Odpowiedź Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej na interpelację nr 10000 w sprawie potrzeby zmian w systemie wspierania rodziny i organizacji pieczy zastępczej

Treść interpelacji:

Szanowna Pani Ministro,

podczas obrad Komisji ds. Powiatów Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski 5 marca 2025 roku, zostały sformułowane propozycje zmian legislacyjnych, które są odpowiedzią na nasilający się kryzys dotyczący niewystarczającej liczby miejsc w pieczy zastępczej w stosunku do potrzeb, wynikających z liczby postanowień sądowych nakazujących umieszczenie w tejże pieczy zastępczej dzieci, wymagających zapewnienia małoletnim bezpiecznego miejsca.

W ocenie Komisji ds. Powiatów Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski oraz Zarządu Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski obecnie nie ma możliwości rozwiązania wskazanej sytuacji kryzysowej w obszarze samej pieczy zastępczej. Wskazują na to:

1) fakt, że większość samorządów gminnych nie utworzyła jeszcze – mimo trzynastu lat obowiązywania ustawy o wspieraniu rodziny – skutecznego systemu wsparcia i pracy z rodziną biologiczną; realnie chroniącego dzieci w sytuacjach wystąpienia kryzysów rodzinnych, skutkujących często zabezpieczaniem dzieci poza rodzinami biologicznymi.

Brak realnego systemu wsparcia rodzin biologicznych w samorządach gminnych (choć obliguje do tego samorządy gminne ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej) wskazujemy jako jedno z podstawowych źródeł narastającego kryzysu i niewystarczalności w stosunku do potrzeb aktualnie zbudowanego systemu pieczy zastępczej; wskazujemy, że ciągle jeszcze są gminy niezatrudniające asystentów rodzin lub zatrudniające asystentów na kilka godzin tygodniowo w formie umów zleceń (co dla części tych pracowników jest pracą drugoplanową, której nie poświęcają właściwej uwagi); w zdecydowanej większości samorządów gminnych nie są zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej specjaliści wsparcia rodziny i dziecka np. psycholodzy, pedagodzy, terapeuci itd.

W tym zakresie stwierdzono, że brzmienie art. 15 ustawy z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Dz.U.2025.0.49 t.j., określającego zakres zadań asystenta rodziny jest niewykonalne przez asystenta rodziny, gdyż tenże asystent, by skutecznie wykonywać zadania ustawy, określone tylko w art. 15, musiałby mieć jednocześnie kwalifikacje psychologa, terapeuty, socjologa, diagnosty, planisty, doradcy zawodowego, doradcy finansowego, pracownika socjalnego, pedagoga, prawnika, itp. Dodatkowo małą efektywność pracy asystenta rodziny nasiliło wprowadzone kilka lat temu obniżenie wymogu minimalnego wykształcenia przy zatrudnianiu asystenta rodzinnego z wyższego na wykształcenie średnie;

2) konieczność utrzymania procesu deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej, ograniczającego liczbę miejsc w instytucjonalnej pieczy zastępczej; mimo świadomości potrzeby realizacji deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej podkreślano, że została ona przedwcześnie uruchomiona, co wpłynęło i wpływa na obecny kryzys sytuacji systemu wsparcia rodziny i pieczy zastępczej.

Wskazano, że przedwcześnie wdrożony proces deinstytucjonalizacji aktualnie doprowadził do sytuacji, w której na ponad 1300 placówek opiekuńczo–wychowawczych w Polsce w ponad połowie (ok. 750) są przekroczone dopuszczalne limity przyjęć.

3) konstatacja, że od kilku lat wyczerpują się możliwości zwiększania liczby miejsc w rodzinnej pieczy zastępczej w skali kraju, zasilanej przez środowiska rodzinne (m.in. w związku ze zmianami systemów wartości z altruistycznych na nastawione na samego siebie, obserwowanymi w Polsce i w całej Europie). W ocenie uczestników obrad komisji do spraw powiatów Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski praktyka prowadzenia naboru kandydatów do bycia rodzicem zastępczym wskazuje na stałe zmniejszanie się liczby chętnych do tej funkcji. Liczba aktualnie pozyskiwanych przez Organizatorów Rodzinnej Pieczy Zastępczej kandydatów na rodziców zastępczych wystarczy, i to pod warunkiem zintensyfikowania działań promujących ideę rodzicielstwa zastępczego, zaledwie na odtwarzanie aktualnej liczby rodzin zastępczych, co jest dalece niewystarczające i pogłębi aktualnie rejestrowany kryzys liczby miejsc w pieczy zastępczej.

4) fakt, że w związku z ww. zmianą systemów wartości społecznych następuje też zmniejszanie się liczby przysposobień (adopcji) o 1000 corocznie, czyli w skali procentowo wyższej niż spadek liczby nowych miejsc w pieczy. To zjawisko bezpośrednio zwiększa liczbę dzieci przebywających w pieczy zastępczej.

5) fakt, że obciążenia i skutki popandendemiczne (stany obniżonego nastroju, zaburzenia depresyjne, stany lękowe, zaburzenia lękowe, stany napięcia, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycjo-buntownicze; skutki izolacji rówieśniczej, masowe nadużywanie ekranów i cyberuzależnienia itd.) powodują, że z roku na rok zwiększa się liczba dzieci i młodzieży przeżywających poważne trudności w bieżącym funkcjonowaniu w takiej skali, że rodziny zastępcze, mimo odpowiedniego przygotowania, nie są już w stanie zapewnić tym dzieciom bezpiecznej opieki, co powoduje, że corocznie już ok. 15% umieszczeń w pieczy instytucjonalnej to dzieci, które przychodzą z rodzin zastępczych!

Dlatego, w celu poprawy sytuacji dzieci z rodzin doświadczających różnych kryzysów oraz w celu zmniejszenia liczby sytuacji, w których dzieci będą musiały opuszczać swoje środowiska rodzinne, zarekomendowano wprowadzenie w każdej gminie, w każdym ośrodku pomocy społecznej systemowego modelu wspierania rodziny.

Jest to model utworzony i sprawdzony w ramach trzynastu lat funkcjonowania rodzinnej pieczy zastępczej. Będzie on oparty w ośrodkach pomocy społecznej, zamiast na pracy pojedynczego asystenta rodziny, na pracy zespołów pracy z rodziną, działających efektywnie (na wzór postanowień rozdziału 4 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej) z uwzględnieniem:

1) diagnozy sytuacji rodzinnej–zespołowej, a nie indywidualnej jak w przypadku asystenta rodziny,

2) cyklicznych cotrzymiesięcznych i copółrocznych ocen sytuacji dziecka w rodzinie,

3) planów pracy z rodziną, aktualizowanych odpowiednio do sytuacji w rodzinie,

4) zespołów pracy z rodziną współpracujących z wieloma specjalistami z różnych obszarów, specjalistami wspierającymi rodziny w rozwiązywaniu ich trudnych sytuacji,

5) oraz dodatkowych narzędzi, wypracowanych w czasie trzynastu lat funkcjonowania systemu pieczy zastępczej: np. szkoleń dla rodziców podnoszących kompetencje rodzicielskie (na wzór art. 44 uowrispz), osób do pomocy w sprawowaniu opieki nad dzieckiem, kierowanych okresowo do rodzin objętych wsparciem (na wzór art. 57 uowrispz), centrów wsparcia rodziny działających w każdej gminie (na wzór art. 76 uowrispz), dodatkowych świadczeń dla rodzin realizujących plany pomocy rodzinie (na wzór art. 83 uowrispz), czy samopomocowych grup wsparcia.

Ten model pracy z rodziną i wsparcia rodziny był rozwijany przez organizatorów rodzinnej pieczy zastępczej – powiatowe centra pomocy rodzinie i sprawdził się w ramach trzynastu lat funkcjonowania systemu pieczy zastępczej, ustanowionego ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Był też realizowany w pojedynczych przypadkach w gminach – z efektami.

Realizacja powyższej rekomendacji, czyli wdrożenie na poziomie gmin systemu do pracy z rodzinami napotykającymi trudności, zdaniem uczestników obrad komisji do spraw powiatów Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski, przyczyni się do widocznego zmniejszenia liczby dzieci wymagających zabezpieczenia poza rodziną biologiczną, co znacząco przybliży do rozwiązania problemu braku liczby miejsc w pieczy zastępczej.

Proponuje się wprowadzenie do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej działań wskazanych w poniższych propozycjach zapisów:

do art. 10 dodaje się ust. 5) w brzmieniu:

5) pracę z rodziną prowadzi zespół wsparcia dziecka i rodziny powoływany do każdego zgłoszonego przypadku kryzysu rodziny z dziećmi.

W art. 15 ust. 1 [Zadania asystenta rodziny] zmienia się punkt 1 i 2

1. Do zadań asystenta rodziny należy w szczególności:

1) koordynowanie opracowania i realizacji planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny i w konsultacji z pracownikiem socjalnym, opracowującym diagnozę rodziny, oraz zespołem wsparcia dziecka i rodziny;

2) opracowanie, we współpracy z członkami rodziny i koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej oraz zespołem wsparcia dziecka i rodziny, planu pracy z rodziną, który jest skoordynowany z planem pomocy dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej.

Dodaje się Rozdział 2 a w brzmieniu:

Rozdział 2 a

Ocena sytuacji dziecka w rodzinie przeżywającej trudności oraz ocena rodziny przeżywającej trudności

Art. 17 a [Przedmiot oceny dokonywanej przez zespół wspierania dziecka i rodziny]

Zespół wsparcia dziecka i rodziny ocenia:

1) sytuację dziecka w rodzinie przeżywającej trudności;

2) rodzinę przeżywającą trudności.

Art. 17 b [Cele oceny sytuacji dziecka]

Zespół wsparcia dziecka i rodziny dokonuje oceny sytuacji dziecka w rodzinie przeżywającej trudności w celu:

1) ustalania aktualnej sytuacji rodzinnej dziecka;

2) analizy stosowanych metod pracy z dzieckiem i rodziną;

3) modyfikowania planu pomocy dziecku;

4) monitorowania sytuacji dziecka;

5) oceny stanu zdrowia dziecka i jego aktualnych potrzeb;

6) oceny zasadności podjęcia działań zabezpieczających dziecko w innym miejscu poza rodziną biologiczną;

7) informowania sądu o potrzebie umieszczenia dziecka w placówce działającej na podstawie przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (Dz. U. z 2024 r. poz. 737, 854, 1562 i 1635), przepisów o działalności leczniczej lub o pomocy społecznej.

Art. 17 c [Osoby biorące udział w ocenie sytuacji dziecka]

1. Oceny sytuacji dziecka Zespół wsparcia dziecka i rodziny dokonuje na posiedzeniu z udziałem:

1) rodziców dziecka w rodzinie przeżywającej trudności;

2) pedagoga;

3) psychologa;

4) właściwego asystenta rodziny;

5) właściwego pracownika socjalnego.

2. Do udziału w posiedzeniu w sprawie sytuacji dziecka w rodzinie przeżywającej trudności mogą być zapraszani w szczególności przedstawiciele: sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania rodziny, właściwego powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, centrum usług społecznych, Policji, ochrony zdrowia, instytucji oświatowych oraz organizacji społecznych statutowo zajmujących się problematyką rodziny i dziecka, a także osoby bliskie dziecku.

Art. 17 d [Terminy przeprowadzania oceny sytuacji dziecka]

1. Ocena sytuacji dziecka powinna być przeprowadzana w miarę potrzeb, jednak w przypadku dzieci w wieku poniżej 3 lat nie rzadziej niż co 3 miesiące, a w przypadku dzieci starszych nie rzadziej niż co 6 miesięcy.

2. Po dokonaniu oceny sytuacji dziecka Zespół wsparcia dziecka i rodziny formułuje na piśmie opinię dotyczącą zasadności dalszego pobytu dziecka w rodzinie, a następnie przekazuje ją do właściwego sądu.

Art. 17 e [Cele oceny rodziny przeżywającej trudności]

Zespół wsparcia dziecka i rodziny dokonuje oceny rodziny przeżywającej trudności pod względem predyspozycji do poradzenia sobie ze zdiagnozowanymi trudnościami oraz jakości opieki i pracy z dzieckiem.

Art. 17 f [Terminy przeprowadzania oceny rodziny przeżywającej trudności]

1. Zespół wsparcia dziecka i rodziny dokonuje pierwszej oceny rodziny przeżywającej trudności nie później niż przed upływem miesiąca od powzięcia wiedzy o trudnościach w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny.

2. Kolejna ocena jest dokonywana po upływie pół roku od dokonania pierwszej oceny, a następne nie rzadziej niż co 6 miesięcy.

2a. Do ocen, o których mowa w ust. 1 i 2, rodzina przeżywająca trudności może złożyć, w terminie 14 dni od dnia otrzymania oceny, zastrzeżenia do burmistrza/wójta.

2b. Burmistrz/wójt rozpatruje zastrzeżenia w terminie 14 dni od dnia ich otrzymania.

2c. W przypadku, gdy burmistrz/wójt nie rozpatrzy zastrzeżeń, o których mowa w ust. 2a, w terminie, o którym mowa w ust. 2b, uznaje się, że zastrzeżenia te zostały uwzględnione przez burmistrza/wójta.

2d. W razie uwzględnienia zastrzeżeń przez burmistrza/wójta ocenę rodziny przeżywającej trudności sporządza się po raz drugi. Do oceny sporządzonej po raz drugi przysługują zastrzeżenia na zasadach określonych w ust. 2a-2c.

3. W przypadku negatywnej ostatecznej oceny rodziny przeżywającej trudności, kolejna ocena jest dokonywana nie później niż w terminie 6 miesięcy od dnia dokonania tej oceny. W przypadku kolejnej negatywnej ostatecznej oceny Zespół wsparcia dziecka i rodziny kieruje do sądu opinię i wniosek o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej albo rodzinnym domu dziecka.

4. Zespół wsparcia dziecka i rodziny wyznacza termin oceny rodziny przeżywającej trudności, uwzględniając stopień przygotowania rodziny do wykonywania ich zadań.

5. Sporządzając opinię, o której mowa w ust. 3, Zespół wsparcia dziecka i rodziny bierze pod uwagę w szczególności możliwość zapewnienia dziecku stabilnego, rodzinnego środowiska wychowawczego.

Wprowadzenie rekomendowanych zmian doprowadzi to rzeczywistego uruchomienia:

a) po pierwsze zapisów art. 8 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, który mówi wprost o pracy z rodziną biologiczną, przeżywającą trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, by nie musiało dochodzić do zabezpieczania dziecka poza swoją rodziną biologiczną;

b) po drugie, gdy dochodzi do zabezpieczenia dziecka w pieczy zastępczej – do wykorzystania tej sytuacji zgodnie z zapisem art. 33 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, który mówi wprost o wykorzystaniu umieszczenia dziecka w pieczy zstępczej do pracy z rodziną biologiczną, umożliwiającej powrót dziecka do rodziny.

Realne podjęcie działań wspierających rodzinę biologiczną pozwoli też, w przypadku stwierdzenia braku możliwości powrotu dziecka, na opracowanie (w oparciu o diagnozę rodziny i ocenę działań naprawczych rodziny) wniosku do sądu rodzinnego o pozbawienie władzy rodzicielskiej rodziców i umożliwienie dziecku przysposobienia w bezpiecznej rodzinie.

Mając na uwadze powyższe, uprzejmie proszę o odpowiedzi na pytania:

1. Jak Pani Ministra odniesie się do zaproponowanych przez Zarząd Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolski zmian w systemie wspierania rodziny i organizacji pieczy zastępczej?

2. Czy te rekomendowane zmiany mają szansę na realizację?

3. Czy w ministerstwie pracuje się nad innymi rozwiązaniami, które będą odpowiedzią na nasilający się kryzys dotyczący niewystarczającej liczby miejsc w pieczy zastępczej w stosunku do potrzeb?

Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej:

W odpowiedzi na interpelację nr 10000 Pana Posła Tadeusza Tomaszewskiego w sprawie potrzeby zmian w systemie wspierania rodziny i organizacji pieczy zastępczej, proszę przyjąć poniższe wyjaśnienia.

Proponowane przez Zarząd Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Wielkopolskich zmiany systemu wsparcia rodzin biologicznych wpisują się w plany legislacyjne opracowywane w resorcie rodziny, dotyczące wzmocnienia systemu wsparcia rodzin wychowujących dzieci, zwłaszcza wsparcia asystentów rodziny.

Asystenci rodziny, to osoby posiadające szerokie kwalifikacje i realizujące zadania istotne społecznie, nie odbiegają wymaganiami stawianymi ich wykonawcom od tych realizowanych przez pracowników socjalnych. Pozycja zawodowa asystentów rodziny i pracowników socjalnych powinna zostać zrównana - tak w zakresie przywilejów związanych z zatrudnieniem, jak i form wsparcia, do których zaliczają się:

• dodatek terenowy;
• finansowanie dojazdów do rodzin;
• dodatkowy urlop;
• pomoc psychologiczna;
• zwrot kosztów szkoleń.

Funkcja asystenta rodziny powinna być na stałe osadzona w systemie wsparcia na poziomie gminnym. By dobrze wykonywać swoją pracę, asystent rodziny powinien mieć zapewnioną stabilność zatrudnienia i perspektywy rozwoju zawodowego, których fundamentem są:

• zatrudnienie wyłącznie w ramach stosunku pracy,
• wprowadzenie stopni awansu zawodowego.

Zadania asystenta określone w art. 15 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej są nieadekwatne i trudne do wykonania. Z tego powodu Kierownictwo resortu rodziny proponuje nowy, węższy katalog zadań. Wśród nich wymienić należy:

• Opracowanie, realizację i aktualizację planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny i w konsultacji z innymi osobami i podmiotami istotnymi z perspektywy pracy z rodziną;
• Koordynację planu pracy z rodziną z planem pomocy dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej;
• Udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w tym poradnictwo i trening w zakresie prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego i załatwiania spraw urzędowych;
• Pedagogizację rodziców, dotyczącą prawidłowego wychowania i opieki nad dziećmi;
• Koordynację specjalistycznego poradnictwa, w tym pedagogicznego, psychologicznego oraz prawnego;
• Wspieranie aktywności społecznej rodzin;
• Motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
• Motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających na celu kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych;
• Udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez prowadzenie działań wspomagających;
• Udzielanie wsparcia dziecku przez towarzyszenie mu podczas posiedzenia albo rozprawy;
• Realizację zadań określonych w ustawie „Za życiem”;
• Dokonywanie oceny realizacji planu pracy z rodziną, nie rzadziej niż co pół roku;
• Monitorowanie funkcjonowania rodziny po zakończeniu pracy z rodziną;
• Sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach.

Obecnie wpisany w ustawę o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakres powinności asystenta rodziny obejmie szereg czynności, które nie są związane z priorytetowym zadaniem, jakim jest wsparcie rodziny w kryzysie. W nowelizacji zaproponowano rezygnację z: pomocy w rozwiązywaniu problemów socjalnych, psychologicznych, wychowawczych; pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymaniu pracy zarobkowej; podejmowaniu działań interwencyjnych i zaradczych; prowadzeniu indywidualnych konsultacji wychowawczych.

Przygotowywane w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zmiany legislacyjne podlegają obecnie prekonsultacjom i mają na celu również wzmocnienie pieczy zastępczej, zarówno rodzinnej – przez poprawę warunków funkcjonowania rodzin zastępczych, a co za tym idzie ułatwienie ich funkcjonowania - jak i instytucjonalnej, poprzez wprowadzenie nowych form pracy z wychowankami, w szczególności z osobami usamodzielnianymi.

Kluczową rolę w procesie rozwiązywania kryzysu w pieczy zastępczej odgrywają samorządy gminne (praca z rodziną, profilaktyka) i powiatowe (zapewnienie miejsc w pieczy zastępczej). Tylko dzięki bliskiej współpracy pomiędzy nimi i sądami możliwa jest skuteczna pomoc rodzinie oraz powstrzymanie wzrastającego napływu dzieci do pieczy zastępczej, a także wsparcie reintegracji rodziny wówczas, gdy dziecko trafia do pieczy zastępczej.

Planowane są działania projektowe z poziomu centralnego, mające na celu poprawę współpracy i koordynacji działań pomiędzy poszczególnymi szczeblami samorządu, a także doprowadzenie do lepszej współpracy pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego a sądami, tak by podczas podejmowania decyzji dotyczących losów dziecka były brane pod uwagę wszystkie dostępne informacje, narzędzia i możliwości działania.

Szczegółowe propozycje zmian nowelizujących zostaną przedstawione na dalszym etapie prac i poddane szerokim konsultacjom.

Przygotowywane rozwiązania, obejmują szeroki zakres zamian. Niemniej, w ocenie Kierownictwa resortu rodziny, po kilkunastu latach funkcjonowania systemu pieczy zastępczej, konieczna jest głęboka ewaluacja całego systemu i rozważenie – we współpracy z samorządami oraz partnerami społecznymi – wprowadzenia jeszcze poważniejszych zmian, mających na celu dalszą poprawę jego efektywności. Przyjęcie systemowego modelu wspierania rodziny w każdej gminie, na wzór modelu utworzonego i sprawdzonego w rodzinnej pieczy zastępczej, jest propozycją, którą będzie trzeba brać pod uwagę przy okazji dalszych prac nad zmianami w systemie.

Źródło: strona internetowa Sejmu RP