W przypadku gdy suma osiągnięta ze zbycia masy upadłościowej pomniejszona o koszty postępowania upadłości i przeznaczona do podziału nie pozwala na zaspokojenie wszystkich wierzycieli w całości, wierzyciele z dalszych grup podlegają zaspokojeniu dopiero po spłacie całości zobowiązań poprzedzającej kategorii, czyli żaden wierzyciel z niższej kategorii nie może zostać zaspokojony do czasu, gdy choć jeden z wierzycieli z poprzedniej kategorii nie zostanie zaspokojony w całości;

● zasada proporcjonalności, polegająca na proporcjonalnej spłacie wierzycieli danej grupy. Oznacza to, że wierzyciele z jednej grupy pozostają zaspokojeni w równym stopniu w stosunku do wysokości posiadanych wierzytelności w danej kategorii. "Zasada ta nakazuje w razie niemożności zaspokojenia całości należności danej kategorii podział istniejących funduszy pomiędzy te należności w sposób stosunkowy do ich wysokości"³²⁾ .

Wszystkie wierzytelności zabezpieczone hipoteką, zastawem lub w inny sposób, podlegają innym regułom zaspokajania, czyli ze środków uzyskanych ze zbycia przedmiotu stanowiącego przedmiot zabezpieczenia po potrąceniu poniesionych kosztów sprzedaży, zgodnie z przysługującą im regułą pierwszeństwa.

 

Tabela 4. Podział na grupy interesów

Źródło: opracowanie własne na podstawie art. 342 Prawa upadłościowego i naprawczego.

UWAGA!

Warunkiem zaspokojenia wierzytelności jest jej zgłoszenie na listę.

 

Prawo upadłościowe przyjęło zasadę, że zaspokojenie w postępowaniu upadłościowym mogą uzyskać wyłącznie ci wierzyciele, którzy dochodzą swych roszczeń od upadłego w toku postępowania upadłościowego. W tym celu wierzyciele ci muszą zgłosić swą wierzytelność w trybie uregulowanym w prawie upadłościowym. Dotyczy to również wierzycieli, którzy wygrali proces przeciwko upadłemu i ich roszczenie jest stwierdzone prawomocnym wyrokiem. Zasada, iż zgłoszenie wierzytelności jest jedyną formą dochodzenia wierzytelności podczas postępowania upadłościowego, wywiera wpływ na bieg postępowania rozpoznawczego, które zostało wszczęte przeciwko dłużnikowi przed ogłoszeniem upadłości.

(Postanowienie Sądu Najwyższego z 23 lutego 2001 r., sygn. akt II CKN 393/00)

 

Formą odwołania w postępowaniu upadłościowym jest zażalenie, które można składać nie tylko na postanowienie sądu kończące postępowanie, ale również w stosunku do innych decyzji sądu upadłościowego lub sędziego komisarza, określonych w prawie upadłościowym.

Są to decyzje:

● o ogłoszenia upadłości oraz oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości;

● co do sposobu zabezpieczenia i umorzenia całości lub części zobowiązań upadłego;

● o zatwierdzeniu układu i odmowie jego zatwierdzenia, uchyleniu układu, w przedmiocie wykonania układu, zatwierdzenia układu w postępowaniu naprawczym, wszczęcia postępowania o zmianę układu;

● w przedmiocie wynagrodzenia syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy oraz o zwrocie pobranych zaliczek i zwrocie wydatków, jak również wynagrodzenia zastępcy syndyka, zastępcy nadzorcy sądowego, zastępcy zarządcy oraz o zwrocie wydatków poniesionych przez ostatnio wymienionych;

● o zmianie postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego i ustanowienie syndyka;

● o stwierdzeniu umorzenia postępowań egzekucyjnych i zabezpieczających oraz utratę sądowych tytułów wykonawczych i egzekucyjnych;

● w sprawie zarzutów przeciwko planowi podziału;

● o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej;

● o odmowie wydania zezwolenia zarządcy zagranicznemu na likwidację majątku upadłego znajdującego się na terenie Rzeczypospolitej Polskiej;

Nie ma natomiast możliwości wniesienia skargi kasacyjnej od postanowień sądu II instancji. Wyjątkiem od tej zasady jest skarga kasacyjna od postanowień sądu II instancji w kwestii umorzenia całości lub części zobowiązań upadłego oraz od postanowień sądu II instancji orzekających zakaz prowadzenia działalności gospodarczej wobec dłużnika będącego osobą fizyczną. I to w przypadku, gdy niewypłacalność dłużnika jest następstwem jego celowego działania lub rażącego niedbalstwa oraz orzekających pozbawienie na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie państwowym lub spółdzielni, osoby, która ze swojej winy dokonała zaniedbań określonych w ustawie.

3. Postępowanie układowe jako szczególna forma upadłości

Celem postępowania upadłościowego zmierzającego do zawarcia układu jest zaspokojenie w jak najwyższym stopniu wierzycieli z dochodów przedsiębiorstwa z tytułu prowadzonej przez nie działalności gospodarczej lub sprzedaży części majątku upadłego przy jednoczesnej kontynuacji działalności przedsiębiorstwa dłużnika.

W celu zawarcia układu upadły składa wierzycielom propozycje układowe, z których powinno wynikać, że w drodze zawartego układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu niż w przypadku likwidacji przedsiębiorstwa dłużnika. Jest to o tyle istotne, że sąd dokonując wyboru formy postępowania upadłościowego powinien się kierować interesem wierzycieli, a nie dłużnika.

3.1. Propozycje układowe

Propozycje układowe są jednym z dokumentów, które powinien złożyć dłużnik w przypadku wnioskowania o upadłość układową. Prawo upadłościowe w żaden sposób nie określa ich kształtu. Z art. 269 wynika, że powinny określać sposób restrukturyzacji zobowiązań upadłego oraz zawierać uzasadnienie, natomiast art. 23 nakazuje do propozycji układowych dołączyć propozycje finansowania wykonania układu.

W praktyce często określa się, że składa się propozycje układowe z uzasadnieniem. Same propozycje powinny określać stopień redukcji zobowiązań i terminy spłat. Warto powtórzyć, że układ dotyczy wszystkich wierzycieli i nie może być dla żadnego z nich krzywdzący. Jednak ustawa zezwala na "wyróżnienie" części wierzycieli, których kwoty wierzytelności są stosunkowo niskie. Dlatego warto przyjąć, że wierzytelności od kwoty 100 zł do kwoty 1000 zł - w zależności od ogólnej sumy wierzytelności i możliwości upadłego są spłacane jednorazowo. Pozostałe wierzytelności można spłacać w ratach (miesięcznych, kwartalnych, rocznych). Poszczególne raty nie muszą być też równej wysokości, dlatego można zaproponować, że początkowo będą to niższe raty, rosnące w kolejnych okresach. Spłatę można rozłożyć na dowolnie długi okres, który może zawierać dodatkowo karencję (np. pierwsza rata zostanie zapłacona 180 dni od zatwierdzenia układu).

Zagadnienia te nie są unormowane w ustawie, jednak zastanawiając się nad harmonogramem spłat należy wziąć pod uwagę wolę wierzycieli (w ich interesie jest jak najkrótszy okres i na zbyt długi mogą się nie zgodzić, odrzucając układ) i możliwości upadłego (w jego interesie jest długi okres, jednak propozycja zbyt długiego okresu jest ryzykowna ze względu na możliwość odrzucenia propozycji układowych, a zbyt krótki okres może skutkować uznaniem przez sędziego za niewykonalny lub faktyczny brak możliwości realizacji układu, co może doprowadzić do przekształcenia postępowania układowego w upadłość likwidacyjną). Dlatego rozpatrując opracowanie propozycji układowych należy wziąć pod uwagę własne możliwości spłaty, ale też zadbać o to, aby nie proponować zbyt dużej/małej redukcji zobowiązań i zbyt długiego/krótkiego okresu spłaty. Przed ostatecznym przekazaniem ich do sądu warto również skonsultować propozycje z przynajmniej bardziej liczącymi się wierzycielami. Należy również wziąć pod uwagę, że w głosowaniu ZUS jest najczęściej (jeśli nie zawsze) przeciwko przyjęciu układu, a urząd skarbowy często głosuje za jego przyjęciem³³⁾ .

Często spotykanym stopniem redukcji zobowiązań jest poziom 40-50%, a rozłożenie spłaty na okres 2-3 lat z dodatkowym okresem karencji 6 miesięcy. Dzięki układowi upadły bez wątpienia zyskuje możliwość dalszej działalności, ale też często znaczącą redukcję zobowiązań, gdyż wierzyciel z oczywistych względów często traci znaczące środki.

Propozycje układowe są w każdym przypadku korzystne dla dłużnika, ponieważ ma on możliwość dalszego funkcjonowania z często znacząco zredukowanymi zobowiązaniami. W myśl prawa bilansowego, redukcja zobowiązań stanowi pozostały przychód operacyjny, jednak przychód ten nie stanowi podstawy opodatkowania, czyli od kwoty redukcji zobowiązań dłużnik nie jest zobowiązany płacić podatku dochodowego. Nie ma również konieczności korygowania podatku naliczonego w myśl ustawy o podatku VAT. Powstaje zatem swego rodzaju paradoks, że dłużnik w przeszłości otrzymując od dostawcy nie tylko produkt, za który nie zapłacił, ale miał prawo obniżyć również podatek dochodowy, gdyż najczęściej kwota wierzytelności stanowiła koszt uzyskania przychodów, oraz zobowiązanie z tytułu podatku VAT lub wręcz uzyskując jego zwrot. Wierzyciel zaś przekazując produkt i wystawiając fakturę zobowiązany był zapłacić wyższy podatek dochodowy i VAT, a zapłatę za dostarczony produkt może otrzymać jedynie w części i to po kilku latach od dostarczenia produktu. Pomimo ewidentnej krzywdy wierzyciela przy podejmowaniu decyzji o sposobie głosowania nad przyjęciem układu powinien on brać pod uwagę nie tylko poniesioną stratę i często uzasadniony żal w stosunku do dłużnika, ale głównie powinien zastanowić się, w jaki sposób zostanie zaspokojony w wyższym stopniu. Istotne jest również, czy przedstawione propozycje są realne do realizacji, gdyż często okazuje się, że po zatwierdzeniu układu i upływie okresu karencji dłużnik stwierdza, że nie jest w stanie zrealizować przedstawionych propozycji i wnosi wniosek o przekształcenie upadłości układowej w upadłość likwidacyjną. Skutkiem tego jest zubożenie funduszy masy upadłościowej i w efekcie zmniejszenie poziomu zaspokojenia wierzycieli. Dlatego z punktu widzenia wierzyciela istotne jest, aby podjął on właściwą decyzję przy głosowaniu nad przyjęciem układu. W praktyce często zdarza się, że dłużnik, który otrzymał szansę, realizuje układ i staje się wiarygodnym uczestnikiem obrotu gospodarczego, a wierzyciele zostają zaspokojeni przynajmniej w części, ale mogą też zyskać wiarygodnego kontrahenta. W sytuacji gdy ogłoszenie upadłości nie jest spowodowane czynnikami nadzwyczajnymi, na które zarządzający nie mieli wpływu, lecz błędami w zarządzaniu, to analizując propozycje układowe należy sprawdzić, w jaki sposób upadły planuje zmienić sposób zarządzania, gdyż oczywiste jest, że bez głębokiej zmiany sposobu funkcjonowania powstały kryzys może się jedynie pogłębić, powodując niemożność realizacji układu.

Sędzia komisarz może zezwolić na ograniczenie uzasadnienia propozycji układowych, jeżeli z uwagi na wielkość i charakter upadłego przedsiębiorstwa ustalenie wszystkich powyższych danych nie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego wykonania układu³⁴⁾ .

W praktyce kształt propozycji układowych jest zbliżony do typowego biznesplanu.

UWAGA!

Jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu, niż zostaliby zaspokojeni po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku dłużnika, ogłasza się upadłość dłużnika z możliwością zawarcia układu.

Pośrednio wynika to też z art. 2 Prawa upadłościowego, który nakazuje sądowi prowadzić postępowanie upadłościowe w taki sposób, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą - aby dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. W trakcie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu uczestnicy postępowania, pod nadzorem sądu, dążą do zawarcia układu, którego głównym celem jest zaspokojenie wierzycieli najczęściej w drodze częściowego umorzenia zobowiązań upadłego i spłaty pozostałej części w nieoprocentowanych ratach. Przedmiotem układu może być również odroczenie spłaty zobowiązań bez ich częściowego umarzania, konwersji wierzytelności na udziały, akcje oraz zmiana lub uchylenie prawa zabezpieczającego daną wierzytelność.

Propozycje układowe mogą wskazywać jeden lub więcej sposobów restrukturyzacji.

UWAGA!

Układ z wierzycielami może zostać zawarty wyłącznie w wyniku głosowania w trakcie zgromadzenia wierzycieli.

We wstępnym zgromadzeniu wierzycieli bierze udział dokładnie ta sama grupa wierzycieli, a samo zgromadzenie kieruje się takimi samymi prawami i ma taki sam przebieg, jak zgromadzenia zwoływane w trakcie trwania postępowania upadłościowego. Aby jednak doszło do zgromadzenia wierzycieli, na którym odbywa się głosowanie, konieczne jest przebycie określonej procedury następującej po ogłoszeniu upadłości z możliwością układu. Procedura ta jest określona w tytule VI ustawy. Zgodnie z nią, jeżeli sąd ogłosił upadłość z możliwością zawarcia układu, a propozycje układowe nie zostały wcześniej złożone (sytuacja taka zachodzi, gdy wniosek o upadłość składa wierzyciel lub upadły wnioskując o upadłość likwidacyjną; w sytuacji, gdy sam upadły wnioskuje o upadłość układową wniosek powinien być złożony wraz z propozycjami układowymi), upadły powinien zgłosić je w terminie miesiąca.

Wraz z propozycjami układowymi upadły powinien przedłożyć także rachunek przepływów pieniężnych za okres ostatnich dwunastu miesięcy, jeżeli był zobowiązany do prowadzenia dokumentacji umożliwiającej sporządzenie takiego rachunku. W tym samym czasie propozycje układowe może złożyć również nadzorca sądowy albo zarządca. Z ważnych powodów sędzia komisarz może przedłużyć do trzech miesięcy termin do zgłoszenia propozycji układowych. W razie niezgłoszenia przez upadłego propozycji układowych w terminie, upadły traci prawo zarządu masą upadłości, jeżeli takiego prawa nie został wcześniej pozbawiony, a także prawo do składania propozycji układowych. Jeżeli sąd ogłosił upadłość z możliwością zawarcia układu na wniosek wierzyciela, który zgłosił wstępne propozycje układowe, wierzyciel ten może również złożyć propozycje układowe.

UWAGA!

Złożone propozycje układowe nie są ostateczne i mogą być wielokrotnie zmieniane w trakcie postępowania po konsultacjach upadłego i wierzycieli.

W praktyce upadły w trakcie trwania postępowania upadłościowego najczęściej spotyka się z wierzycielami przekonując do propozycji układowych. W przypadku ich niechęci do zawarcia układu negocjuje warunki zmian w propozycjach układowych, aby dostosować je do wymagań wierzycieli. Istotne jest jednak, aby warunki restrukturyzacji zobowiązań upadłego były jednakowe dla wszystkich wierzycieli, a jeżeli sędzia komisarz postanowi, że głosowanie nad układem odbędzie się w grupach wierzycieli, jednakowe dla wierzycieli zaliczonych do tej samej grupy, chyba że wierzyciel wyraźnie zgodzi się na mniej korzystne warunki.

Korzystniejsze warunki restrukturyzacji zobowiązań można przyznać wierzycielom mającym drobne wierzytelności, a także wierzycielom, którzy po ogłoszeniu upadłości udzielili lub mają udzielić kredytu niezbędnego do wykonania układu. Oznacza to, że, przykładowo, gdy warunki układu zakładają 40% restrukturyzację, wierzyciele, których należności nie przekraczają 1000 zł, mogą zostać zaspokojeni w całości. W praktyce warunki takie zakładane są bardzo często i dotyczą najczęściej dużej grupy wierzycieli, których udział kwotowy w ogólnej sumie zobowiązań jest stosunkowo niski. Spełnianie drugiego warunku uprzywilejowania w praktyce występuje bardzo rzadko. Warunki restrukturyzacji zobowiązań ze stosunku pracy nie mogą pozbawiać pracowników minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Restrukturyzacja powinna w równym stopniu dotyczyć zobowiązań pieniężnych i niepieniężnych. Jeżeli jednak wierzyciel przy zgłoszeniu wierzytelności nie wyraził zgody na restrukturyzację swojej wierzytelności jako wierzytelności niepieniężnej albo ze względu na charakter wierzytelności niepieniężnej restrukturyzacja nie jest możliwa, wierzytelność ta zmienia się w wierzytelność pieniężną. Warunki restrukturyzacji wierzytelności zabezpieczonych na składnikach majątku upadłego hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską oraz przeniesionych na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa pod warunkiem, że wierzyciele wyrażą zgodę na objęcie ich układem, mogą być zróżnicowane stosownie do przysługującego im pierwszeństwa.

W trakcie negocjacji upadłego z wierzycielami argumentem jest często obietnica dalszej współpracy po zawarciu układu. Jest to dla wierzyciela szczególnie istotne, gdyż z powodu upadłości nie traci kontrahenta, który może być liczącym się odbiorcą lub dostawcą. Możliwe są również umowy innych form współpracy po zawarciu układu lub nawet przejęcie po jego zrealizowaniu. Ustawa nie narzuca w tym względzie ograniczeń, pod warunkiem że umowa taka nie będzie wpływała na zmniejszenie wierzytelności wypłacanych innym wierzycielom.

Ograniczenia nie występują również pod względem czasu, przez jaki będą spłacane zobowiązania. W praktyce jest to najczęściej okres 2-4 lat, liczony od dnia zatwierdzenia układu. Propozycje układowe mogą również zawierać okres karencji pierwszej raty spłaty. W takiej sytuacji pierwsza rata byłaby spłacana, przykładowo, po 6 miesiącach od dnia zatwierdzenia układu w okresie 2-4 lat. Choć nie wynika to wprost z ustawy, wierzyciele mający drobne wierzytelności są często spłacani jednorazowo. Różna może być też kwota umorzenia, a najczęściej jest to przedział 25-45% wartości nominalnej wierzytelności i 100% odsetek za zwłokę. W praktyce wierzyciele chętniej przystają na propozycję wyższego umorzenia kosztem krótszego okresu spłaty. Sędzia komisarz prowadzący postępowanie upadłościowe nie ma wpływu na uzgodnienia między upadłym a wierzycielami tak długo, jak w ich wyniku nie jest poszkodowana żadna grupa wierzycieli.

Sędzia-komisarz może zezwolić na ograniczenie uzasadnienia propozycji układowych, jeżeli z uwagi na wielkość i charakter upadłego przedsiębiorstwa ustalenie wszystkich wcześniej wymienionych danych nie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego wykonania układu. Układ może przewidywać również zaspokojenie wierzycieli poprzez układ likwidacyjny, czyli likwidację majątku upadłego, a z uzyskanej sumy spłatę wierzytelności.

Likwidacja jest przeprowadzana według przepisów ustawy o likwidacji masy upadłości, chyba że układ przewiduje przejęcie majątku upadłego przez wierzycieli lub inny sposób likwidacji. Jeżeli układ przewiduje likwidację majątku upadłego według przepisów ustawy, likwidację przeprowadza osoba wyznaczona w układzie, w trybie określonym w jego treści. Likwidacja nie narusza praw oraz skutków ujawnienia praw i roszczeń osobistych, ciążących na składnikach majątku upadłego. Układ obejmuje wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości dłużnika oraz wierzytelności zależne od warunku, jeżeli warunek spełnił się w czasie wykonywania układu.

Jeżeli układ przewiduje likwidację majątku upadłego przez przejęcie majątku przez wierzycieli, w układzie można określić wzajemne dopłaty między wierzycielami. Jeżeli propozycje układowe przewidują spłatę wierzytelności z zysku przedsiębiorstwa upadłego, mogą one określać, jaka część zysku jest przeznaczona na spłatę wierzytelności. Jeżeli polegają na zmianie treści stosunków prawnych lub praw, ustanowieniu albo zmianie zabezpieczenia wierzytelności, należy dołączyć w formie przewidzianej prawem bezwarunkowe oświadczenie osób, od których zgody jest uzależniona zmiana stosunku prawnego lub prawa albo zmiana zabezpieczenia wierzytelności.

Należy nadmienić, że w trakcie postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu upadły funkcjonuje na podobnych zasadach, na jakich funkcjonował przed ogłoszeniem upadłości i najczęściej posiada ten sam przedmiot działalności. Koszty prowadzenia upadłości są kosztami postępowania upadłościowego, a uzyskane przychody zasilają masę upadłości. Z praktycznego punktu widzenia współpraca z przedsiębiorstwem działającym po ogłoszeniu upadłości układowej jest bardziej bezpieczna niż z innymi przedsiębiorstwami, ponieważ wierzytelności powstałe po ogłoszeniu upadłości stanowią wierzytelności pierwszej grupy interesów, a zatem są regulowane w pierwszej kolejności. Zabezpieczeniem ich spłaty jest cała masa upadłościowa. Podobnie też, jak w przypadku upadłości likwidacyjnej, obowiązkiem upadłego jest sporządzenie listy wierzytelności, która podlega zatwierdzeniu. W terminie miesiąca od dnia jej zatwierdzenia powinno odbyć się zgromadzenie wierzycieli. Jednocześnie z zawiadomieniem o zgromadzeniu doręcza się wszystkim wierzycielom propozycje układowe oraz informacje o podziale wierzycieli ze względu na kategorie interesów wierzycieli. Wierzyciele reprezentowani przez radcę prawnego otrzymują propozycje układowe za jego pośrednictwem. W sytuacji gdy jeden radca prawny reprezentuje większą liczbę wierzycieli, można mu dostarczyć tylko jeden egzemplarz. Sytuacja taka ma często miejsce, gdy interesy pracowników reprezentuje radca prawny będący jednocześnie pracownikiem upadłego.

W zgromadzeniu może brać udział każdy wierzyciel, którego wierzytelność została zgłoszona na liście, oraz wierzyciel, którego wierzytelność nie została umieszczona na liście wierzytelności, jeżeli przedstawi sędziemu komisarzowi prawomocne orzeczenie sądu lub ostateczną decyzję administracyjną, stwierdzające jego wierzytelność. Wierzyciel ten głosuje z sumą wierzytelności ustaloną w prawomocnym orzeczeniu sądu lub ostatecznej decyzji administracyjnej. W zgromadzeniu nie biorą udziału wierzyciele, których wierzytelności są sporne.

Sędzia komisarz może postanowić, że głosowanie nad układem odbędzie się w grupach wierzycieli. W takim przypadku, w celu głosowania nad układem, sporządza on odrębne listy uprawnionych do głosowania wierzycieli, obejmujące poszczególne kategorie interesów. Listy te mogą obejmować w szczególności:

● wierzycieli, którym przysługują należności ze stosunków pracy i którzy wyrazili zgodę na ich objęcie układem;

● rolników, którym przysługują wierzytelności z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego;

● wierzycieli, których wierzytelności są zabezpieczone na składnikach majątku upadłego hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską, a także przez przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa, i którzy wyrazili zgodę na ich objęcie układem;

● wierzycieli będących wspólnikami lub akcjonariuszami upadłej spółki kapitałowej, posiadających udziały lub akcje spółki zapewniające co najmniej 5% głosów na zgromadzeniu wspólników albo walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, chociażby przysługiwały im wierzytelności wcześniej wymienione;

● pozostałych wierzycieli.

Zgromadzenie otwiera sędzia komisarz. Informuje zebranych, czego zgromadzenie dotyczy oraz w formie zapytania dowiaduje się, kogo reprezentują poszczególni obecni. Następnie oddaje głos nadzorcy sądowemu lub zarządcy w celu złożenia sprawozdania oceniającego stan przedsiębiorstwa oraz opiniuje możliwość wykonania propozycji układowych. Głosowanie może przybierać w trakcie posiedzenia formę ustną, jednak częściej praktykowane jest głosowanie pisemne. W razie zgłoszenia kilku propozycji układowych sędzia komisarz ustala kolejność głosowania nad propozycjami układowymi. Przyjęcie jednej propozycji układowej wyklucza głosowanie nad dalszymi propozycjami. Ustawa dopuszcza, aby upadły w trakcie zgromadzenia wierzycieli zgłaszał zmiany i uzupełnienia do propozycji układowych.

W razie zgłoszenia przez upadłego zmian do propozycji układowych korzystniejszych dla wierzycieli głosy oddane na piśmie za pierwotnymi propozycjami układowymi uważa się za głosy oddane za zmienionymi propozycjami układowymi. Propozycji układowych mniej korzystnych dla wierzycieli nie głosuje się. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sędzia komisarz może odroczyć głosowanie nad układem na okres do jednego miesiąca. Odroczenie nie może być ponowione. O odroczeniu głosowania sędzia komisarz ogłasza na zgromadzeniu wierzycieli. Każdy oddany głos sędzia-komisarz ocenia pod względem formalnym, czyli ocenia, czy zawiera wszystkie składniki i czy został oddany przez osobę upoważnioną. W przypadku głosowania pisemnego oddany głos musi być poświadczony notarialnie, jeśli podpisuje go osobiście wierzyciel. Jeśli w imieniu wierzyciela głos oddaje radca prawny lub adwokat, wymóg ten nie istnieje. W przypadku głosu nieważnego, czyli, przykładowo, podpisanego przez nieupoważnioną osobę lub niepotwierdzonego notarialnie, uznaje się go za głos przeciw zawarciu układu, podobnie zresztą jak brak takiego głosu. Dlatego szczególnie dla wierzyciela, który planuje oddać głos za przyjęciem układu, istotne jest, aby spełniał on wszystkie warunki. Dla wierzyciela, który zamierza głosować przeciw układowi nie jest to istotne, gdyż brak głosu odniesie ten sam skutek, co głos przeciw. W przypadku głosowania pisemnego każdy wierzyciel w trakcie zgromadzenia ma prawo zmienić głos, nawet oddany ustnie do protokołu. Uznana zostanie wtedy ostatnia wola wierzyciela. Analogicznie można również zmienić głos pisemny dostarczając do sądu kolejną wersję głosu. W trakcie głosowania ustnego wierzyciel lub pełnomocnik przed oddaniem głosu jest zobowiązany przedstawić dowód, że jest właściwą osobą. Przy głosowaniu pisemnym sędzia-komisarz ocenia głosy osobiście, podając swoją ocenę protokolantowi, który w odpowiedni sposób go ewidencjonuje. Po głosowaniu następuje przerwa na przeliczenie głosów, po czym następuje ogłoszenie wyników głosowania.

Układ zostaje przyjęty, jeżeli wypowie się za nim większość uprawnionych do głosowania wierzycieli, mających łącznie co najmniej dwie trzecie ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania. Jeżeli głosowanie nad układem odbywa się w grupach wierzycieli obejmujących poszczególne kategorie interesów, układ jest przyjęty, jeżeli w każdej grupie wypowie się za nim większość wierzycieli z tej grupy, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności, objętych odrębną listą uprawnionych do głosowania wierzycieli. W takiej sytuacji sędzia komisarz ogłasza przyjęcie układu.

Zasady te powodują, że w przypadku, gdy w jednej grupie interesów znajduje się jeden znaczący wierzyciel, którego udział wierzytelności przekracza 2/3 ogólnej sumy tej grupy, jego głos okazuje się wiążący. W takiej sytuacji, przykładowo, w grupie 100 wierzycieli praktycznie liczy się głos tylko jednego z nich (posiadającego ponad 2/3 udziałów). Analogicznie jest, jeśli w takiej grupie znajduje się dwóch lub trzech "udziałowców". Oznacza to, że w interesie upadłego jest analiza stanu wierzytelności, udziału w grupach i ewentualne negocjacje z wierzycielami mającymi największy wpływ na wynik głosowania. Układ zostaje jednak również przyjęty, chociażby nie uzyskał wymaganej większości w niektórych z grup wierzycieli, jeżeli większość wierzycieli z pozostałych grup, mających łącznie dwie trzecie ogólnej sumy wierzytelności uprawniających do głosowania, wyraziła zgodę na przyjęcie układu, a wierzyciele z grupy lub grup, którzy wypowiedzieli się przeciwko przyjęciu układu, zostaną zaspokojeni na podstawie układu w stopniu nie mniej korzystnym niż w przypadku przeprowadzenia postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego. W takim przypadku ocena stopnia zaspokojenia wierzycieli z grup głosujących przeciw przyjęciu układu należy do sędziego komisarza i bardzo często może być subiektywna. Negatywna ocena sędziego skutkuje postanowieniem o odrzuceniu układu.

Zawarcie układu sędzia komisarz stwierdza postanowieniem. Dlatego przed głosowaniem za przyjęciem układu warto dostarczyć sędziemu komisarzowi informacje mogące "poprawić" wizerunek przedsiębiorstwa. Mogą one być przekazane bezpośrednio przez upadłego lub za pośrednictwem nadzorcy we wstępnym wystąpieniu.

Jeżeli nie doszło do zawarcia układu, sąd niezwłocznie zmienia sposób prowadzenia postępowania z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego i ustanawia syndyka, a upadły traci obligatoryjnie prawo dysponowania majątkiem. W praktyce sytuacja taka występuje stosunkowo często.

Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Sąd drugiej instancji rozpoznaje zażalenie w terminie miesiąca od dnia przedstawienia mu akt sprawy. Należy jednak zauważyć, że nawet w przypadku pozytywnego rozpatrzenia zażalenia od dnia wydania decyzji o przekształceniu upadłości do dnia uprawomocnienia się decyzji sądu drugiej instancji trwa upadłość likwidacyjna ze wszystkimi tego następstwami. Ponowne dopuszczenie do układu jest niedopuszczalne.

Układ przyjęty przez zgromadzenie wierzycieli zatwierdza sąd. W praktyce przyjęte jest, że rozpoznanie zasadności układu prowadzi inny sędzia tego samego sądu, w którym prowadzone jest postępowanie. Rozprawa wyznaczona w celu zatwierdzenia układu odbywa się nie wcześniej niż po upływie tygodnia od zgromadzenia wierzycieli. Przeciwko układowi uczestnicy postępowania mogą zgłaszać zarzuty. Zarzuty zgłoszone na zgromadzeniu wierzycieli wpisuje się do protokołu z przebiegu zgromadzenia wierzycieli. Zarzuty zgłoszone po upływie tygodnia od dnia zawarcia układu pozostawia się bez rozpoznania. O terminie rozprawy w celu zatwierdzenia układu zawiadamia się przez obwieszczenie, chyba że sędzia komisarz zawiadomił o tym na zgromadzeniu wierzycieli.

Na postanowienie sądu w przedmiocie zatwierdzenia układu przysługuje zażalenie. Sąd odmawia zatwierdzenia układu, jeżeli narusza on prawo albo jeżeli jest oczywiste, że układ nie będzie wykonany. Sąd może również odmówić zatwierdzenia układu, jeżeli jego warunki są rażąco krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali przeciwko układowi i zgłosili zarzuty.

Ograniczona jest zatem liczba przesłanek umożliwiających sądowi odmowę zatwierdzenia układu, np. rezygnując z bardzo subiektywnej przesłanki "naruszenia dobrych obyczajów". Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Ograniczona jest zatem możliwość odwołania się od postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia układu. Stronie przysługuje tylko zażalenie, nie ma już jednak możliwości wniesienia kasacji. W praktyce w przypadku, gdy wpłynęły zażalenia od wierzycieli, którzy głosowali przeciw zawarciu układu, są one rozpatrywane w pierwszej kolejności, a następnie oceniana jest możliwość realizacji układu. W tym celu upadły może najczęściej przedstawić sytuację ekonomiczną podmiotu, plany na kolejne lata, co pozwoli wykazać, że układ zostanie zrealizowany. Dlatego w interesie upadłego jest odpowiednie przygotowanie się do takiego posiedzenia. Po uprawomocnieniu się postanowienia odmawiającego zatwierdzenia układu, sąd zmienia sposób prowadzenia postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego i wyznacza syndyka albo umarza postępowanie. Jeśli na posiedzeniu zatwierdzającym układ sąd podejmie decyzję o jego zatwierdzeniu, układ staje się prawomocny z chwilą wydania postanowienia.

Gdy układ zostanie wykonany albo wierzytelności stwierdzone układem zostaną wyegzekwowane w inny sposób, wtedy sąd wydaje postanowienie o wykonaniu układu. Sąd nie działa tu jednak z urzędu, konieczny jest wniosek upadłego, zarządcy lub innej osoby, która jest odpowiedzialna za wykonanie układu. Postanowienie to jest o tyle istotne, że po uprawomocnieniu stanowi podstawę do wykreślenia wszelkich wpisów w księgach wieczystych i rejestrach, a upadły odzyskuje pełną swobodę rozporządzania swoim majątkiem.

"Nadzwyczajna zmiana stosunków gospodarczych", określona w art. 298 ustawy, powoduje, że układ, już po zatwierdzeniu, może ulec zmianie i stanowi zbiór aspektów, jakie niesie za sobą dynamika sytuacji gospodarczej. Uwzględnia, że mogą pojawić się nieprzewidziane okoliczności w postaci zmniejszenia się przychodów upadłego, zmiany prawa powodujące konieczność ograniczenia działalności dłużnika i wiele innych czynników mogących zagrozić realizacji układu. W praktyce trudno jest dowodzić, że zmiana będzie miała wpływ na spłatę zobowiązań, dlatego najczęściej występującym powodem wniosku o zmianę propozycji układowych lub zerwania układu jest brak terminowej realizacji zobowiązań objętych układem. Dlatego dla upadłego szczególnie istotne jest terminowe regulowanie tych zobowiązań, gdyż są one niejako priorytetowe w stosunku do zobowiązań powstałych po ogłoszeniu upadłości. Oczywiste jest również, że w przypadku podejrzeń, że upadły próbuje w jakiś sposób wyprowadzić majątek z masy upadłościowej, co w przyszłości może skutkować niezrealizowaniem układu (choćby przekazywaniu go innej spółce), wierzyciel w każdym momencie może wnieść wniosek o zmianę układu. Same zaległości płatnicze, choćby nawet podlegały egzekucji komorniczej, powstałe po zawarciu układu nie mają bezpośredniego wpływu na zerwanie układu lecz mogą stanowić argument przy składaniu wniosku o rozwiązanie układu.

Uwaga!

Wszystkie zobowiązania powstałe po zatwierdzeniu układu mogą być egzekwowane ze składników majątku, który wcześniej stanowił masę upadłościową, której nie było możliwości obciążać.

Reasumując, tak długo, jak upadły po zatwierdzeniu układu realizuje zobowiązania układem i nie tworzy nadmiernie nowych zobowiązań, a majątek pozostaje w rękach upadłego, trudno jest zmienić przyjęty i zatwierdzony układ. Możliwe jest również uchylenie układu na wniosek wierzyciela lub upadłego albo osoby, która z mocy układu jest uprawniona do wykonania lub nadzorowania wykonania układu. W sytuacji gdy wpłynie taki wniosek, a sąd stwierdzi, że upadły nie wykonuje postanowień układu, albo gdy jest oczywiste, że układ nie będzie wykonany, uchyla on układ. Uchylenie układu z innych przyczyn jest niedopuszczalne, a na postanowienie o uchyleniu układu przysługuje zażalenie. W sytuacji gdy przed rozpoznaniem wniosku o zmianę układu wpłynął wniosek o uchylenie układu, sąd rozpoznaje obydwa wnioski łącznie. Uchylając układ sąd otwiera zakończone postępowanie i zmienia sposób prowadzenia postępowania z postępowania z możliwością zawarcia układu na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego i ustanawia sędziego komisarza oraz syndyka albo umarza postępowanie. Otwarcie postępowania rodzi takie same skutki jak ogłoszenie upadłości. W postępowaniu mogą również uczestniczyć wierzyciele, których wierzytelności powstały po ogłoszeniu upadłości.

Choć formalnie nie zostaje ogłoszone nowe postępowanie upadłościowe, czynności po uchyleniu układu zyskują formę nowego postępowania upadłościowego, z tym że nie musi to być postępowanie zakładające likwidację majątku upadłego. Oznacza to, że w razie uchylenia układu w podjętym postępowaniu upadłościowym dotychczasowi wierzyciele dochodzą swych roszczeń w ich pierwotnej wysokości; odsetki nalicza się do dnia uprawomocnienia się postanowienia o uchyleniu układu. Gdy na podstawie układu zostały wypłacone sumy lub gdy wierzytelność została zaspokojona na podstawie układu w inny sposób, zalicza się je na poczet dochodzonych wierzytelności.

3.2. Skutki układu³⁵⁾

Układ wiąże wszystkich wierzycieli, których wierzytelności według ustawy są objęte układem, choćby nie zostały umieszczone na liście pod warunkiem, że upadły umyślnie nie ujawnił wierzycieli i którzy nie uczestniczyli w postępowaniu. Lista ma więc kluczowe znaczenie przy głosowaniu nad układem, przy ocenie kogo wiąże układ. Główne znaczenie mają jednak przepisy prawa upadłościowego.

UWAGA!

Jeżeli upadły ujawnił wierzytelność, która nie jest zabezpieczona rzeczowo, w każdym przypadku zażalenie wierzyciela staje się bezpodstawne.

Nawet jeśli zażalenie zostanie wniesione w odpowiednim terminie, sędzia ma obowiązek je odrzucić. Dlatego rozważając wniesienie zażalenia, w pierwszej kolejności należy sprawdzić jej obecność na liście wierzytelności. Jeśli została na niej zamieszczona lub nie została umieszczona z powodu umyślnego zatajenia przez dłużnika, zażalenie na układ staje się bezzasadne.

Układ nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego oraz współdłużnika upadłego ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej, jeżeli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej pod warunkiem, że wynika z przeniesienia na wierzyciela własności rzeczy, wierzytelności lub innego prawa w celu zabezpieczenia wierzytelności.

Układ nie narusza też praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego, zastawu skarbowego i hipoteki morskiej, jeżeli były ustanowione na mieniu upadłego, chyba że uprawniony wyraził zgodę na objęcie zabezpieczonej wierzytelności układem, z tym że zabezpieczają one wierzytelność w wysokości i na warunkach płatności określonych w układzie. W przypadku braku zgody objęcia wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo nie jest ona objętą układem, ale może być zrealizowana jedynie z przedmiotu zabezpieczenia, np. nieruchomości. Po uprawomocnieniu się postanowienia zatwierdzającego układ sąd wydaje postanowienie o zakończeniu postępowania upadłościowego. Jeżeli zawarto układ likwidacyjny, postanowienie o zakończeniu postępowania upadłościowego wydaje się po przeprowadzeniu likwidacji, a niespłacone wierzytelności, pod warunkiem że były zgłoszone na listę, mogą być umorzone.

Po zakończeniu postępowania upadły odzyskuje prawo do władania i zarządzania swoim majątkiem w takim zakresie, w jakim wynika to z treści układu. Układ wraz z odpisem prawomocnego postanowienia o zatwierdzeniu układu stanowi podstawę wpisu informacji o zatwierdzeniu układu w księgach wieczystych i rejestrach. Jeżeli układ przewiduje ustanowienie zarządu przymusowego na czas wykonania układu, odpis układu wraz z odpisem prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ stanowi tytuł wykonawczy do wprowadzenia zarządcy we władanie majątkiem upadłego. Jeżeli układ przewiduje konwersję wierzytelności na udziały lub akcje spółki będącej upadłym, prawomocnie zatwierdzony układ zastępuje określone w Kodeksie spółek handlowych czynności związane z podwyższeniem kapitału zakładowego i objęciem udziałów lub akcji. Układ wraz z odpisem prawomocnego postanowienia o zatwierdzeniu układu stanowi podstawę wpisu podwyższenia kapitału zakładowego spółki do Krajowego Rejestru Sądowego.

Z dniem uprawomocnienia się postanowienia zatwierdzającego układ z mocy prawa umorzeniu ulegają postępowania zabezpieczające i egzekucyjne prowadzone przeciwko upadłemu w celu zaspokojenia należności objętych układem, a tytuły wykonawcze lub egzekucyjne, które stanowiły podstawę do prowadzenia takich postępowań, tracą z mocy prawa wykonalność. Sąd z urzędu wyda postanowienie stwierdzające umorzenie postępowań egzekucyjnych i zabezpieczających oraz utratę wykonalności sądowych tytułów wykonawczych i egzekucyjnych. Nie wyłącza to prawa stron do wytoczenia powództwa o ustalenie, że sądowe tytuły egzekucyjne i wykonawcze zostały pozbawione wykonalności. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Jeśli zatem wierzyciel posiadał pełnomocny nakaz zapłaty, traci on swoją moc, a jeśli toczyła się już egzekucja komornicza z majątku objętego układem, zostaje ona zakończona, a zajęcia na majątku zwolnione. Wyciąg z listy wierzytelności, łącznie z wypisem prawomocnego postanowienia zatwierdzającego układ, jest tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu oraz temu, kto udzielił zabezpieczenia wykonania układu, jeżeli został w sądzie złożony dokument stwierdzający udzielenie zabezpieczenia. Jeżeli układ przewiduje dopłaty między wierzycielami, jest także tytułem egzekucyjnym przeciwko zobowiązanemu do dopłaty. Po wykonaniu układu lub po wyegzekwowaniu należności stwierdzonych układem sąd na wniosek upadłego, zarządcy lub innej osoby, która jest odpowiedzialna za wykonanie układu, wydaje postanowienie o wykonaniu układu. Na postanowienie sądu w przedmiocie wykonania układu przysługuje zażalenie. Prawomocne postanowienie o wykonaniu układu stanowi podstawę do wykreślenia z urzędu wpisów dotyczących upadłości w księgach wieczystych i rejestrach. Po uprawomocnieniu się postanowienia stwierdzającego wykonanie układu, upadły odzyskuje prawo swobodnego zarządzania majątkiem i rozporządzania jego składnikami.

Rozdział III

Sprawozdawczość przedsiębiorstwa po ogłoszeniu upadłości

Wszczęcie postępowania naprawczego albo upadłościowego z możliwością zawarcia układu nie stanowią przeszkody do uznania, że działalność będzie kontynuowana. Można też w takiej sytuacji nie zamykać i nie otwierać ksiąg rachunkowych i - co jest z tym związane - nie ma konieczności sporządzania inwentaryzacji z powodu ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu. Zmieniają się jednak organy zarządzające podmiotem i na miejscu dotychczasowego zarządu zasiada zarządca działający pod nadzorem nadzorcy sądowego. Zmiana zarządu w zarządcę stosunkowo rzadko jest związana ze zmianą osób, gdyż często zarząd nad masą upadłości pozostaje w rękach upadłego. W związku z tą zmianą od momentu ogłoszenia upadłości osobą odpowiedzialną za sporządzenie sprawozdania finansowego i wszelkich czynności temu towarzyszących zostaje zarządca.

W przypadku gdy założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne na dzień poprzedzający dzień postawienia jednostki w stan likwidacji lub upadłości likwidacyjnej, należy zamknąć jej księgi rachunkowe. Księgi można zamknąć na dzień ogłoszenia upadłości układowej, lecz wówczas nie odrzuca się kontynuacji działalności, a co za tym idzie nie ma konieczności zmiany zasad sporządzania sprawozdań finansowych. Bezsprzeczny jest również fakt, że jeśli wniosek zostanie oddalony z powodu opóźnienia w wykonaniu zobowiązań nieprzekraczających trzech miesięcy, a suma niewykonanych zobowiązań nie przekracza 10% wartości bilansowej przedsiębiorstwa dłużnika, nie powstaje konieczność założenia braku możliwości kontynuacji działalności. W takiej sytuacji nie ma potrzeby zmiany roku obrachunkowego, zamykania i otwierania ksiąg na dzień ogłoszenia decyzji sądu ani zmiany przyjętej polityki rachunkowości, czyli zmiany sposobu dotychczasowego ujmowania stanów i zdarzeń gospodarczych w księgach rachunkowych jednostki. Oznacza to, że w sytuacji prawnej podmiotu nic się nie zmieniło i nie powoduje to uruchamiania procedur księgowych związanych z ogłoszeniem upadłości, ponieważ nie ma podstaw do założenia braku kontynuacji działalności. Jednak będąc na pograniczu zagrożenia upadłością podmiot musi podjąć działania prowadzące do poprawy sytuacji finansowej, mimo odrzucenia wniosku przez sąd.

UWAGA!

Kierownictwo podmiotu ma jednak obowiązek założenia braku możliwości kontynuacji działalności i sporządzenie odpowiednich sprawozdań finansowych w przypadkach, gdy wniosek o upadłość zostanie odrzucony z powodu braku środków na przeprowadzenie postępowania upadłościowego oraz ogłoszenia upadłości połączonej z likwidacją majątku upadłego lub rozpoczęcia likwidacji.

Mówiąc inaczej, stwierdzenie: jeżeli założenie kontynuacji działalności, o którym mowa w art. 5 ust. 2, nie jest zasadne, należy odczytywać: jeżeli została ogłoszona upadłość likwidacyjna lub rozpoczęta likwidacja. W pozostałych przypadkach jednostka powinna sporządzić sprawozdanie finansowe z założeniem kontynuacji działalności, dodając szczegółowy opis sytuacji w informacji dodatkowej.

Choć nie istnieje ustawowy obowiązek zamknięcia ksiąg na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, jest to jednak bardzo wskazane ze względów praktycznych.

UWAGA!

Wszelkie zobowiązania powstałe przed ogłoszeniem upadłości nie mogą być regulowane do dnia zatwierdzenia układu. Są one regulowane w okresie od zatwierdzenia układu do całkowitej realizacji, czyli do czasu zakończenia postępowania układowego, jednak na odmiennych zasadach niż zobowiązania bieżące.

W przypadku zamykania ksiąg na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości istnieje jednak pewne ograniczenie ze strony systemu finansowo-księgowego. Zgodnie z ustawą o rachunkowości, w przypadku ogłoszenia upadłości rok obrotowy kończy się na dzień poprzedzający postawienie jednostki w stan upadłości. Rok ten, zgodnie z zasadą periodyzacji, najczęściej składa się z 12 kolejnych miesięcy. W przypadku ogłoszenia upadłości w trakcie miesiąca, w jednym miesiącu "utworzone zostają" dwa miesiące, a w ciągu roku kalendarzowego "tworzy się" 13 miesięcy, a w jednym roku kalendarzowym - dwa lata obrotowe. System finansowo-księgowy nie jest i prawdopodobnie nigdy nie będzie narzędziem inteligentnym, dlatego nie potrafi odróżnić części miesiąca przed i po ogłoszeniu upadłości. Autor w swojej praktyce przeanalizował kilkanaście najpopularniejszych systemów finansowo-księgowych i może z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, iż w takich sytuacjach generują one znaczące błędy w zestawieniu obrotów i sald, na podstawie których sporządza się sprawozdania finansowe. Z dużym zatem prawdopodobieństwem można stwierdzić, że również sprawozdania finansowe zawierają znaczące błędy. Można także stwierdzić, że co prawda istnieje możliwość przeanalizowania każdej operacji z osobna przez człowieka i zakwalifikowania jej do odpowiedniego okresu, jednak jest to fizycznie możliwe jedynie w stosunku do określonej liczby operacji występujących w ewidencji podmiotu. W sytuacji gdy operacji tych jest kilka lub nawet kilkadziesiąt tysięcy w jednym miesiącu, staje się to niemożliwe.

Obecnie działy finansowo-księgowe stosują w takich sytuacjach zasadniczo dwa rozwiązania, polegające na utworzeniu:

● dodatkowego okresu w trakcie roku,

● "fikcyjnego" podmiotu, którego jednym składnikiem jest przedsiębiorstwo przed ogłoszeniem upadłości, a drugim to samo przedsiębiorstwo od dnia ogłoszenia upadłości. Bilansem otwarcia takiego podmiotu są aktywa i pasywa wycenione zgodnie z art. 29 ustawy o rachunkowości.

Z badań wynika, że mimo swojej prostoty i logiki obydwa rozwiązania powodują błędy ewidencyjne, których wskazanie w większości przypadków staje się niemożliwe przy dużej liczbie operacji wykazanej w ewidencji księgowej. Rozwiązaniem tego problemu stałoby się wprowadzenie zapisu, iż dniem ogłoszenia upadłości jest ostatni dzień miesiąca poprzedzającego wydanie decyzji sądu o ogłoszeniu upadłości. W przypadku, w którym sąd podjąłby decyzję o jej ogłoszeniu na koniec miesiąca, należałoby zamknąć księgi. Jednak w obecnym stanie prawnym rozwiązanie to jest niemożliwe, gdyż dniem kończącym rok obrachunkowy jest dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości i na ten dzień należy zamykać księgi, a otwierać na dzień następny, czyli na dzień ogłoszenia upadłości. Biorąc jednak pod uwagę, że decyzja o ogłoszeniu upadłości tak likwidacyjnej, jak i układowej podejmowana jest na posiedzeniu niejawnym, upadły dowiaduje się o tym fakcie często po kilku dniach, co jeszcze bardziej utrudnia prawidłową ewidencję w systemie rachunkowości.

Innym problemem technicznym jest brak "sztywnego" podziału w systemie finansowo-księgowym na zobowiązania powstałe przed i po ogłoszeniu upadłości, co najczęściej wobec tych samych dostawców powoduje dużą trudność w ich rozliczaniu. Dlatego bardzo uzasadnione jest zamknięcie ksiąg i jednoczesny podział zobowiązań ze względu na datę powstania, a nie datę wymagalności. Należy bowiem pamiętać, że w momencie ogłoszenia upadłości wszystkie zobowiązania stają się natychmiast wymagalne. Technicznie taki podział jest możliwy przez podział dostawców, czyli wszelkie zobowiązania powstałe przed ogłoszeniem upadłości można traktować jako zobowiązania od dostawców identyfikowalnych poprzez dodanie w ich symbolu określonego wyróżnika (np. przez dodanie na początku symbolu literki "U").

Przykład

Dostawca oznaczony symbolem ABC po ogłoszeniu upadłości wobec zobowiązań powstałych przed ogłoszeniem upadłości byłby dostawcą UABC, a zobowiązania powstałe po ogłoszeniu upadłości byłyby zobowiązaniami wobec ABC. Przy analizie zobowiązań wystarczy wybrać zobowiązania wobec wszystkich dostawców, których symbol rozpoczyna się od litery U. Wtedy znalezione zobowiązania byłyby zobowiązaniami powstałymi przed ogłoszeniem upadłości. Odwrotnie można również oznaczyć pewnym wyróżnikiem dostawców, których zobowiązania powstały po ogłoszeniu upadłości.

Jednak mimo że taki podział jest technicznie wykonalny, zamknięcie roku, przeprowadzenie inwentaryzacji i dokonanie bardziej szczegółowego podziału zobowiązań ze względu na datę ich powstania w trakcie realizacji układu znacząco podnosi komfort pracy działu księgowego. Jeśli zarządca zdecyduje o zamknięciu ksiąg na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, należy stosować dotychczasowe zasady wyceny i prezentacji, tworząc jedynie rezerwy na koszty postępowania upadłościowego.

W przypadku ogłoszenia upadłości zakładającej likwidację majątku syndyk po przejęciu zarządu nad upadłą jednostką obligatoryjnie i niezwłocznie podejmuje czynności mające na celu ustalenie składu masy upadłości, jej wartości i sporządza plan spłaty zobowiązań poprzez sporządzenie:

● spisu inwentarza oraz oszacowanie wartości majątku wchodzącego w skład masy upadłości. Ustawa nie podaje sposobu ani metody szacowania majątku, jednak mając na uwadze, że celem wyceny jest rozpoznanie kwoty możliwej do uzyskania, można podejrzewać, że wskazana jest w tym miejscu wycena według wartości rynkowej,

● planu likwidacyjnego,

● sprawozdania finansowego.

Spis inwentarza i bilans na dzień poprzedzający postawienie jednostki w stan upadłości powinien być sporządzony w ciągu 14 dni od decyzji sądu i wyznaczeniu syndyka, zaś sprawozdanie na dzień ogłoszenia upadłości powinno być przedstawione sędziemu komisarzowi w ciągu miesiąca od dnia ogłoszenia upadłości. Jeżeli wykonanie tego w tym terminie nie jest możliwe, syndyk składa w tym terminie ogólne sprawozdanie o stanie masy upadłości i o możliwości zaspokojenia wierzycieli.

Kolejnym etapem działania syndyka masy upadłościowej jest ostateczne ustalenie listy wierzytelności poprzez odbiór zgłoszonych wierzytelności składanych przez wierzycieli, sprawdzenie zgłoszonych wierzytelności, ustalenie wstępnej listy wierzytelności, przekazanie wstępnej listy wierzytelności sędziemu komisarzowi, obwieszczenie sędziego komisarza o wyłożeniu listy wierzytelności, korektę listy wierzytelności na podstawie złożonych sprzeciwów, zatwierdzenie listy wierzytelności przez sędziego komisarza.

Po jej ostatecznym zatwierdzeniu rozpoczyna się likwidacja masy upadłościowej w drodze sprzedaży praw majątkowych, które wchodzą w skład masy upadłościowej, ściągnięciu wierzytelności oraz wykonaniu lub zbyciu innych praw majątkowych. Przedsiębiorstwo upadłego powinno być sprzedane jako całość, chyba że nie jest to możliwe, a odstąpienie od sprzedaży przedsiębiorstwa jako całości wymaga zezwolenia rady wierzycieli. Przed sprzedażą przedsiębiorstwa państwowego lub jego zakładu syndyk ma obowiązek wysłuchać wniosków rady pracowniczej, organu założycielskiego i organu uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa³⁶⁾ .

Ponieważ prawo upadłościowe nakazuje zbycie przedsiębiorstwa w całości, zdaniem autora, konieczna jest wycena całego przedsiębiorstwa w cenie możliwej do uzyskania.

1. Inwentaryzacja przed postawieniem jednostki w stan likwidacji

W przypadku upadłości zakładającej likwidację majątku inwentaryzacja jest konieczna i wymagana przez ustawę o rachunkowości. Jednak jej przebieg i zakres nie są szczegółowo zdefiniowane, gdy zostają dokonywane z powodu ogłoszenia upadłości likwidacyjnej. Inwentaryzacja powinna zatem przebiegać w sposób określony w art. 26-27 ustawy o rachunkowości, czyli analogicznie jak inwentaryzacja przeprowadzana na koniec każdego roku, z wyłączeniem jednak częstotliwości inwentaryzacji części aktywów. Inwentaryzacją, po ogłoszeniu upadłości, jest zatem ogół czynności rachunkowych, które zmierzają do sporządzenia szczegółowego spisu z natury składników aktywów i pasywów na określony dzień, czyli w przypadku upadłości likwidacyjnej na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości. Inwentaryzacja taka polega na określeniu stanu wszystkich rzeczowych i pieniężnych składników aktywów oraz na wyjaśnieniu różnic występujących między stanem rzeczywistym a stanem, który wynika z ewidencji księgowej za pomocą dokonanego spisu. Różnice te mogą wynikać ze zmiany naturalnych cech przedmiotów, których ustalenie na podstawie dowodów księgowych jest niemożliwe, oraz z błędów i nadużyć popełnionych przez pracowników magazynu lub działu księgowego.

Na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości należy dokonać inwentaryzacji:

● aktywów pieniężnych (z wyjątkiem zgromadzonych na rachunkach bankowych), papierów wartościowych w postaci materialnej, rzeczowych składników aktywów obrotowych, środków trwałych oraz nieruchomości zaliczonych do inwestycji, a także maszyn i urządzeń wchodzących w skład środków trwałych w budowie - drogą spisu ich ilości z natury, wyceny tych ilości, porównania wartości z danymi ksiąg rachunkowych oraz wyjaśnienia i rozliczenia ewentualnych różnic;

● aktywów finansowych zgromadzonych na rachunkach bankowych lub przechowywanych przez inne jednostki, w tym papierów wartościowych w formie zdematerializowanej, należności, w tym udzielonych pożyczek, oraz powierzonych kontrahentom własnych składników aktywów - drogą otrzymania od banków i uzyskania od kontrahentów potwierdzeń prawidłowości wykazanego w księgach rachunkowych jednostki stanu tych aktywów oraz wyjaśnienia i rozliczenia ewentualnych różnic;

● środków trwałych, do których dostęp jest znacznie utrudniony, gruntów oraz praw zakwalifikowanych do nieruchomości, należności spornych i wątpliwych, a w bankach również należności zagrożonych, należności i zobowiązań wobec osób nieprowadzących ksiąg rachunkowych, z tytułów publicznoprawnych, a także aktywów i pasywów niewymienionych oraz wymienionych powyżej, jeżeli przeprowadzenie ich spisu z natury lub uzgodnienie z przyczyn uzasadnionych nie było możliwe - drogą porównania danych ksiąg rachunkowych z odpowiednimi dokumentami i weryfikacji wartości tych składników.

Przeprowadzenie i wyniki inwentaryzacji należy odpowiednio udokumentować i powiązać z zapisami ksiąg rachunkowych. Ujawnione w toku inwentaryzacji różnice między stanem rzeczywistym a stanem wykazanym w księgach rachunkowych należy wyjaśnić i rozliczyć w księgach rachunkowych tego roku obrotowego, na który przypadał termin inwentaryzacji, czyli w przypadku upadłości likwidacyjnej okresu przed ogłoszeniem upadłości. Różnice spowodowane zmianą sposobu wyceny (z wartości historycznej na wartość zbywczą) należy odnieść na kapitał z aktualizacji wyceny.

Należy przypomnieć, że w przypadku upadłości likwidacyjnej majątek jest w całości przeznaczony do zbycia. Nie ma zatem w takiej sytuacji potrzeby określania jego wartości, jaką miałby dla przedsiębiorstwa w przypadku kontynuacji działalności, a istotna jest wartość, jaką można uzyskać przy jego sprzedaży - wartość tę może określić sam upadły. W związku z tym uzasadnione jest, aby w trakcie spisu z natury określić nie tylko ilość, ale również jego wartość zbywczą. Choć może się to wiązać z nieco większym nakładem pracy i koniecznością udziału w spisie pracowników, którzy potrafią określić taką wartość, w przyszłości pozwoli sporządzić bilans przy mniejszym nakładzie pracy i kosztów. Dlatego uzasadnione jest w arkuszu spisu z natury umieścić kolumnę zawierającą tę wartość.

 

Wzór przykładowego arkusza spisu z natury

Źródło: opracowanie własne

 

2. Wycena przy braku kontynuacji działalności

Biorąc pod uwagę obowiązek sprawozdawczy i wynikające z niego inne zobowiązania, aktywa i pasywa powinny zostać wycenione nie rzadziej niż na dzień bilansowy, określony według zasad wyceny wynikających z art. 28 ustawy o rachunkowości.

Uniwersalną zasadą jest prezentacja wartości majątku w kwocie netto, czyli w przypadku środków trwałych jest to wartość środków trwałych z uwzględnieniem dokonanych odpisów amortyzacyjnych i innych odpisów z tytułu utraty wartości, zaś składników majątku obrotowego w kwocie brutto³⁷⁾ pomniejszonej o wszelkiego rodzaju odpisy aktualizujące. Spowodowane jest to tym, że rzeczowy majątek trwały traci swą wartość w trakcie użytkowania. Chodzi tu zarówno o zużycie fizyczne (na wysokość zużycia fizycznego wywierają przede wszystkim wpływ: rodzaj i jakość środka trwałego, intensywność eksploatacji, staranność obsługi czy częstotliwość remontów), jak i ekonomiczne, czyli moralne (które wynika z postępu technicznego i powoduje potrzebę wymiany dobrych jeszcze fizycznie obiektów na nowsze, a co za tym idzie - tańsze w eksploatacji). Cykliczne odpisy mają na celu korygowanie o równowartość zużycia wartości początkowej środków trwałych do wartości netto.

Przy sporządzeniu sprawozdań finansowych należy pamiętać, że "sprawozdania finansowe powinny przedstawiać rzetelnie i jasno sytuację majątkową, finansową oraz wynik finansowy. Aby taki cel był spełniony, również w księgach rachunkowych należy przedstawiać transakcje i inne zdarzenia gospodarcze prawdziwie, rzetelnie i jasno. Wydaje się to niezwykle ważne w przypadku sporządzania sprawozdania finansowego przy braku założenia kontynuacji działalności.

Nie ulega wątpliwości, iż zasada kontynuacji działalności jest ściśle powiązana ze sposobem wyceny składników majątku upadłego. Przy założeniu kontynuacji działalności, zgodnie z ustawą o rachunkowości, wszelkie operacje gospodarcze powinny być ujęte według historycznych cen nabycia lub sprzedaży, natomiast utrata możliwości kontynuacji z reguły powoduje zaktualizowanie wartości majątku do aktualnych cen, za jakie dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi oraz dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami, lub według wartości zbywczej. Taka wycena w zasadniczy sposób zmienia sytuację majątkową podmiotu.

Ustawa o rachunkowości reguluje w sposób szczegółowy zasady wyceny. W każdym przypadku majątek wyceniony zgodnie z ustawą o rachunkowości posiada wartość niższą (lub co najwyżej równą) niż wykazana w bilansie sporządzonym z założeniem kontynuacji działalności. Kodeks spółek handlowych, podobnie jak ustawa o rachunkowości, nakazuje wycenić składniki majątku osobno, z pominięciem wartości zorganizowanego przedsiębiorstwa, jednak do bilansu przyjąć je według ich wartości zbywczej (selling value)". Brakuje jednak definicji, co należy rozumieć przez wartość zbywczą³⁸⁾ .

Założenie braku kontynuacji działalności, obok konieczności zamknięcia ksiąg rachunkowych, ustalenia wartości majątku oraz weryfikacji poprzez inwentaryzację aktywów i pasywów, a także innych bezspornych dokumentów, skutkuje również koniecznością:

● wyłączenia aktywów i zobowiązań z tytułu leasingu, jeżeli nie spełniają one w świetle art. 3 ust. 4 ustawy o rachunkowości wymagań zaliczenia ich do leasingu finansowego; zwłaszcza często może to wystąpić u finansującego,

● wyodrębnienia aktywów zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, które nie wchodzą do masy upadłości,

● odniesienia różnic na kapitał z aktualizacji wyceny,

● w sprawozdaniu finansowym przeniesienia dotychczasowych zobowiązań długoterminowych do grupy wymagalnych, które stają się zarazem zobowiązaniami krótkoterminowymi,

● odniesienia zobowiązań objętych układem, przewidzianych do umorzenia lub zamiany na akcje lub udziały, na Wn kont należności (zwykle grupy 21, 24 i strony Ma konta 84 "Rezerwy"),

● zaksięgowania kosztów związanych z postępowaniem upadłościowym na konta rodzajowe kosztów i następnie na konto kosztów ogólnego zarządu ("Koszty zarządu" lub pozostałych kosztów operacyjnych).

 

Tabela 5. Typowe operacje związane z wyceną w momencie ogłoszenia upadłości

 

Tabela 6. Korekta pozycji aktywów

Następuje zarazem połączenie kapitałów własnych, a powstały z tego połączenia kapitał podstawowy zostaje pomniejszony akcjami lub udziałami przeznaczonymi do sprzedaży i wartością należnych, niewniesionych wkładów na poczet kapitału, jednak tylko w sytuacji, gdy nie wezwano zainteresowanych do ich wniesienia.

Po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej syndyk może prowadzić nie tylko działania likwidacyjne, ale również wygasającą działalność gospodarczą. Syndyk nie powinien rozpoczynać nowych projektów, chyba że umowa ich wykonania została zawarta przed ogłoszeniem upadłości, a koszty jej zerwania nadmiernie obciążyłyby masę upadłościową. Wpływa to na naliczanie amortyzacji, gdyż oczywiste jest, że w warunkach prowadzenia tylko działań likwidacyjnych nie nalicza się amortyzacji z powodu niewykorzystywania środków trwałych do działalności gospodarczej i przeznaczenia ich do sprzedaży.

Tabela 7. Wycena aktywów podmiotu, wobec którego założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne

 

Tabela 8. Wycena pasywów podmiotu, wobec którego założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne

 

Tabela 9. Prezentacja przychodów i kosztów podmiotu, wobec którego założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne

Osobą odpowiedzialną za sporządzenie sprawozdania finansowego i wszystkie czynności poprzedzające jego sporządzenie po ogłoszeniu upadłości jest syndyk masy upadłości. Zasada ta wydaje się logiczna, gdyż w momencie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej władzę nad majątkiem przejmuje syndyk, a upadły jest zobowiązany przekazać mu cały majątek, w tym także księgi rachunkowe. Również za zgłoszenie takiego sprawozdania jedyną osobą odpowiedzialną jest syndyk.

Wątpliwości występują natomiast w kwestii zatwierdzania takich sprawozdań finansowych. Można spotkać się z opinią, iż "jedynym organem uprawnionym do zatwierdzenia sprawozdania finansowego jest syndyk masy upadłości. Nie ulega wątpliwości, że kłóci się to z zasadą, iż sprawozdanie finansowe nie powinno być zatwierdzane przez organ, który jest zobowiązany do jego sporządzenia, ale (...) jest to aktualnie jedyne możliwe rozwiązanie problemu zatwierdzania sprawozdań finansowych sporządzanych w toku postępowania upadłościowego"³⁹⁾ . Tymczasem bezpośrednio z ustawy o rachunkowości wynika, że takie sprawozdanie nie podlega zatwierdzeniu⁴⁰⁾ . Brak konieczności badania wynika z art. 64 ust. 1 ustawy o rachunkowości, zgodnie z którym badaniu i ogłaszaniu, z zastrzeżeniem, podlegają roczne skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych oraz roczne sprawozdania finansowe - kontynuujących działalność. Przy odrzuceniu możliwości kontynuacji działalności sprawozdanie finansowe nie podlega zatem badaniu przez biegłego rewidenta. Brak obowiązku badania sprawozdania finansowego przekłada się również na brak konieczności sporządzania zestawienia zmian w kapitałach (funduszach) własnych oraz rachunku przepływów pieniężnych, co wynika bezpośrednio z art. 45 ustawy o rachunkowości. Sprawozdanie finansowe jednostek niekontynuujących działalności obligatoryjnie składa się z:

● bilansu,

● rachunku zysków i strat,

● informacji dodatkowej, obejmującej wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia.

● Po sporządzeniu sprawozdania finansowego syndyk jest zobowiązany dostarczyć sprawozdanie finansowe do odpowiedniego KRS, działającego przy sądzie rejonowym zgodnym z siedzibą upadłego.

 

 

PROPOZYCJE UKŁADOWE Z UZASADNIENIEM 

Do poprania tutaj

 

Wniosek o zatwierdzenie układu

 

 

Zażalenie wierzyciela/dłużnika na postanowienie sądu o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości

 

 

Wniosek upadłego o obniżenie wysokości wynagrodzenia nadzorcy sądowego

 

 

Wniosek wierzyciela o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej