Ustawa kominowa – jakie przewiduje ograniczenia w wynagradzaniu osób kierujących podmiotami prawnymi

Ustawa o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (tzw. ustawa kominowa) ma zastosowanie wyłącznie do grupy podmiotów ze sfery budżetowej i osób zatrudnionych lub sprawujących w nich określone funkcje. Inne niż wymienione w ustawie osoby nie podlegają jej przepisom. Znaczenie ma przy tym faktyczny zakres czynności i ich realne wykonywanie lub pełnienie funkcji, a nie wyłącznie nazwa stanowiska. Ograniczenia wynikające z ustawy kominowej dotyczą zarówno obowiązkowych, jak i dodatkowych świadczeń, jakie przysługują osobom kierującym.

Ustawie kominowej podlegają nie tylko osoby będące pracownikami, ale też osoby kierujące podmiotami prawnymi na podstawie umów cywilnoprawnych. Chodzi tu o każdą formę świadczenia pracy za wynagrodzeniem (w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, kontraktu menedżerskiego, umowy o zarządzanie czy świadczenie usług). Pojęcie zatrudnienia należy rozumieć szeroko.

Ważne!

Ustawie o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi podlegają nie tylko niektórzy pracownicy zatrudnieni w sferze budżetowej, ale również osoby kierujące tymi podmiotami na podstawie umów cywilnoprawnych.

Tabela 1. Zakres przedmiotowy i podmiotowy stosowania ustawy kominowej

Osoby objęte ustawą kominową

W zakresie stosowania ustawy kominowej osoba sprawująca funkcję kierownika jednostki jest wprost wskazana w przepisach regulujących jej działalność (przede wszystkim branżowych). Natomiast szczegółowe kwestie dotyczące powierzonych tej osobie zadań i funkcji określają np.: umowa o pracę, kontrakt menedżerski, układ zbiorowy, regulamin pracy czy statut prawno-organizacyjny.

Należy zwrócić uwagę, że: „Ustawa (…) o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi ma zastosowanie wyłącznie do osób, które są kierownikami jednostek organizacyjnych wymienionych w art. 1 tej ustawy, a nie kierownikami ich części” (wyrok Sądu Najwyższego z 24 lipca 2009 r., I PK 49/09, OSNP 2011/5-6/78).

W wyroku z 16 lutego 2005 r. (I PK 174/04, OSNP 2005/20/319) Sąd Najwyższy wskazał, że: „(…) Do osób kierujących zakładami pracy należy zaliczyć nie tylko samych kierowników, ale i ich zastępców, którzy okresowo mają takie same kompetencje jak kierownicy, a także wyręczają kierowników w wykonywaniu części obowiązków”.

Jeżeli jednak zarówno z zakresu obowiązków kierownika, jak i jego zastępcy wynika, że jest on ograniczony do zarządzania tylko częścią jednostki (działu, wydziału), ustawa kominowa nie ma do nich zastosowania.

Natomiast definicja głównego księgowego jednostki sektora finansów publicznych objętego przepisami ustawy kominowej zawarta jest w art. 54 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Zgodnie z tym przepisem jest nim pracownik, któremu kierownik jednostki powierza obowiązki i odpowiedzialność w zakresie:

• prowadzenia rachunkowości jednostki;
• wykonywania dyspozycji środkami pieniężnymi;
• dokonywania wstępnej kontroli:

• zgodności operacji gospodarczych i finansowych z planem finansowym,
• kompletności i rzetelności dokumentów dotyczących operacji gospodarczych i finansowych.

Przyjmuje się, że chodzi tu o osobę, która w danej jednostce organizacyjnej kieruje taką pracą i ją organizuje. Ustawie kominowej nie podlega jednak główny księgowy, który pełni tę funkcję w samodzielnym publicznym zakładzie opieki zdrowotnej.

Przez organy nadzorcze jednostki należy rozumieć te znajdujące się w ramach jej struktury organizacyjnej (wewnętrzne). W agencjach państwowych będących spółkami prawa handlowego organem nadzorczym może być członek komisji rewizyjnej albo rady nadzorczej. Natomiast organem zarządzającym takiej jednostki są w szczególności członkowie jej zarządu, a także prokurent.

Zasady przyznawania świadczeń z regulaminu wynagradzania i układu zbiorowego pracy

Warunków wynagradzania pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz osób zarządzających zakładem pracy na innej podstawie niż stosunek pracy nie może określać układ zbiorowy pracy ani regulamin wynagradzania.

Ważne!

Układ zbiorowy pracy ani regulamin wynagradzania nie określają warunków wynagradzania pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz osób zarządzających zakładem pracy na innej podstawie niż stosunek pracy.

Pracownikami wyłączonymi z postanowień tych aktów wewnątrzzakładowych są pracownicy kierujący jednoosobowo zakładem pracy i ich zastępcy lub pracownicy wchodzący w skład kolegialnego organu zarządzającego zakładem pracy oraz główni księgowi (art. 77² § 5 w zw. z art. 128 § 2 pkt 2 Kodeksu pracy). Wskazana regulacja ma również zastosowanie do kierujących podmiotami ze sfery budżetowej i tylko w zakresie wypłat należących do kategorii wynagrodzenia.

W postanowieniu z 25 czerwca 2019 r. (II PK 184/18) Sąd Najwyższy stwierdził, że odprawy emerytalne należą do kategorii innych świadczeń związanych z pracą, a zakładowy układ zbiorowy pracy może regulować tego rodzaju świadczenia także dla osób zarządzających zakładem pracy. Podobnie uznał Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z 25 lipca 2018 r. (I PK 157/17).

Odprawy przewidziane w układzie zbiorowym przysługują tym osobom na zasadach i w wysokości wynikających z jego postanowień, chyba że w odniesieniu do nich zastosowanie układu zostało wyraźnie wyłączone (podobnie uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 10 stycznia 2006 r., I PK 115/05, OSNP 2006/21-22/327).

Ograniczenie prawa do wynagrodzenia i innych składników przewidziane w ustawie kominowej

Osobom, do których zastosowanie ma ustawa kominowa, niezależnie od podstawy nawiązania stosunku pracy lub rodzaju umowy cywilnoprawnej stanowiącej podstawę zatrudnienia, co do zasady przysługują wynagrodzenie miesięczne i odprawa. Oprócz tego rodzaju wypłat świadczenia dodatkowe i nagroda roczna mogą być przyznane:

• kierownikom, w szczególności dyrektorom, prezesom, tymczasowym kierownikom, zarządcom komisarycznym i osobom zarządzającym na podstawie umów cywilnoprawnych,
• zastępcom kierowników, w szczególności zastępcom dyrektorów i wiceprezesów,
• członkom organów zarządzających, a w szczególności członkom zarządów,
• głównym księgowym,
• kierownikom samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej.

Należy uznać, że jeżeli danego świadczenia nie można zakwalifikować jako wynagrodzenia, świadczenia dodatkowego, nagrody rocznej czy odprawy przysługującej w razie odwołania ze stanowiska lub rozwiązania umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej będącej podstawą zatrudnienia przez podmiot zatrudniający, z innych przyczyn niż naruszenie podstawowych obowiązków ze stosunku zatrudnienia, nie jest ono objęte ustawą kominową.

Wszystkim osobom, do których ma zastosowanie powołana ustawa, nie przysługują:

• prowizja od zysku,
• nagroda z zakładowego funduszu nagród,
• roszczenie z tytułu udziału w zysku lub nadwyżce bilansowej

- art. 7 ustawy kominowej.

Wśród tego wyliczenia nie ma premii kwartalnej. W wyroku z 3 marca 2005 r. (II CK 471/04) Sąd Najwyższy uznał, że nie równa się to dopuszczalności jej przyznania. Takie rozumowanie przekreślałoby bowiem sens przepisu art. 5 ustawy. Celem ustawy kominowej jest ograniczenie wysokości wynagrodzenia członków zarządów spółek publicznych dla uniknięcia patologii, która zdarzała się w praktyce wynagradzania osób kierujących takimi spółkami. Chodzi o to, aby w różnych formach wykraczających poza wyraźnie określone w ustawie nie zwiększać uposażeń tych osób. Nie można tego czynić, przyznając premię kwartalną. Zatem postanowienia przyznające osobom kierującym premię kwartalną są nieważne.

Składniki obowiązkowe i fakultatywne

Obowiązkowy składnik wynagrodzenia dla osób, do których stosowana jest ustawa kominowa, stanowi wynagrodzenie miesięczne. Jest to wypłata okresowa, ekwiwalentna, należna od pracodawcy (podmiotu zatrudniającego) za wykonaną pracę. Składnikami o znaczeniu fakultatywnym są świadczenia dodatkowe, a także nagroda roczna oraz odprawa. Wynagrodzenie miesięczne może być 1-składnikowe lub wieloskładnikowe (np. składać się z dodatku funkcyjnego lub za staż pracy) (wyrok Sądu Najwyższego z 18 lutego 2013 r., II PK 164/12, OSNP 2013/21-22/249). Łącznie wynagrodzenie miesięczne nie może przekraczać ustawowych limitów wskazanych w tabeli 2.

W wyroku z 2 października 2009 r. (II PK 109/09) Sąd Najwyższy wskazał, że ograniczeniu wysokości podlegają tylko te świadczenia z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, które należą do kategorii wynagrodzenia za pracę.

Wypłaty, które posiadają cechy wynagrodzenia, nie mogą być uznane za tzw. świadczenia pozakominowe. Wynika to z zapisu art. 5 ustawy kominowej. Zgodnie z nim niezależnie od podstawy nawiązania stosunku pracy lub rodzaju umowy cywilnoprawnej, stanowiącej podstawę zatrudnienia, osobom kierującym przysługuje, oprócz fakultatywnego świadczenia dodatkowego i nagrody rocznej, wyłącznie wynagrodzenie miesięczne.

Nie mieszczą się w wynagrodzeniu miesięcznym wszystkie świadczenia przysługujące ze stosunku pracy na podstawie postanowień wewnątrzzakładowych lub innych odrębnych przepisów. Nie stanowią tego wynagrodzenia wypłaty, którym nie można przypisać charakteru wynagrodzenia, choć są świadczeniem ze stosunku pracy.

W wyroku z 2 października 2009 r. Sąd Najwyższy uznał za taką odprawę emerytalną, w tym przyznawaną na podstawie postanowień wewnątrzzakładowych.

Zaaprobował to Sąd Najwyższy w postanowieniu z 25 czerwca 2019 r. (II PK 184/18), w którym ponadto stwierdził, że: „skoro odprawa emerytalna nie należy do kategorii wynagrodzenia za pracę, ale - zgodnie z systematyką Kodeksu pracy i jej istotą - jest innym świadczeniem związanym z pracą, to nie jest objęta ograniczeniami z art. 5 ust. 1 ustawy kominowej, a w rezultacie norma ta nie wyłącza nabycia prawa do odprawy emerytalnej na podstawie art. 92¹ § 1 k.p. lub przepisów wewnątrzzakładowych (regulaminów wynagradzania czy układów zbiorowych pracy)”.

Takim świadczeniem będzie też odprawa z tytułu zwolnień grupowych czy świadczenie rekompensujące kierującemu rezygnację z korzystania ze szczególnej ochrony trwałości zatrudnienia (wyrok Sądu Najwyższego z 7 maja 2013 r., II PK 260/12, OSNP 2014/2/23).

Tabela 2. Maksymalna wysokość wynagrodzenia miesięcznego

* Podstawą jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w IV kwartale roku poprzedniego ogłoszone przez Prezesa GUS.

W 2021 r. podstawę do ustalenia maksymalnej wysokości wynagrodzenia miesięcznego, o którym mowa w art. 8 ustawy z 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi, stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w IV kwartale 2019 r. (5367,71 zł).

Nagroda roczna a ustawa kominowa

Przepisy ustawy kominowej przewidują możliwość przyznania niektórym osobom zarządzającym nagrody rocznej. Taka nagroda może być wypłacona w zależności od osiągniętych wyników finansowych lub stopnia realizacji innych zadań:

• kierownikom, w szczególności dyrektorom, prezesom, tymczasowym kierownikom, zarządcom komisarycznym i osobom zarządzającym na podstawie umów cywilnoprawnych,
• zastępcom kierowników, w szczególności zastępcom dyrektorów i wiceprezesów,
• członkom organów zarządzających, w szczególności członkom zarządów,
• głównym księgowym,
• kierownikom samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej.

Ważne!

Nagroda roczna może być wypłacona osobie zarządzającej w zależności od osiągniętych wyników finansowych lub stopnia realizacji innych zadań.

Nagrodę roczną można przyznać ww. osobie, uwzględniając stopień i terminowość realizacji zadań na nią nałożonych, jeżeli podmiot:

• poprawił wyniki finansowe, w szczególności przez wzrost zysku netto, zmniejszenie straty netto, zwiększenie rentowności obrotu netto, obniżenie poziomu kosztów działalności lub poprawę płynności finansowej,
• uzyskał zatwierdzenie sprawozdania finansowego za rok obrotowy lub sprawozdania z rocznej działalności.

Wskazane wyżej warunki muszą zostać spełnione łącznie.

Dodatkowymi przesłankami przyznania nagrody rocznej są:

• zajmowanie stanowiska przez osobę uprawnioną przez cały rok obrotowy (wyjątek stanowią ww. osoby uprawnione zatrudnione w Centrum Łukasiewicz i instytutach działających w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz, w przypadku których okres ten wynosi minimum 6 miesięcy),
• w ww. okresie nienaruszenie swoich obowiązków w sposób powodujący wymierzenie kary z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników, kary za naruszenie dyscypliny finansów publicznych lub kary dyscyplinarnej albo w przypadku gdy z osobą uprawnioną nie rozwiązano umowy o pracę bez wypowiedzenia z jej winy lub nie rozwiązano umowy o zarządzanie albo której nie odwołano z zajmowanego stanowiska z przyczyn stanowiących podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.

Wysokość nagrody rocznej przyznanej osobom uprawnionym (innym niż likwidatorzy i członkowie organów nadzorczych) nie może przekroczyć 3-krotności ich przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w roku poprzedzającym rok przyznania nagrody. W przypadku beneficjentów nagrody zatrudnionych w Centrum Łukasiewicz i instytutach działających w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz jej wysokość nie może być wyższa niż:

• 4-krotność ich przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w roku poprzedzającym rok przyznania nagrody - w przypadku kierowników, w szczególności: dyrektorów, prezesów, tymczasowych kierowników, zarządców komisarycznych i osób zarządzających na podstawie umów cywilnoprawnych, a także zastępców kierowników, w szczególności zastępców dyrektorów i wiceprezesów,
• 3-krotność ich przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w roku poprzedzającym rok przyznania nagrody - w przypadku głównych księgowych.

Wniosek o przyznanie nagrody rocznej*

* Załącznik do rozporządzenia Ministra Aktywów Państwowych z 24 maja 2021 r. w sprawie przyznawania nagrody rocznej osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi (Dz.U. z 2021 r. poz. 978).

Świadczenia dodatkowe, do których mają prawo osoby podlegające ustawie kominowej

Świadczeniami dodatkowymi, do których mogą mieć prawo osoby kierujące z ustawy kominowej (poza likwidatorami i członkami organów nadzorczych), są świadczenia z tytułu zatrudnienia, w tym: bytowe, socjalne, komunikacyjne, oraz ubezpieczenia majątkowe i osobowe - inne bądź wyższe niż ustalone w regulaminach wynagradzania, zakładowych i ponadzakładowych układach zbiorowych pracy oraz w odrębnych przepisach. Należą do nich:

• nagroda jubileuszowa przyznawana nie częściej niż co 5 lat,
• odprawa pieniężna w razie ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy,
• zwrot częściowych kosztów użytkowania udostępnionego lokalu mieszkalnego, w tym mieszkania służbowego,
• świadczenia związane z korzystaniem z częściowo odpłatnych usług telekomunikacyjnych,
• świadczenia z tytułu dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego, majątkowego oraz osobowego,
• dodatki do wynagrodzeń przyznawane w ramach realizacji projektów finansowanych z udziałem środków pochodzących z budżetu UE oraz niepodlegających zwrotowi środków z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu oraz środków instrumentów inżynierii finansowej, instrumentów finansowych oraz środków pomocy zwrotnej, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.

Wymienione świadczenia dodatkowe mogą być przyznane osobom uprawnionym w wysokości do 25% wyższej niż ustalona w regulaminie wynagradzania, zakładowym i ponadzakładowym układzie zbiorowym pracy oraz w odrębnych przepisach. W przypadku gdy zakładowy i ponadzakładowy układ zbiorowy pracy lub regulamin wynagradzania nie określają dla tych osób uprawnień do nagrody jubileuszowej lub odprawy pieniężnej, świadczenia te mogą być im przyznane w następującej wysokości:

1) nagroda jubileuszowa:

• 75% wynagrodzenia miesięcznego - po 20 latach pracy,
• 100% wynagrodzenia miesięcznego - po 25 latach pracy,
• 150% wynagrodzenia miesięcznego - po 30 latach pracy,
• 200% wynagrodzenia miesięcznego - po 35 i 40 latach pracy;

2) odprawa pieniężna:

• 150% wynagrodzenia miesięcznego - po przepracowaniu co najmniej 15 lat,
• 200% wynagrodzenia miesięcznego - po przepracowaniu co najmniej 20 lat.

Wysokość świadczeń dodatkowych jest ograniczona w ciągu roku. Nie może ona przekroczyć 12-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia przyjętego dla ustalenia wynagrodzenia miesięcznego osób uprawnionych.

Odprawa z tytułu ustania zatrudnienia a ustawa kominowa

Osobom kierującym może być przyznana odprawa w wysokości nie wyższej niż 3-krotność wynagrodzenia miesięcznego w sytuacji odwołania ze stanowiska lub rozwiązania umowy o pracę albo umowy cywilnoprawnej, będącej podstawą zatrudnienia przez podmiot zatrudniający z innych przyczyn niż naruszenie podstawowych obowiązków ze stosunku zatrudnienia.

Niezgodność postanowień aktów nawiązujących zatrudnienie z limitami kominowymi

Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów stanowiących podstawę nawiązania stosunku pracy albo umów cywilnoprawnych, ustalające wynagrodzenie miesięczne, nagrodę roczną, odprawę oraz wartość świadczeń dodatkowych, w wysokości wyższej niż maksymalna dopuszczona ustawą, są nieważne z mocy prawa w odniesieniu do tej części, która przewyższa kwotę maksymalną określoną w ustawie (art. 13 ustawy kominowej).

W takim przypadku należy posługiwać się maksymalną wysokością wynagrodzenia obowiązkowego/świadczenia fakultatywnego, dopuszczoną przez ustawę kominową.

Jednak w wyroku z 14 września 2010 r. (II PK 67/10) Sąd Najwyższy uznał, że sankcja nieważności nie obejmuje postanowień zawartych w porozumieniach zbiorowych.

Podsumowanie

1. Ustawa o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi ma zastosowanie wyłącznie do grupy podmiotów ze sfery budżetowej i osób zatrudnionych lub sprawujących w nich określone funkcje.
2. Zasadą jest, że osobom, do których zastosowanie ma ustawa o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi, niezależnie od podstawy nawiązania stosunku pracy lub rodzaju umowy cywilnoprawnej stanowiącej podstawę zatrudnienia, przysługują wynagrodzenie miesięczne i odprawa.
3. Osobom, do których ma zastosowanie ustawa o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi, nie przysługują prowizja od zysku, nagroda z zakładowego funduszu nagród, roszczenie z tytułu udziału w zysku lub nadwyżce bilansowej.
4. Wynagrodzenie miesięczne nie obejmuje wszystkich świadczeń przysługujących ze stosunku pracy na podstawie postanowień wewnątrzzakładowych lub innych odrębnych przepisów.
5. Ustawa o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi przewiduje możliwość przyznania niektórym osobom zarządzającym nagrody rocznej, która może być wypłacona w zależności od osiągniętych wyników finansowych lub stopnia realizacji innych zadań.
6. Osobom kierującym mogą przysługiwać świadczenia z tytułu zatrudnienia, w tym: bytowe, socjalne, komunikacyjne, oraz ubezpieczenia majątkowe i osobowe - inne bądź wyższe niż ustalone w regulaminach wynagradzania, zakładowych i ponadzakładowych układach zbiorowych pracy oraz w odrębnych przepisach.

PODSTAWA PRAWNA:

• art. 1-2, art. 5, art. 7, art. 10-13 ustawy z 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (j.t. Dz.U. z 2019 r. poz. 2136),

• art. 54 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 305),

• art. 16 ustawy z 19 listopada 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach służących realizacji ustawy budżetowej na rok 2021 (Dz.U. z 2020 r. poz. 2400),

• § 1-3 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 21 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowego wykazu świadczeń dodatkowych, które mogą być przyznane osobom kierującym niektórymi podmiotami prawnymi, oraz trybu ich przyznawania (j.t. Dz.U. z 2020 r. poz. 1399),

• obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z 21 stycznia 2020 r. w sprawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w IV kwartale 2019 r. (Dz.Urz. GUS z 2020 r. poz. 2).

Alicja Kozłowska

specjalista z zakresu kadr i płac