Jakie świadczenia można uzyskać po utracie pracy

1. Zasiłek dla bezrobotnych

Zasady uzyskania zasiłku dla bezrobotnych reguluje ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001 z późn.zm.).

Zasiłek dla bezrobotnych może uzyskać - po spełnieniu określonych warunków - osoba bezrobotna w rozumieniu tej ustawy, a więc osoba będąca obywatelem Polski lub, pod pewnymi warunkami, również cudzoziemcem, jeżeli:

l nie jest zatrudniona i nie wykonuje innej pracy zarobkowej,

l poszukuje zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej,

l jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej (jeśli jest osoba niepełnosprawną - w połowie tego wymiaru czasu pracy),

l nie uczy się w szkole (oprócz szkoły dla dorosłych lub szkoły wyższej w systemie niestacjonarnym),

l ukończyła 18 lat,

l nie ukończyła 60 lat - kobieta lub 65 lat - mężczyzna,

l nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty socjalnej, renty rodzinnej w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, zasiłku macierzyńskiego lub zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego,

l nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej, w rozumieniu przepisów ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn.zm.), o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe,

l nie uzyskuje przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej (z pewnymi wyjątkami),

l nie posiada wpisu do ewidencji działalności gospodarczej,

l nie podlega na podstawie odrębnych przepisów obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników,

l nie jest osobą tymczasowo aresztowaną i nie odbywa kary pozbawienia wolności,

l nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych,

l nie pobiera na podstawie przepisów o pomocy społecznej zasiłku stałego,

l nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania,

l nie pobiera po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowego.

Osoba, która łącznie spełnia wszystkie z wymienionych warunków, może uzyskać zasiłek dla bezrobotnych po zarejestrowaniu się we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy, jeżeli nie ma dla niej propozycji odpowiedniej pracy, propozycji szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, prac interwencyjnych lub robót publicznych. Zasiłek dla bezrobotnych przysługuje takiej osobie, wówczas gdy w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania (łącznie przez okres co najmniej 365 dni) wykonywała określoną przepisami pracę zarobkową, tj.:

l była zatrudniona i osiągała wynagrodzenie w kwocie co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę, od którego istnieje obowiązek opłacania składki na Fundusz Pracy (w okresie tym nie uwzględnia się okresów urlopów bezpłatnych trwających łącznie dłużej niż 30 dni),

l wykonywała pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą i osiągała z tego tytułu dochód w wysokości co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę,

l świadczyła usługi na podstawie umowy agencyjnej lub umowy-zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do których zgodnie z przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo współpracowała przy wykonywaniu tych umów, przy czym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę w przeliczeniu na okres pełnego miesiąca,

l opłacała składki na ubezpieczenia społeczne z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności lub współpracy, przy czym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota wynosząca co najmniej minimalne wynagrodzenie za pracę,

l wykonywała pracę w okresie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, przy czym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę,

l wykonywała pracę w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych, będąc członkiem tej spółdzielni, przy czym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy stanowiła kwota co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę,

l opłacała składkę na Fundusz Pracy w związku z zatrudnieniem lub wykonywaniem innej pracy zarobkowej za granicą u pracodawcy zagranicznego w państwie niebędącym członkiem Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w wysokości 9,75 proc. przeciętnego wynagrodzenia za każdy miesiąc zatrudnienia,

l była zatrudniona za granicą przez okres co najmniej 365 dni, w okresie 18 miesięcy przed zarejestrowaniem się w powiatowym urzędzie pracy, i przybyła do Rzeczypospolitej Polskiej jako repatriant,

l była zatrudniona, pełniła służbę lub wykonywała inną pracę zarobkową i osiągała wynagrodzenie lub dochód, od którego istnieje obowiązek opłacania składki na Fundusz Pracy.

Do wspomnianych 365 dni powiatowy urząd pracy wlicza również inne okresy, za które były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne i Fundusz Pracy, jeżeli podstawę wymiaru składek stanowiła kwota wynosząca co najmniej minimalne wynagrodzenie za pracę, a także okresy:

l zasadniczej służby wojskowej, nadterminowej zasadniczej służby wojskowej, przeszkolenia wojskowego absolwentów szkół wyższych, służby wojskowej pełnionej w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego, ćwiczeń wojskowych, okresowej służby wojskowej oraz zasadniczej służby w obronie cywilnej i służby zastępczej, a także służby w charakterze funkcjonariusza Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej,

l urlopu wychowawczego udzielonego na podstawie odrębnych przepisów,

l pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy lub do służby, renty szkoleniowej oraz przypadające po ustaniu zatrudnienia, wykonywania innej pracy zarobkowej albo zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności okresy pobierania zasiłku chorobowego, macierzyńskiego lub świadczenia rehabilitacyjnego, jeżeli podstawę wymiaru tych zasiłków i świadczenia stanowiła kwota wynosząca co najmniej minimalne wynagrodzenie za pracę,

l za które przyznano odszkodowanie z tytułu niezgodnego z przepisami rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy lub stosunku służbowego, oraz okres, za który wypłacono pracownikowi odszkodowanie z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę.

Przykłady

Marek L. zarejestrował się w powiatowym urzędzie pracy 10 marca 2008 r. W ciągu ostatnich 18 miesięcy przypadających przed tym dniem pozostawał w stosunku pracy w okresie od 1 stycznia do 31 marca 2007 r., osiągając z tego tytułu wynagrodzenie w wysokości 1500 zł miesięcznie. Natomiast od 1 maja 2007 r. do 29 lutego 2008 r. wykonywał działalność gospodarczą, opłacając z tego tytułu składki na ubezpieczenia społeczne od podstawy wymiaru równej 60 proc. przeciętnego wynagrodzenia. Obydwa okresy zostały zaliczone do wymaganych 365 dni, co pozwoliło mu nabyć uprawnienia do zasiłku dla bezrobotnych.

Maria P. zarejestrowała się w powiatowym urzędzie pracy 25 lutego 2008 r. W ciągu ostatnich 18 miesięcy przed tą datą wykonywała zatrudnienie w okresie od 1 września 2006 r. do 31 marca 2007 r. z wynagrodzeniem w wysokości 1700 zł. Następnie korzystała z trzech miesięcy urlopu bezpłatnego. Od 1 lipca 2007 r. wróciła do pracy i wykonywała zatrudnienie do 31 października 2007 r. z tą sama pensją co przed urlopem. Po ustaniu zatrudnienia pobierała jeszcze przez 2 miesiące zasiłek chorobowy przysługujący po ustaniu ubezpieczenia. Ustalając uprawnienia do zasiłku dla bezrobotnych, powiatowy urząd pracy wliczył okresy zatrudnienia od 1 września 2006 r. do 31 marca 2007 r. oraz od 1 lipca 2007 r. do 31 października 2007 r., a także dwa miesiące pobierania zasiłku chorobowego. Wyłączony został natomiast okres przebywania na urlopie bezpłatnym. Pomimo tego, zaliczone okresy pozwoliły mu „uzbierać” wymagane przez przepisy 365 dni.

1.1. Data, od której przysługuje zasiłek

Zasadą jest, że zasiłek dla bezrobotnych przysługuje po upływie 7 dni od dnia zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy. W przypadku gdy osoba bezrobotna udokumentowała okres uprawniający do zasiłku po upływie 7 dni od dnia zarejestrowania się w PUP, ale w okresie posiadania statusu bezrobotnego, prawo do zasiłku przysługuje jej od dnia udokumentowania tego prawa. Istnieją jednak wyjątki od wspomnianych zasad ogólnych. I tak, zasiłek dla bezrobotnych przysługuje osobie bezrobotnej:

l po upływie 90 dni od dnia zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy, jeśli w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem się w tym urzędzie pracy rozwiązała stosunek pracy lub stosunek służbowy za wypowiedzeniem albo na mocy porozumienia stron,

l po okresie 180 dni od dnia zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy, jeśli w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem się spowodowała rozwiązanie ze swej winy stosunku pracy lub stosunku służbowego bez wypowiedzenia,

l po upływie okresu, za który otrzymała ekwiwalent, odprawę lub odszkodowanie, jeśli:

- otrzymała przewidziane w odrębnych przepisach świadczenie w postaci jednorazowego ekwiwalentu pieniężnego za urlop górniczy, jednorazowej odprawy socjalnej, zasiłkowej, pieniężnej po zasiłku socjalnym, jednorazowej odprawy warunkowej lub odprawy pieniężnej bezwarunkowej lub

- otrzymała odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia umowy o pracę.

Jeśli osoba bezrobotna odmówiła bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji odpowiedniego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, wykonywania prac interwencyjnych lub robót publicznych traci prawo do zasiłku na okres 90 dni. Po upływie tego okresu, jeśli spełnia ogólne warunki do jego uzyskania, może nadal pobierać zasiłek.

Przykłady

Jan B., będąc nieprzerwanie zatrudniony przez półtora roku u tego samego pracodawcy, został zwolniony z pracy 31 grudnia 2007 r. 3 stycznia 2008 r. zarejestrował się w powiatowym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. Ponieważ spełniał warunek okresu uprawniającego do zasiłku dla bezrobotnych, prawo do tego zasiłku uzyskał od 11 stycznia 2008 r.

Barbara S. rozwiązała z własnej inicjatywy (za wypowiedzeniem) stosunek pracy 31 grudnia 2007 r. 1 lutego 2008 r. zarejestrowała się za wypowiedzeniem w powiatowym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. Prawo do zasiłku dla bezrobotnych nabędzie dopiero po 90 dniach licząc od tej daty.

1.2. Wysokość zasiłku

Wysokość zasiłku dla bezrobotnych uzależniona jest od długości tzw. okresu uprawniającego do zasiłku. Przy ustalaniu tego okresu podlegają wliczeniu okresy zatrudnienia oraz inne okresy, które wymieniliśmy wcześniej omawiając warunki przyznania zasiłku dla bezrobotnych (oprócz okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy lub służby, renty szkoleniowej oraz przypadających po ustaniu zatrudnienia, wykonywania innej pracy zarobkowej albo zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności okresów pobierania zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, zasiłku w wysokości zasiłku macierzyńskiego lub świadczenia rehabilitacyjnego).

Do okresu uprawniającego do zasiłku powiatowy urząd pracy zalicza również okresy:

l pobierania gwarantowanego zasiłku okresowego,

l zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego młodocianych pracowników,

l zatrudnienia za granicą osoby, która przesiedliła się do kraju na warunkach repatriacji w rozumieniu przepisów o repatriacji,

l urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących, opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych,

l niewykonywania pracy przed 8 czerwca 1968 r. stanowiące przerwę w zatrudnieniu spowodowaną opieką nad dzieckiem:

- w wieku do 4 lat - w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie z okresami urlopu wychowawczego udzielonego na podstawie odrębnych przepisów, bez względu na liczbę dzieci - do 6 lat;

- na które, ze względu na jego stan fizyczny, psychiczny lub psychofizyczny, przysługuje zasiłek pielęgnacyjny - dodatkowo do 3 lat na każde dziecko,

l zatrudnienia w byłej NRD lub Czechosłowacji na podstawie umów i porozumień międzynarodowych przypadające przed 1 grudnia 1991 r.,

l zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przebyte przed 1 stycznia 1997 r., jeżeli podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne lub zaopatrzenie emerytalne i Fundusz Pracy stanowiła kwota wynosząca co najmniej połowę wówczas obowiązującego najniższego wynagrodzenia za pracę,

l zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej przebyte przed 1 maja 2004 r. za granicą u pracodawcy zagranicznego w państwie Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, za które były opłacane składki na Fundusz Pracy.

Jeśli ustalony w powyższy sposób okres uprawniający do zasiłku wynosi co najmniej 5 lat, ale jest niższy niż 20 lat, zasiłek przysługuje w wysokości podstawowej. Wysokość ta jest waloryzowana 1 czerwca danego roku o średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem w poprzednim roku. Od 1 czerwca 2007 r. - na podstawie obwieszczenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 5 kwietnia 2007 r. (M.P. Nr 29, poz. 326) - podstawowa wysokość zasiłku dla bezrobotnych wynosi 538,30 zł.

Jeśli okres uprawniający do zasiłku wynosi mniej niż 5 lat, zasiłek dla bezrobotnych przysługuje w wysokości 80 proc. kwoty zasiłku podstawowego (obecnie 430,70 zł). Natomiast w przypadku, gdy okres uprawniający do zasiłku wynosi co najmniej 20 lat, bezrobotnemu przysługuje zasiłek w wysokości 120 proc. kwoty podstawowej (obecnie 646 zł).

Przykłady

Bogdan B. zarejestrował się w powiatowym urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. Legitymuje się on 14-letnim okresem zatrudnienia na podstawie stosunku pracy, 2-letnim okresem prowadzenia działalności gospodarczej, 2-letnim zatrudnieniem na podstawie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego oraz łącznie 3-letnim okresem zasadniczej i nadterminowej służby wojskowej. W jego przypadku okres uprawniający do zasiłku wyniósł 21 lat, w związku z czym przysługuje mu prawo do zasiłku dla bezrobotnych w wysokości 646 zł.

Anna P. w lutym 2008 r. zarejestrowała się w powiatowym urzędzie pracy. Przez cały 2002 r. i 2003 r. wykonywała w Polsce pracę na podstawie umowy-zlecenia, natomiast od 1 stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2007 r. była zatrudniona w Szwecji. Oprócz tego nie ma żadnych innych okresów uprawniających do zasiłku dla bezrobotnych. Ponieważ okres uprawniający do zasiłku wyniósł w jej przypadku mniej niż 5 lat, ma ona prawo do zasiłku w wysokości 430,70 zł.

1.3. Okres pobierania zasiłku

Okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych uzależnionyjest od stopy bezrobocia, która występowała 30 czerwca roku poprzedzającego dzień nabycia prawa do zasiłku na obszarze działania powiatowego urzędu pracy. W zależności od wielkości tej stopy, zasiłek przysługuje przez:

l 6 miesięcy - jeżeli wspomniana stopa bezrobocia nie przekraczała 125 proc. przeciętnej stopy bezrobocia w kraju,

l 12 miesięcy - jeżeli wspomniana stopa bezrobocia przekraczała 125 proc. przeciętnej stopy bezrobocia w kraju, lub

l 18 miesięcy - jeżeli wspomniana stopa bezrobocia przekraczała 2-krotnie przeciętną stopę bezrobocia w kraju, a osoba bezrobotna posiada jednocześnie co najmniej 20-letni okres uprawniający do zasiłku.

Przepisy przewidują również dwie sytuacje, w których okres pobierania zasiłku nie jest uzależniony od stopy bezrobocia, która występowała na terenie działania powiatowego urzędu pracy. I tak, zasiłek dla bezrobotnych przez 12 miesięcy przysługuje bezrobotnym powyżej 50 roku życia, posiadającym jednocześnie co najmniej 20-letni okres uprawniający do zasiłku. Natomiast 18-miesięczny okres pobierania zasiłku ma zastosowanie do bezrobotnych, którzy mają na utrzymaniu co najmniej jedno dziecko w wieku do 15 lat, a ich małżonek jest także bezrobotny i utracił prawo do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobierania po dniu nabycia przez nich prawa do zasiłku.

Przykłady

Janina K. (legitymująca się 25-letnim okresem uprawniającym do zasiłku) zarejestrowała się na początku 2008 r. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Skarżysku-Kamiennej. Ponieważ stopa bezrobocia na terenie na terenie działania tego urzędu wyniosła na 30 czerwca 2007 r. 26 proc., a więc przekraczała więcej niż 2-krotnie przeciętną stopę bezrobocia w kraju (12,3 proc.), maksymalny okres, przez który może pobierać zasiłek dla bezrobotnych, wynosi 18 miesięcy.

Tomasz D. ma 51 lat i ponad 20-letni staż pracy. Tuż po ustaniu zatrudnienia, 11 lutego 2008 r. zarejestrował się w Powiatowym Urzędzie Pracy w Oleśnicy. Stopa bezrobocia na terenie działania tego urzędu wynosiła na dzień 30 czerwca 2007 r. 12,6 proc., a więc nie przekraczała 125 proc. przeciętnej stopy bezrobocia w kraju (12,3 proc.). Pomimo tego zasiłek dla bezrobotnych będzie mu przysługiwał maksymalnie przez 12 miesięcy.

Przeciętna stopa bezrobocia w kraju oraz stopa bezrobocia na terenie działania poszczególnych urzędów pracy ogłaszana jest przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Obecnie obowiązuje w tym zakresie obwieszczenie Prezesa GUS z 26 września 2007 r. w sprawie przeciętnej stopy bezrobocia w kraju oraz na obszarze działania powiatowych urzędów pracy (M.P. Nr 71, poz. 772). W tabeli stanowiącej załącznik do tego obwieszczenia zostały określone wspomniane stopy bezrobocia na 30 czerwca 2006 r

Zasiłek dla bezrobotnych wypłacany jest z dołu, za okresy miesięczne, w terminach ustalonych przez powiatowy urząd pracy, nie później niż w ciągu 14 dni od dnia upływu okresu, za który świadczenie jest wypłacane.

Osoba bezrobotna jest zobowiązana do składania lub przesyłania powiatowemu urzędowi pracy pisemnego oświadczenia o przychodach oraz innych dokumentów niezbędnych do ustalenia jej uprawnień do świadczeń przewidzianych w ustawie o promocji zatrudnienia (...). Jeżeli jest uprawniona do zasiłku dla bezrobotnych, musi to czynić w każdym miesiącu posiadania uprawnień.

Gdy do dnia poprzedzającego termin wypłaty zasiłku osoba bezrobotna nie przedłoży oświadczenia o przychodach, powiatowy urząd pracy wstrzymuje jego wypłatę. Po przedłożeniu tego oświadczenia wypłata zasiłku następuje w terminie ustalonym przez powiatowy urząd pracy, nie później jednak niż w terminie 7 dni od dnia złożenia tego oświadczenia.

2. Świadczenie szkoleniowe

Pracodawca, który zamierza zwolnić co najmniej 50 pracowników w okresie 3 miesięcy, jest obowiązany uzgodnić z powiatowym urzędem pracy - właściwym ze względu na swoją siedzibę lub ze względu na miejsce wykonywania pracy - zakres i formy pomocy dla zwalnianych pracowników, dotyczące w szczególności pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, szkoleń oraz pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy.

W przypadku tzw. zwolnienia monitorowanego (tj. rozwiązania stosunków pracy lub stosunków służbowych z przyczyn dotyczących zakładu pracy) pracodawcy są zobowiązani zapewnić pracownikom przewidzianym do zwolnienia lub będącym w trakcie wypowiedzenia lub w okresie 6 miesięcy po rozwiązaniu stosunku pracy lub stosunku służbowego dostęp do programu usług rynku pracy realizowanego przez powiatowy urząd pracy, agencję zatrudnienia lub instytucję szkoleniową. Pracodawcy, którzy utworzyli fundusz szkoleniowy, w ramach tego programu, mogą - na wniosek pracownika - finansować ze środków funduszu szkoleniowego świadczenie szkoleniowe. Świadczenie to przysługuje po rozwiązaniu stosunku pracy lub stosunku służbowego na czas udziału pracownika w szkoleniach, w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy.

Świadczenie szkoleniowe wypłacane jest w wysokości równej wynagrodzeniu pracownika, obliczanemu jak za urlop wypoczynkowy, nie wyższej jednak niż 200 proc. minimalnego wynagrodzenia za pracę.

3. Dodatek szkoleniowy i stypendium szkoleniowe

Na podstawie art. 40 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, starosta inicjuje, organizuje i finansuje z Funduszu Pracy szkolenia bezrobotnych, osób pobierających rentę szkoleniową i żołnierzy rezerwy m.in. w przypadku:

- braku kwalifikacji zawodowych;

- konieczności zmiany lub uzupełnienia kwalifikacji w związku z brakiem propozycji odpowiedniej pracy;

- utraty zdolności do wykonywania pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie;

- braku umiejętności aktywnego poszukiwania pracy.

Starosta kieruje bezrobotnego, osobę pobierającą rentę szkoleniową i żołnierza rezerwy na wskazane przez niego szkolenie, jeżeli osoba ta uprawdopodobni, że szkolenie to zapewni jej uzyskanie odpowiedniej pracy lub podjęcie działalności gospodarczej, a koszt tego szkolenia nie przekroczy 200 proc. przeciętnego wynagrodzenia

Bezrobotnemu w okresie odbywania szkolenia, na które został skierowany przez starostę, przysługuje dodatek szkoleniowy w miesięcznej wysokości 20 proc. podstawowej kwoty zasiłku. Dodatek szkoleniowy wypłacany jest przez powiatowy urząd pracy.

Dodatek szkoleniowy nie przysługuje bezrobotnemu, jeżeli w okresie odbywania szkolenia uprawniony jest z tego tytułu do stypendium, diety lub innego rodzaju świadczenia pieniężnego w wysokości równej lub wyższej niż dodatek szkoleniowy.

Osoba, która z własnej winy nie ukończyła szkolenia, jest obowiązana do zwrotu jego kosztów, chyba że nastąpiło to z powodu podjęcia zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej.

Bezrobotnemu do 25 roku życia skierowanemu przez starostę na szkolenie przysługuje w okresie jego odbywania stypendium w wysokości 40 proc. podstawowej kwoty zasiłku dla bezrobotnych.

4. Dodatek aktywizacyjny

Dodatek aktywizacyjny przysługuje osobie bezrobotnej posiadającej prawo do zasiłku dla bezrobotnych w dwóch sytuacjach. Pierwsza z nich ma miejsce wówczas, gdy w wyniku skierowania przez powiatowy urząd pracy podjęła ona zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie i otrzymuje wynagrodzenie niższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę. Dodatek aktywizacyjny przysługuje w takiej sytuacji przez okres, w jakim przysługiwałby jej zasiłek, a jego wysokość stanowi różnicę między minimalnym wynagrodzeniem za pracę a otrzymywanym wynagrodzeniem, nie większy jednak niż 50 proc. miesięcznej kwoty podstawowej zasiłku dla bezrobotnych.

Drugi przypadek ma miejsce wtedy, gdy osoba bezrobotna z własnej inicjatywy podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową. Dodatek przysługuje wówczas przez połowę okresu, w jakim przysługiwałby jej zasiłek dla bezrobotnych, a jego wysokość wynosi 50 proc. podstawowej kwoty zasiłku dla bezrobotnych.

Dodatek aktywizacyjny nie przysługuje, w przypadku gdy osoba bezrobotna:

- została skierowana przez powiatowy urząd pracy do prac interwencyjnych, robót publicznych lub na stanowisko pracy, którego koszty wyposażenia lub doposażenia zostały zrefundowane przez starostę z Funduszu Pracy,

- podjęła z własnej inicjatywy zatrudnienie lub inną pracę zarobkową u pracodawcy, u którego była zatrudniona lub dla którego wykonywała inną pracę zarobkową bezpośrednio przed zarejestrowaniem się jako osoba bezrobotna,

- podjęła z własnej inicjatywy zatrudnienie lub inną pracę zarobkową poza granicami RP u pracodawcy zagranicznego.

5. Pożyczka szkoleniowa

Osoby bezrobotne i żołnierze rezerwy mogą również ubiegać się o udzielenie pożyczki szkoleniowej ze środków Funduszu Pracy. Pożyczka szkoleniowa może zostać udzielona przez starostę w celu umożliwienia podjęcia zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej wymagających szczególnych kwalifikacji. Wysokość pożyczki nie może przekraczać 400 proc. przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego w dniu podpisania umowy pożyczki. Pożyczka jest nieoprocentowana, lecz powinna zostać spłacona w ciągu 18 miesięcy od ustalonego w umowie dnia zakończenia szkolenia.

W przypadku wykorzystania pożyczki na cele inne niż określone w umowie, niepodjęcia lub nieukończenia szkolenia pożyczka podlega niezwłocznemu zwrotowi w całości, wraz z odsetkami ustawowymi.

6. Koszty studiów podyplomowych i uzyskania świadectw

Starosta, na wniosek bezrobotnego, może również sfinansować ze środków Funduszu Pracy:

- koszty egzaminów umożliwiających uzyskanie świadectw, dyplomów, zaświadczeń, określonych uprawnień zawodowych lub tytułów zawodowych oraz koszty uzyskania licencji niezbędnych do wykonywania danego zawodu (wysokość dofinansowania nie może przekroczyć 50 proc. przeciętnego wynagrodzenia),

- koszty studiów podyplomowych (do wysokości 75 proc. ich kosztów), jeżeli bezrobotny uprawdopodobni, że ukończenie danych studiów zapewni uzyskanie odpowiedniej pracy.

7. Finansowanie kosztów szkolenia

Starosta może sfinansować z Funduszu Pracy koszty szkolenia poszukującego pracy skierowanego na szkolenie, który:

1) jest w okresie wypowiedzenia stosunku pracy lub stosunku służbowego z przyczyn dotyczących zakładu pracy;

2) jest zatrudniony u pracodawcy, wobec którego ogłoszono upadłość lub który jest w stanie likwidacji, z wyłączeniem likwidacji w celu prywatyzacji;

3) otrzymuje świadczenie socjalne przysługujące na urlopie górniczym lub górniczy zasiłek socjalny, określone w odrębnych przepisach;

4) uczestniczy w indywidualnym programie integracji, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej.

8. Zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania

Osoba bezrobotna może ubiegać się u starosty również o zwrot kosztów przejazdu do miejsca pracy, odbywania u pracodawcy stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, szkolenia lub odbywania zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego.

Warunkiem ubiegania się o zwrot kosztów przejazdu jest podjęcie pracy, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, szkolenia lub zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego poza miejscem zamieszkania na podstawie skierowania urzędu pracy. Ponadto, uzyskiwane wynagrodzenie nie może przekraczać 200 proc. minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Natomiast o zwrot kosztów zakwaterowania może ubiegać się osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

- na podstawie skierowania urzędu pracy podjęła pracę, staż, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy lub szkolenie poza miejscem zamieszkania w miejscowości, do której czas dojazdu i powrotu do miejsca stałego zamieszkania wynosi łącznie ponad 3 godziny dziennie;

- mieszka w hotelu lub wynajętym mieszkaniu w miejscowości lub w pobliżu miejscowości, w której pracuje, odbywa staż lub przygotowanie zawodowe w miejscu pracy w pobliżu tej miejscowości;

- uzyskuje wynagrodzenie w wysokości nieprzekraczającej 200 proc. minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w miesiącu, za który jest dokonywany zwrot kosztów zakwaterowania.

9. Świadczenie przedemerytalne

Osoby, które zostały zwolnione z pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, a mają dość długi staż ubezpieczeniowy, mogą strać się o świadczenie przedemerytalne przyznawane obecnie i wypłacane przez ZUS. W tym celu muszą najpierw zarejestrować się w powiatowym urzędzie pracy i pobierać przynajmniej przez 6 miesięcy zasiłek dla bezrobotnych.

9.1. Niewypłacalność lub likwidacja pracodawcy

Świadczenie przedemerytalne nie przysługuje w każdym przypadku rozwiązania stosunku pracy. Do przyznania tego świadczenia konieczne jest bowiem, aby ustanie tego stosunku nastąpiło w szczególnych okolicznościach, wyraźnie określonych przepisami.

Do pierwszej grupy przyczyn rozwiązania stosunku pracy uzasadniających przyznanie świadczenia przedemerytalnego należy rozwiązanie stosunku pracy z powodu likwidacji lub niewypłacalności pracodawcy w rozumieniu przepisów ustawy z 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. Nr 158, poz. 1121). Zgodnie z przepisami tej ustawy, niewypłacalność pracodawcy - a tym samym możliwość nabycia przez zwolnionego pracownika świadczenia przedemerytalnego - występuje m.in. wówczas, gdy:

1) na podstawie prawa upadłościowego i naprawczego, sąd upadłościowy wydał postanowienie o:

a) ogłoszeniu upadłości pracodawcy obejmującej likwidację majątku dłużnika - od daty wydania postanowienia sądu,

b) ogłoszeniu upadłości pracodawcy z możliwością zawarcia układu - od daty wydania postanowienia sądu,

c) zmianie postanowienia o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu na postanowienie o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika - od daty uprawomocnienia się postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego,

d) oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości pracodawcy, jeżeli jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania - od daty wydania postanowienia sądu o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości pracodawcy,

e) oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości w razie stwierdzenia, że majątek dłużnika jest obciążony hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania - od daty wydania postanowienia sądu o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości pracodawcy,

2) na podstawie przepisów prawa upadłościowego i naprawczego sąd upadłościowy wydał postanowienie o umorzeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, jeżeli:

a) majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania,

b) wierzyciele zobowiązani uchwałą zgromadzenia wierzycieli albo postanowieniem sędziego-komisarza nie złożyli w wyznaczonym terminie zaliczki na koszty postępowania, a brak jest płynnych funduszów na te koszty

- od daty uprawomocnienia się postanowienia sądu o umorzeniu postępowania upadłościowego,

3) organ założycielski podjął decyzję o wdrożeniu postępowania likwidacyjnego wobec przedsiębiorstwa państwowego, jeżeli likwidacja nie jest skutkiem przekształcenia, łączenia lub podziału tego przedsiębiorstwa - od daty wydania decyzji,

4) sąd orzekł rozwiązanie spółki handlowej w rozumieniu przepisów ustawy z 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 z późn.zm.) - od daty uprawomocnienia się orzeczenia sądu,

5) minister właściwy do spraw gospodarki wydał, na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, decyzję o zakazie wykonywania działalności gospodarczej, wykonywanej na takich samych zasadach, jak przedsiębiorcy polscy, przez przedsiębiorcę zagranicznego w ramach utworzonego oddziału z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - od daty wydania decyzji,

6) minister właściwy do spraw gospodarki wydał, na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, decyzję o zakazie wykonywania działalności przez przedsiębiorcę zagranicznego, w ramach utworzonego przedstawicielstwa z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - od daty wydania decyzji,

7) zgodnie z art. 7-7i ustawy z 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 z późn.zm.) lub przepisami o swobodzie działalności gospodarczej organ ewidencyjny wykreślił pracodawcę będącego osobą fizyczną z Ewidencji Działalności Gospodarczej w wyniku zawiadomienia o zaprzestaniu wykonywania działalności gospodarczej lub stwierdzenia trwałego zaprzestania wykonywania przez pracodawcę działalności gospodarczej - od daty dokonania wykreślenia.

Rozwiązanie stosunku pracy uzasadnia przyznanie świadczenia przedemerytalnego tylko wtedy, gdy jest następstwem wskazanych w przepisach szczególnych okoliczności. Nie może więc nastąpić wcześniej, niż w dniu wszczęcia postępowania likwidacyjnego lub wystąpienia niewypłacalności pracodawcy. W przeciwnym razie ZUS uznaje, że rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z innego powodu i - tym samym - świadczenie przedemerytalne nie przysługuje.

Przykład

Hanna K. była ostatnio zatrudniona w zakładzie pracy, który przeżywał poważne problemy finansowe. Została zwolniona z pracy 31 grudnia 2007 r. Natomiast postanowienie sądu o ogłoszeniu upadłości pracodawcy zostało wydane 15 stycznia 2008 r. W tym przypadku - ponieważ rozwiązanie stosunku pracy miało miejsce wcześniej, niż wystąpiła niewypłacalność pracodawcy - ZUS uzna, że nastąpiło ono z innych przyczyn, niż ta niewypłacalność.

Osoby, które zostały zwolnione z pracy z powodu likwidacji lub niewypłacalności pracodawcy, aby uzyskać świadczenie przedemerytalne, muszą przede wszystkim spełnić warunki dotyczące wieku oraz stażu ubezpieczeniowego. Należą do nich:

l ukończenie co najmniej 56 lat (kobieta) lub 61 lat (mężczyzna) do dnia rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego,

l udowodnienie, do dnia rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego, okresu uprawniającego do emerytury w wymiarze co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn (ZUS bierze tu pod uwagę wszystkie przebyte okresy składkowe, nieskładkowe, uzupełniające, a także okresy ubezpieczenia za granicą, jeśli stanowią tak odpowiednie umowy międzynarodowe),

l zatrudnienie lub pozostawanie w stosunku służbowym u pracodawcy, który następnie uległ likwidacji lub stał się niewypłacalny łącznie przez okres co najmniej 6 miesięcy.

Okres pozostawania w zatrudnieniu przez minimum 6 miesięcy nie musi być nieprzerwany. Do tego okresu wlicza się okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy oraz świadczeń pieniężnych na wypadek choroby i macierzyństwa. Wyłączeniu podlegają natomiast okresy urlopu bezpłatnego.

Przykłady

Eugeniusz B. został zwolniony z pracy 31 grudnia 2007 r. w związku z wszczęciem postępowania likwidacyjnego. Do końca 2007 r. udowodnił 20 lat składkowych, 2 lata nieskładkowe oraz 3 lata opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników. Wszystkie te okresy ZUS uwzględnił przy ustalaniu okresu uprawniającego do emerytury dla celów przyznania świadczenia przedemerytalnego. Ponieważ jednak zainteresowany ukończył wymagany wiek 61 lat dopiero 15 stycznia 2008 r. (a więc po rozwiązaniu stosunku pracy), nie będzie w tym przypadku możliwe przyznanie tego świadczenia.

Maria J. pracowała u tego samego pracodawcy od 1 marca do 30 czerwca 2007 r. oraz od 1 września do 31 października 2007 r. Następnie została zwolniona z pracy z powodu upadłości zakładu pracy. Przy ustalaniu okresu zatrudnienia u niewypłacalnego pracodawcy ZUS zsumuje obydwa okresy, co da łącznie 6 miesięcy, umożliwiające, po spełnieniu innych warunków, uzyskanie świadczenia przedemerytalnego.

Adam B. został zwolniony z pracy z powodu likwidacji zakładu pracy z końcem stycznia 2008 r. (stosunek pracy trwał od 1 czerwca 2007 r.). Przez cały październik i listopad 2007 r. przebywał on na urlopie bezpłatnym, a w okresie od 14 grudnia 2007 r. do 15 stycznia 2008 r. był na zwolnieniu lekarskim i pobierał zasiłek chorobowy. Obliczając wymagany 6-miesięczny okres zatrudnienia u likwidowanego pracodawcy ZUS wyłączy okres przebywania na urlopie bezpłatnym w październiku i listopadzie 2007 r., ale wliczy okres pobierania zasiłku chorobowego. Tak więc, ustalając prawo do świadczenia przedemerytalnego ZUS uzna, że Adam B. spełnił wspomniany warunek.

Osoba zwolniona z zakładu pracy z powodu likwidacji lub niewypłacalności pracodawcy, która nie osiągnęła wymaganego przez przepisy wieku (56 lat - kobieta lub 61 lat - mężczyzna), ma możliwość otrzymania świadczenia przedemerytalnego bez względu na osiągnięty wiek. W takiej sytuacji musi jednak spełnić znacznie bardziej rygorystyczny warunek dotyczący stażu ubezpieczeniowego, udowodniając okres uprawniający do emerytury w wymiarze 34 lat dla kobiet lub 39 lat dla mężczyzn najpóźniej 31 grudnia roku poprzedzającego rozwiązanie stosunku pracy lub stosunku służbowego. Niezmieniony pozostaje w tym przypadku warunek zatrudnienia przez minimum 6 miesięcy u pracodawcy, który zwolnił ją z powodu likwidacji lub niewypłacalności.

Przykład

Marian B. 31 lipca 2007 r. został zwolniony z pracy z powodu ogłoszenia upadłości pracodawcy, u którego pracował przez ostatnie 5 lat. W grudniu 2007 r. ukończył 59 lat. Ze względu jednak na to, że bardzo wcześnie zaczął swoją karierę zawodową, już na koniec 2006 r. miał udowodnione 40 lat okresów składkowych i nieskładkowych (łącznie z okresami pracy w gospodarstwie rolnym rodziców). Ponieważ spełnił również inne warunki wymagane do uzyskania świadczenia przedemerytalnego bez względu na wiek, ZUS przyznał mu to świadczenie.

9.2. Zwolnienie z przyczyn dotyczących zakładu pracy

Świadczenie przedemerytalne mogą również uzyskać osoby, które zostały zwolnione z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zgodnie z przepisami tej ustawy, zwolnienie z przyczyn dotyczących pracodawcy ma miejsce wówczas, gdy stosunek pracy lub stosunek służbowy:

l został rozwiązany z przyczyn niedotyczących pracowników, zgodnie z przepisami o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników lub zgodnie z przepisami kodeksu pracy (w przypadku rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego z takich samych przyczyn, ale u pracodawcy zatrudniającego mniej niż 20 pracowników),

l został rozwiązany z powodu ogłoszenia upadłości pracodawcy, jego likwidacji lub likwidacji stanowiska pracy z przyczyn ekonomicznych, organizacyjnych, produkcyjnych lub technologicznych,

l uległ wygaśnięciu w przypadku śmierci pracodawcy lub też w wyniku przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę i nie zaproponowania przez tego pracodawcę nowych warunków pracy i płacy.

Osoba, której stosunek pracy lub stosunek służbowy został rozwiązany lub wygasł w wymienionych wyżej okolicznościach, może uzyskać świadczenie przedemerytalne, jeśli:

l ukończyła co najmniej 55 lat (kobieta) lub 60 lat (mężczyzna) do dnia rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego z ww. przyczyn,

l posiada okres uprawniający do emerytury w wymiarze co najmniej 30 lat dla kobiet i 35 lat dla mężczyzn do dnia rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego z ww. przyczyn,

l była zatrudniona lub pozostawała w stosunku służbowym u pracodawcy, z którym nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy lub stosunku służbowego przez co najmniej 6 miesięcy.

Przykład

Z końcem 2007 r., po trzech latach nieprzerwanego zatrudnienia, Maria D. została zwolniona z pracy w ramach tzw. zwolnień grupowych. Wiek 55 lat ukończyła 15 listopada 2007 r., a na koniec 2007 r. miała udowodnione 28 lat składkowych oraz 4 lata nieskładkowe. Maria spełniła wymagane przez przepisy warunki przyznania świadczenia przedemerytalnego dla pracowników zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy.

Podobnie jak w przypadku rozwiązania stosunku pracy z powodu likwidacji lub niewypłacalności pracodawcy, również w sytuacji rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego z przyczyn dotyczących zakładu pracy istnieje możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego bez względu na osiągnięty wiek. Warunkiem przyznania tego świadczenia jest w tym przypadku udowodnienie, najpóźniej w dniu rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego, okresu uprawniającego do emerytury w wymiarze co najmniej 35 lat (kobieta) lub 40 lat (mężczyzna) oraz posiadanie przynajmniej 6-miesięcznego okresu pozostawania w stosunku pracy lub w stosunku służbowym u pracodawcy, z którym stosunek ten został rozwiązany.

Przykład

Tomasz D. został zwolniony z pracy 29 lutego 2008 r. z powodu likwidacji stanowiska pracy z przyczyn ekonomicznych. Ostatnie zatrudnienie trwało ponad rok. Wymagany przez przepisy wiek 60 lat ukończył dopiero 10 marca 2008 r. Ponieważ jednak na dzień rozwiązania stosunku pracy udowodnił 40-letni okres składkowy i nieskładkowy, będzie miał możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego bez względu na wiek.

9.3. Świadczenie dla pracujących przy azbeście

Odrębna możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego została przewidziana dla osób zatrudnionych przy produkcji azbestu. Ze względu na szczególnie szkodliwy charakter pracy, jaką wykonywały takie osoby na przestrzeni swojej kariery zawodowej, ustawodawca potraktował je dużo łagodniej w zakresie warunków wymaganych do przyznania świadczenia przedemerytalnego. Mogą oni uzyskać to świadczenie niezależnie od tego, w jakim są wieku, a także przy znacznie niższym, niż dla pozostałych kategorii zwalnianych pracowników, ogólnym stażu ubezpieczeniowym.

Prawo do świadczenia przedemerytalnego mogą uzyskać osoby zatrudnione przy produkcji azbestu, o których mówi art. 6 ustawy z 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn.zm.). Nabywają one prawo do świadczenia, jeśli:

l 28 września 1997 r., a więc w dniu wejścia w życie ww. ustawy były zatrudnione w zakładach wymienionych w załącznikach 2 i 3 do tej ustawy lub też zostały oddelegowane do tych zakładów albo były zatrudnione w przedsiębiorstwach powstałych w wyniku przekształcenia, podziału lub połączenia tych zakładów do czasu zaprzestania produkcji wyrobów zawierających azbest,

l ich stosunek pracy został rozwiązany z przyczyn dotyczących zakładu pracy w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,

posiadają okres uprawniający do emerytury w wymiarze co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 10 lat w zakładach wymienionych w załączniku 2 i 3 do wspomnianej wcześniej ustawy z 1997 r.

Przy ustalaniu 10-letniego okresu zatrudnienia w zakładach wymienionych w załącznikach do ustawy z 1997 r. ZUS wlicza tylko okresy wykonywania pracy do 31 grudnia 1999 r., w tym okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy oraz świadczeń pieniężnych na wypadek choroby i macierzyństwa Nie podlegają natomiast wliczeniu okresy przebywania na urlopie bezpłatnym.

Przykład

Bogdan R. od 1 stycznia 1986 r. do końca 1998 r. (a więc również 28 września 1997 r.) pracował przy produkcji azbestu w Zakładach Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Wierzbicy k. Radomia. Rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w ramach tzw. zwolnień grupowych W latach 1988-1989 przebywał na urlopie bezpłatnym, a przez cały 1997 r. na zasiłku chorobowym oraz świadczeniu rehabilitacyjnym. Przy ustalaniu wymaganego dla przyznania świadczenia przedemerytalnego 10-letniego zatrudnienia przy azbeście ZUS wyłączył okres urlopu bezpłatnego, a zaliczył okres pobierania świadczeń chorobowych, co oznaczało, że wymóg wspomnianych 10 lat został spełniony.

9.4. Upadłość przedsiębiorcy

Możliwość uzyskania świadczenia przedemerytalnego mają również osoby, które prowadziły działalność gospodarczą lub inną działalność pozarolniczą w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a następnie ogłosiły upadłość. Mogą one otrzymać to świadczenie, jeśli do dnia ogłoszenia upadłości:

l nieprzerwanie prowadziły działalność pozarolniczą przez okres nie krótszy niż 24 miesiące oraz opłaciły składki na ubezpieczenia społeczne za ww. okres,

l ukończyły co najmniej 56 lat (kobieta) lub 61 lat (mężczyzna) oraz udowodniły okres uprawniający do emerytury w wymiarze co najmniej 20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn.

Aby otrzymać świadczenie przedemerytalne nie wystarczy zwykłe wyrejestrowanie działalności gospodarczej. Konieczne jest wydanie przez sąd postanowienia o ogłoszeniu upadłości, którego odpis były przedsiębiorca zobowiązany jest dostarczyć do ZUS.

9.5. Warunki wymagane od wszystkich wnioskodawców

Oprócz omówionych wyżej warunków przyznania świadczenia przedemerytalnego, zróżnicowanych w zależności od tego, kto ubiega się o to świadczenie, wszyscy wnioskodawcy muszą spełnić pewne ogólne warunki przewidziane w ustawie o świadczeniach przedemerytalnych. Pierwszym z nich jest rejestracja we właściwym powiatowym urzędzie pracy, która pozwoli na uzyskanie statusu osoby bezrobotnej, a następnie pobieranie przez minimum 6 miesięcy zasiłku dla bezrobotnych. ZUS zalicza do tego okresu także niektóre okresy, w których nie przysługiwało prawo do tego zasiłku. Chodzi tu o tzw. okresy wyczekiwania na zasiłek (określone w art. 75 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy). Przykładowo osoba, która w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem w urzędzie pracy spowodowała ze swojej winy rozwiązanie stosunku pracy lub stosunku służbowego bez wypowiedzenia może nabyć prawo do zasiłku dla bezrobotnych dopiero po okresie 180 dni od dnia rejestracji w tym urzędzie. Jednakże okres, w którym nie mogła uzyskać zasiłku dla bezrobotnych, ZUS wlicza jej do 6-miesięcznego okresu pobierania tego zasiłku, wymaganego dla przyznania świadczenia przedemerytalnego. Ponadto, do okresu 6 miesięcy pobierania zasiłku dla bezrobotnych zalicza się okresy zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia, albo zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych podjętego w tym okresie.

Drugi warunek odnosi się do okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych. Powiatowy urząd pracy może bowiem w tym czasie zaproponować osobie bezrobotnej zatrudnienie, inną pracę zarobkową (np. na podstawie umowy-zlecenia, umowy o dzieło) lub też wykonywanie prac interwencyjnych lub robót publicznych. Jeśli odmówi ona bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia tej propozycji, nie może następnie uzyskać świadczenia przedemerytalnego.

Ponadto, osoba ubiegająca się o świadczenie przedemerytalne, po upływie przynajmniej 6-miesięcznego okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych, musi uzyskać zaświadczenie z powiatowego urzędu pracy potwierdzające taki okres pobierania zasiłku.

9.6. Dokumenty wymagane do przyznania świadczenia

Niezbędnym warunkiem wymaganym do przyznania świadczenia przedemerytalnego jest złożenie wniosku o to świadczenie (na formularzu ZUS Rp-26) nie później niż w ciągu 30 dni od dnia wydania przez powiatowy urząd pracy dokumentu poświadczającego 6-miesięczny okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych, albo nie później niż 14 dni od ustania zatrudnienia lub wykonywania innej pracy zarobkowej, prac interwencyjnych lub robót publicznych. W szczególnie uzasadnionych przypadkach - po złożeniu odpowiedniego wniosku przez osobę zainteresowaną - ZUS może dokonać przywrócenia tego terminu.

W sytuacji gdy osoba bezrobotna podjęła w międzyczasie zatrudnienie, inną pracę zarobkową albo zatrudnienie w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych, a wykonywana praca lub zatrudnienie ustanie po upływie 6-miesięcy, prawo do świadczenia przedemerytalnego przysługuje, jeżeli wniosek o przyznanie tego świadczenia zostanie złożony w terminie nieprzekraczającym 14 dni od dnia ustania tego zatrudnienia lub prac.

Do wniosku o świadczenie przedemerytalne osoba zainteresowana zobowiązana jest dołączyć:

- świadectwo pracy wraz ze wskazaniem podstawy prawnej rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego (gdy świadectwo nie potwierdza tych okoliczności - dokument pozwalający na ustalenie przyczyn rozwiązania stosunku pracy lub stosunku służbowego),

- dokument wydany przez powiatowy urząd pracy, który poświadcza: co najmniej 6-miesięczny okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych, fakt aktualnego zarejestrowania osoby jako osoby bezrobotnej oraz potwierdzenie, iż w okresie pobierania zasiłku dla bezrobotnych - bez uzasadnionej przyczyny - nie odmówiła przyjęcia propozycji zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej,

- decyzję o utracie prawa do zasiłku dla bezrobotnych - jeśli utraciła je z powodu upływu okresu, na jaki zasiłek został przyznany,

- dokument potwierdzający wykonywanie innej pracy zarobkowej (np. pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy-zlecenia, umowy o dzieło),

- świadectwo pracy potwierdzające fakt zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych lub robót publicznych,

- dowody potwierdzające przebyte okresy składkowe i nieskładkowe oraz jeśli jest to konieczne okresy pracy w gospodarstwie rolnym (np. świadectwa pracy, zaświadczenia, legitymacje ubezpieczeniowe).

Jeżeli osoba ubiegająca się o świadczenie przedemerytalne nie przedłożyła wszystkich wymaganych dokumentów, ZUS wzywa ją do ich dostarczenia w wyznaczonym terminie. Jeśli osoba ta nie doniesie kompletu dokumentacji w tym terminie, ZUS wydaje decyzję odmawiającą przyznania świadczenia przedemerytalnego.

Osoba występująca o świadczenie przedemerytalne powinna też dołączyć do wniosku dokumenty potwierdzające wysokość osiągniętych zarobków w czasie swojej kariery zawodowej (np. zaświadczenia ZUS Rp-7 lub legitymację ubezpieczeniową). Nie są one wprawdzie potrzebne do ustalenia wysokości świadczenie przedemerytalnego, ale pozwolą w przyszłości na sprawne ustalenie przez ZUS wysokości emerytury zaraz po zakończeniu pobierania świadczenia przedemerytalnego. Osoba, która ma już ustalony kapitał początkowy, nie powinna dołączać dokumentów potwierdzających wysokość wynagrodzeń za okres do 31 grudnia 1998 r., a jedynie te, które potwierdzają wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne począwszy od 1 stycznia 1999 r. Należy jednak podkreślić, że - w odróżnieniu od wymienionych wcześniej dokumentów - niedostarczenie przy okazji składania wniosku o świadczenie przedemerytalne dokumentów potwierdzających wysokość wynagrodzeń nie spowoduje wydania przez ZUS decyzji odmawiającej przyznania tego świadczenia.

Komplet dokumentacji wnioskodawca powinien złożyć w jednostce ZUS właściwej ze względu na jego ostatnie miejsce zameldowania na pobyt stały. Jeśli posiada okresy ubezpieczenia za granicą (w państwach Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, lub w innym państwie, z którym łączy Polskę umowa międzynarodowa), jednostka ZUS, do której wpłynie wniosek, zwróci się do właściwej jednostki realizującej określoną umowę międzynarodową (tzw. JRUM), aby ta potwierdziła fakt przebycia przez osobę zainteresowaną tych okresów.

9.7. Data, od której przysługuje świadczenie

Wydając decyzję przyznającą świadczenie przedemerytalne ZUS ustala prawo do tego świadczenia od następnego dnia po dniu złożenia wniosku wraz z wymaganymi dokumentami. Dlatego też im szybciej wnioskodawca dostarczy pełną dokumentację do ZUS, tym wyższe świadczenie otrzyma za pierwszy miesiąc. Świadczenie przedemerytalne za niepełny miesiąc kalendarzowy ustala się bowiem dzieląc kwotę przyznanego świadczenia przez liczbę dni w danym miesiącu i mnożąc następnie otrzymaną kwotę przez liczbę dni, za które przysługuje.

Do 29 lutego 2008 r. miesięczna wysokość nowo przyznawanych świadczeń przedemerytalnych wynosiła 711,54 zł. Od 1 marca 2008 r. kwota ta wzrosła do 757,79 zł.

Przykłady

Marek J. uzyskał zaświadczenie powiatowego urzędu pracy potwierdzające 6-miesięczny okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych 5 grudnia 2007 r. Ponieważ miał już komplet dokumentacji potrzebny do przyznania świadczenia przedemerytalnego, 6 grudnia 2007 r. złożył w ZUS wniosek o to świadczenie oraz niezbędne dokumenty. ZUS przyznał mu świadczenie przedemerytalne od 7 grudnia 2007 r. Ponieważ w grudniu świadczenie to przysługiwało za 25 dni, ZUS podzielił kwotę 711,54 zł przez 31 (711,54 : 31 = 22,95 zł), a następnie pomnożył uzyskaną kwotę przez liczbę dni, za które świadczenie przysługuje, tj. przez 25 (22,95 x 25 = 573,75 zł). Za grudzień 2007 r. świadczenie przysługiwało więc uprawnionemu w wysokości 573,75 zł.

Anna W. otrzymała 3 listopada 2007 r. zaświadczenie powiatowego urzędu pracy potwierdzające pobieranie przez 6 miesięcy zasiłku dla bezrobotnych. Posiadała już wtedy również inne dokumenty niezbędne do przyznania świadczenia. Wniosek o świadczenie przedemerytalne wraz z pełną dokumentacją złożyła jednak dopiero 18 listopada 2007 r. ZUS przyznał jej świadczenie od następnego dnia, czyli od 19 listopada 2007 r. W listopadzie 2007 r. świadczenie przysługiwało jej więc za 12 dni. Ustalając kwotę świadczenia za ten miesiąc, ZUS podzielił kwotę 711,54 zł przez 30 (711,54 : 30 = 23,72 zł), a następnie pomnożył uzyskaną kwotę przez liczbę dni, za które świadczenie przysługuje (23,72 zł x 12 = 284,64 zł). Tak więc za grudzień 2007 r. świadczenie przedemerytalne przysługiwało jej w wysokości 284,64 zł.

9.8. Okres przysługiwania świadczenia przedemerytalnego

Prawo do świadczenia przedemerytalnego ustaje zawsze wraz z osiągnięciem powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego, tj. 60 lat dla kobiety i 65 lat dla mężczyzny. Właściwa jednostka ZUS, w terminie dwóch miesięcy poprzedzających miesiąc, w którym osoba uprawniona ma osiagnąć wiek emerytalny, z urzędu wszczyna postępowanie o przyznanie emerytury, wysyłając do świadczeniobiorcy formularz wniosku o przyznanie tego świadczenia (druk ZUS Rp-1) wraz z informacją o wstrzymaniu wypłaty świadczenia przedemerytalnego od dnia osiągnięcia wieku emerytalnego. W informacji ZUS wyznacza jednocześnie termin na złożenie wniosku o emeryturę z zastrzeżeniem, że nie może on przypadać później niż w miesiącu, w którym uprawniony osiągnie wiek emerytalny. Ponadto ZUS informuje o konieczności przedłożenia brakujących dokumentów wymaganych do przyznania emerytury.

Przykład

Andrzej K. jest uprawniony do świadczenia przedemerytalnego od września 2004 r. Składając wniosek o przyznanie tego świadczenia, nie dołączył dokumentów potwierdzających wysokość wynagrodzeń w czasie swojej kariery zawodowej. Po przyznaniu świadczenia podlegał przez 2 lata ubezpieczeniom społecznym z tytułu wykonywania działalności gospodarczej. 15 września 2008 r. ukończy powszechny wiek emerytalny, który dla mężczyzn wynosi 65 lat. Wraz z ukończeniem tego wieku ustanie prawo do świadczenia przedemerytalnego. W lipcu 2008 r. ZUS prześle świadczeniobiorcy formularz wniosku o przyznanie emerytury, wyznaczając termin na jego złożenie i wzywając do uzupełnienia niezbędnej dokumentacji, w tym przede wszystkim dokumentów potwierdzających wysokość wynagrodzeń w latach wskazanych do ustalenia podstawy wymiaru emerytury.

Osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne może nabyć prawo do emerytury wcześniej niż w wieku 60 lub 65 lat, uzyskując np. wcześniejszą emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach czy też wcześniejszą emeryturę pracowniczą itd. W takiej sytuacji prawo do świadczenia ustaje w dniu poprzedzającym dzień nabycia prawa do wcześniejszej emerytury, a nie w dniu ukończenia wieku emerytalnego. Ponadto, w tym przypadku to sam zainteresowany (bez inicjatywy ZUS, który nie zawiadamia o możliwości złożenia wniosku, ani nie wyznacza do tego określonego terminu) podejmuje działania mające na celu przyznanie emerytury, składając odpowiedni wniosek wraz z niezbędną dokumentacją. Osoba uprawniona do świadczenia przedemerytalnego, która spełnia warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury, musi sama przeanalizować, czy opłaca jej się pozostać przy dotychczasowym świadczeniu, czy też powinna starać się o emeryturę. Jeśli jest uprawniona do świadczenia przedemerytalnego przyznawanego na starych zasadach (jego wysokość stanowiła 80 proc. emerytury ustalonej na potrzeby świadczenia przedemerytalnego), wówczas przejście na emeryturę powinno być bardziej opłacalne. Jeśli natomiast ma prawo do świadczenia przedemerytalnego w wysokości ryczałtowej (ustalone przez ZUS), opłacalność przejścia na wcześniejszą emeryturę w dużej mierze zależy od wysokości zarobków, jakie miała na przestrzeni kariery zawodowej. Jeśli były one niskie, wówczas korzystniejszym może się okazać świadczenie przedemerytalne, którego kwota nie jest uzależniona od wysokości wynagrodzeń osoby uprawnionej. Natomiast w przypadku osiągania wysokich zarobków emerytura najprawdopodobniej okaże się świadczeniem korzystniejszym.

Po otrzymaniu decyzji ZUS ustalającej wysokość emerytury osoba zainteresowana ma prawo do wycofania wniosku o przyznanie tego świadczenia. Może to uczynić aż do czasu uprawomocnienia się tej decyzji (a więc w ciągu miesiąca od jej doręczenia, chyba że złożyła odwołanie do sądu). Wówczas w dalszym ciągu będzie miała możliwość pobierania świadczenia przedemerytalnego.

Prawo do świadczenia przedemerytalnego ustaje również na wniosek osoby uprawnionej, a także wraz ze śmiercią tej osoby. Taki sam skutek powoduje nabycie prawa własności nieruchomości rolnej o powierzchni przekraczającej 2 ha przeliczeniowe lub też objęcie jej w posiadanie. Regulacja ta odnosi się też do nabycia współwłasności takiej nieruchomości, jeśli udział w niej przekroczy 2 ha przeliczeniowe.

Osoba pobierająca świadczenie przedemerytalne jest zobowiązana zawiadomić właściwą jednostkę ZUS wypłacającą to świadczenie o okolicznościach powodujących ustanie prawa do tego świadczenia.

10. Renta z tytułu niezdolności do pracy

Osoba, która straciła pracę, a stan jej zdrowia utrudnia lub uniemożliwia podjęcie nowego zatrudnienia, może również starać się o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Podstawowym warunkiem, jaki musi spełnić, jest uzyskanie odpowiedniego orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS.

10.1. Niezdolność do pracy

Zgodnie z przepisami ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn.zm.) - tzw. ustawy emerytalnej, niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Niezdolność do pracy może być częściowa (jeśli dana osoba utraciła w znacznym stopniu zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji) lub całkowita (jeśli nastąpiła u niej utrata zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy).

Niezdolność do pracy stwierdza lekarz orzecznik ZUS lub komisja lekarska ZUS, wydając w tym zakresie odpowiednie orzeczenie. W orzeczeniu tym stwierdza również:

- stopień niezdolności do pracy (całkowitą lub częściową niezdolność do pracy),

- datę powstania niezdolności do pracy,

- trwałość lub przewidywany okres niezdolności do pracy,

- związek przyczynowy niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami,

- niezdolność do samodzielnej egzystencji,

- celowość przekwalifikowania zawodowego.

Dokonując oceny stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania niezdolności do pracy, lekarz orzecznik lub komisja lekarska ZUS biorą pod uwagę:

- stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji,

- możliwości wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne.

Odnosząc się do ustalenia daty powstania niezdolności do pracy, należy podkreślić, że czasami nie jest możliwe jej określenie z dokładnością co do dnia. Jeśli jednak lekarz orzecznik lub komisja lekarska ZUS ustaliły okres, w którym ta niezdolność powstała, wówczas za datę powstania niezdolności do pracy przyjmuje się datę końcową tego okresu. Jeśli natomiast nie można ustalić ani daty ani okresu powstania niezdolności do pracy, ZUS przyjmuje, że niezdolność ta powstała w dacie zgłoszenia wniosku o świadczenie.

Z kolei, niezdolność do samodzielnej egzystencji jest orzekana wówczas, gdy naruszenie sprawności organizmu jest na tyle poważne, że powoduje konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy drugiej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Osobie uprawnionej do emerytury lub renty (w tym renty z tytułu niezdolności do pracy), która jest całkowicie niezdolna do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, przysługuje dodatek pielęgnacyjny (obecnie jego wysokość wynosi 163,15 zł).

Natomiast celowość przekwalifikowania zawodowego orzekana jest wówczas, gdy osoba ubiegająca się o świadczenie trwale utraciła zdolność do pracy zarobkowej w dotychczasowym zawodzie i może odzyskać zdolność do pracy po przekwalifikowaniu. Przy ocenie celowości przekwalifikowania zawodowego uwzględnia się:

- charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu,

- sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania do ubytków anatomicznych, kalectwa, skutków choroby,

- posiadane kwalifikacje, wiek, zawód, wykonywane czynności i warunki pracy oraz możliwość dalszego wykonywania pracy zarobkowej,

- możliwość przywrócenia zdolności do pracy przez leczenie i rehabilitację oraz przekwalifikowanie zawodowe.

Osoba, wobec której stwierdzono celowość przekwalifikowania zawodowego, ma możliwość uzyskania - zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy - renty szkoleniowej (piszemy o tym w dalszej części opracowania).

W przypadku gdy lekarz orzecznik stwierdza, że dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy, a osoba ubiegająca się o rentę z tytułu niezdolności do pracy spełnia warunki wymagane do uzyskania świadczenia rehabilitacyjnego, określone w przepisach ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z późn.zm.), wydaje odpowiednie orzeczenie dla celów przyznania tego świadczenia. W takiej sytuacji ZUS nie przyznaje renty z tytułu niezdolności do pracy, a zainteresowany może uzyskać świadczenie rehabilitacyjne (maksymalnie na 12 miesięcy). Dopiero po upływie jego pobierania możliwe jest ponowne ubieganie się o rentę z tytułu niezdolności do pracy.

10.2. Orzekanie przez lekarza orzecznika

Zasadą jest, że lekarz orzecznik ZUS wydaje orzeczenie na podstawie dokumentacji dołączonej do wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz na podstawie bezpośredniego badania stanu zdrowia osoby zainteresowanej. Możliwe jest jednak również wydanie orzeczenia o niezdolności do pracy na podstawie samej dokumentacji medycznej i zawodowej (bez przeprowadzania bezpośredniego badania osoby ubiegającej się o świadczenie), jeśli jest ona wystarczająca do wydania orzeczenia. Warto dodać, że przepisy w sprawie orzekania o niezdolności do pracy pozwalają na przeprowadzenie badania, w miejscu pobytu osoby ubiegającej się o świadczenie pod warunkiem, że stan jej zdrowia, stwierdzony w zaświadczeniu lekarskim uniemożliwia osobiste zgłoszenie się tej osoby na badanie. Ponadto, musi ona sama wyrazić zgodę na przeprowadzenie badania we wspomniany sposób.

Lekarz orzecznik może również zlecić przeprowadzenie badania przez lekarza konsultanta lub psychologa, wykonanie dodatkowych badań, przeprowadzenie obserwacji szpitalnej lub uzupełnienie dokumentacji lekarskiej z przebiegu leczenia. Lekarz konsultant i psycholog wydają opinie na podstawie bezpośredniego badania stanu zdrowia osoby, w stosunku do której ma być wydane orzeczenie oraz analizy dokumentacji medycznej i zawodowej.

Jeśli konieczne jest przeprowadzenie bezpośredniego badanie osoby ubiegającej się o świadczenie, ZUS przesyła właściwe skierowanie informujące o miejscu, dacie i godzinie tego badania.

Może się zdarzyć, że wnioskodawca nie stawił się na badanie w wyznaczonym terminie. Jeśli nastąpiło to z jakiejś ważnej przyczyny, ZUS wyznacza po raz kolejny pierwszy termin. Jeśli natomiast niestawienie się na badanie nastąpiło bez uzasadnionych przyczyn, ZUS wyznacza drugi termin wysyłając odpowiednie skierowanie za zwrotnym poświadczeniem odbioru wraz z informacją o skutkach niestawiennictwa. W przypadku gdy osoba zainteresowana i tym razem nie stawiła się na badanie z ważnych przyczyn, wyznaczany jest ponowny termin. Jeśli natomiast niestawiennictwo nie było uzasadnione jakimiś ważnymi względami, ZUS odstępuje od dalszego postępowania w sprawie. Wynika z tego, że dwukrotne niestawienie się na badanie przed lekarzem orzecznikiem bez uzasadnionej przyczyny powoduje, że ZUS odstępuje od rozpatrzenia sprawy.

Po przeprowadzeniu badania (ewentualnie po samej analizie dokumentacji medycznej i zawodowej) lekarz orzecznik ZUS wydaje w sprawie orzeczenie. Orzeczenie to sporządzane jest w dwóch egzemplarzach. Jeden z nich pozostaje w aktach sprawy, a drugi otrzymuje osoba badana bezpośrednio po przeprowadzeniu badania. Jeśli wydanie orzeczenia nie jest jeszcze w tym momencie możliwe, orzeczenie jest wysyłane do osoby zainteresowanej listem poleconym za zwrotnym poświadczeniem odbioru.

10.3. Sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS

W myśl przepisów obowiązujących od 1 stycznia 2005 r. postępowanie orzecznicze w zakresie stwierdzania niezdolności do pracy ma charakter dwuinstancyjny. Jeśli osoba zainteresowana nie zgadza się z orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS, może wnieść sprzeciw do właściwej komisji lekarskiej za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS właściwej ze względu na swoje miejsce zamieszkania w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia lekarza orzecznika. Jeśli wniosła ona sprzeciw od orzeczenia po upływie 14-dniowego terminu, komisja lekarska - co do zasady - nie rozpatruje takiego sprzeciwu. Jednakże w uzasadnionych przypadkach ZUS może zdecydować o przywróceniu tego terminu, informując o tym osobę zainteresowaną.

Ponadto, w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia lekarza orzecznika ZUS Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ma prawo zgłosić zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia właściwej komisji lekarskiej.

Komisja lekarska orzeka w składzie trzyosobowym, dokonując rozstrzygnięcia w formie orzeczenia. Sposób przeprowadzenia przez komisję lekarską badania, skutki niestawiennictwa na badanie, możliwości uzupełniania dokumentacji o dodatkowe badania i opinie są analogiczne, jak w przypadku badania dokonywanego przez lekarza orzecznika.

Bezpośrednio po przeprowadzeniu badania osoby ubiegającej się o świadczenie komisja lekarska informuje ją o ustaleniach orzeczniczych. Komisja rozstrzyga w formie orzeczenia, które zapada większością głosów. Egzemplarz orzeczenia przekazywany jest osobie zainteresowanej wraz z decyzją w sprawie ustalenia uprawnień do danego świadczenia.

W tabeli poniżej prezentujemy siedziby komisji lekarskich ZUS wraz z określeniem ich właściwości.

10.4. Okres, na który orzekana jest niezdolność do pracy

Zasadą jest, że niezdolność do pracy może być orzeczona na okres nie dłuższy niż 5 lat. Jeśli jednak osoba ubiegająca się o rentę - według wiedzy medycznej - nie rokuje odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu, lekarz orzecznik lub komisja lekarska ZUS mogą orzec niezdolność do pracy na okres dłuższy niż 5 lat, albo na trwałe.

Taka możliwość nie dotyczy sytuacji, gdy wnioskodawca doznał wprawdzie nieodwracalnego naruszenia sprawności organizmu, ale mimo wszystko istnieją rokowania co do tego, że w ciągu 5 najbliższych lat odzyska on zdolność do pracy w ramach posiadanych kwalifikacji. Sam brak perspektyw na poprawę stanu jego zdrowia nie jest bowiem wystarczającym warunkiem do wydania orzeczenia stwierdzającego niezdolność do pracy na okres dłuższy niż 5 lat.

Przepisy obowiązujące od 1 listopada 2005 r. przewidują, że w stosunku do osoby, która jest uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy przez okres co najmniej ostatnich 5 lat poprzedzających dzień badania lekarskiego i której do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn) brakuje mniej niż 5 lat, niezdolność do pracy orzekana jest na okres do dnia osiągnięcia tego wieku. Należy podkreślić, że regulacja ta ma zastosowanie, pod warunkiem iż w stosunku do osoby uprawnionej istnieją w ogóle podstawy do stwierdzenia dalszej niezdolności do pracy.

Datą właściwą dla ustalenia, czy osobie uprawnionej brakuje mniej niż 5 lat do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego, jest dzień badania lekarskiego.

Przykłady

Marian D. od 1 marca 2000 r. jest nieprzerwanie uprawniony do okresowej renty z tytułu niezdolności do pracy. Niezdolność ta została orzeczona ostatnio do końca kwietnia 2008 r. 15 grudnia 2007 r. ukończył 60 lat. W marcu br. złożył wniosek o ustalenie prawa do renty na dalszy okres. ZUS wyznaczył mu badanie na 10 kwietnia 2008 r. W dacie przeprowadzenia badania będzie mu brakowało niecałe 5 lat do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Jeśli lekarz orzecznik stwierdzi wówczas, że ubezpieczony nadal jest niezdolny do pracy, orzeknie tą niezdolność aż do czasu osiągnięcia przez niego tego wieku, tj. do 15 grudnia 2012 r.

Nieprzerwanie od 1 stycznia 2001 r. Janina P. (ur. 25.09.1953 r.) ma ustalone okresowe prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Zgodnie z ostatnim orzeczeniem lekarza orzecznik ZUS, niezdolność do pracy stwierdzona została do końca marca 2008 r. W marcu 2008 r. uprawniona złożyła wniosek o ustalenie prawa do renty na kolejny okres. Data badania została wyznaczona na 21 kwietnia 2008 r. Jeśli nawet lekarz orzecznik ZUS stwierdzi niezdolność do pracy, nie będzie mógł orzec tej niezdolności do czasu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego przewidzianego dla kobiet, tj. 60 lat. W dniu przeprowadzania badania lekarskiego uprawnionej będzie bowiem brakowało do osiągnięcia tego wieku więcej niż 5 lat.

10.5. Okres przysługiwania renty

ZUS przyznaje rentę z tytułu niezdolności na okres niezdolności do pracy wskazany w orzeczeniu lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej ZUS.

Może się zdarzyć sytuacja, że określona osoba uprawniona jest od jakiegoś czasu do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy przyznanej na stałe. Jeśli następnie zgłasza wniosek o rentę w związku z pogorszeniem stanu zdrowia, a lekarz orzecznik lub komisja lekarska ZUS wydaje orzeczenie stwierdzające całkowitą niezdolność do pracy, ale jedynie na określony czas, wówczas ZUS wydaje decyzję przyznającą rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na okres podany w orzeczeniu. Natomiast po upływie okresowej całkowitej niezdolności do pracy, może zostać podjęta wypłata poprzednio przyznanej na stałe renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy.

Przykład

Hanna B. od 1 grudnia 2003 r. ma stwierdzoną częściową niezdolność do pracy na stałe. W związku z tym ZUS wypłacał jej rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. W styczniu 2005 r. złożyła wniosek o rentę w związku z pogorszeniem stanu zdrowia. Lekarz orzecznik ZUS uznał ją za całkowicie niezdolną do pracy na okres do 31 grudnia 2007 r. Uprawniona nie ubiegała się o stwierdzenie całkowitej niezdolności do pracy na dalszy okres. W związku z tym, od 1 stycznia 2008 r. ZUS podjął wypłatę renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy.

10.6. Wymagany okres składkowy i nieskładkowy

Drugim warunkiem niezbędnym do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy jest wymóg legitymowania się odpowiednim okresem składkowym i nieskładkowym. Okres ten jest zróżnicowany w zależności od wieku, w którym powstała niezdolność do pracy i wynosi:

l 1 rok - jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,

l 2 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 lat do 22 lat,

l 3 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 lat do 25 lat,

l 4 lata - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 lat do 30 lat,

l 5 lat - jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

W przypadku pierwszych czterech wymienionych grup osób ZUS uwzględnia okresy składkowe i nieskładkowe bez względu na to, kiedy one miały miejsce. Natomiast w stosunku do osób, u których niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, wymagany staż ubezpieczeniowy powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (w zależności od tego, co jest korzystniejsze dla osoby ubezpieczonej). Do tego dziesięciolecia nie są wliczane okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej oraz renty rodzinnej.

Przykład

Kobieta, u której niezdolność do pracy powstała w wieku 45 lat, 1 czerwca 2007 r. złożyła w ZUS wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Udowodniła w sumie ponad 12 lat stażu ubezpieczeniowego: najpierw w latach 1991-1997, a następnie od 1 stycznia 1997 r. do 31 marca 2002 r. Od 1 kwietnia 2002 r. do dnia zgłoszenia wniosku o rentę nie miała żadnych okresów składkowych lub nieskładkowych. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził, że niezdolność do pracy istnieje u wnioskodawczyni od 1 stycznia 2007 r. Tak więc w jej przypadku ostatnie dziesięciolecie przed zgłoszeniem wniosku o rentę to okres od 1 czerwca 1997 r. do 31 maja 2007 r., natomiast ostatnie dziesięciolecie przed powstaniem niezdolności do pracy, to okres od 1 stycznia 1997 r. do 31 grudnia 2006 r. Wynika z tego, że w 10-leciu poprzedzającym złożenie wniosku o rentę zainteresowana nie udowodniła wymaganych 5 lat składkowych i nieskładkowych, a jedynie 4 lata i 10 miesięcy tych okresów. Warunek ten spełniła natomiast w 10-leciu poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy (udowodniła wtedy 5 lat i 3 miesiące tych okresów).

10.7. Ustalanie stażu ubezpieczeniowego

Ustalając wspomniany staż ubezpieczeniowy wymagany do przyznania renty, ZUS uwzględnia przede wszystkim okresy składkowe i nieskładkowe wymienione w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Okresy składkowe to okresy aktywności zawodowej, za które opłacona została składka na ubezpieczenia społeczne, jak również niektóre z tych okresów, za które składka nie została opłacona z uwagi na brak takiego obowiązku. Natomiast okresy nieskładkowe to okresy braku aktywności zawodowej, za które nie zostały odprowadzone składki na ubezpieczenia społeczne.

Uwzględniając okresy nieskładkowe ZUS stosuje zasadę, że nie mogą one przekraczać 1/3 udowodnionych okres składkowych. ZUS może również uwzględnić jeden z tzw. okresów rolnych (uzupełniających) przewidzianych we wspomnianej ustawie, tj. okres ubezpieczenia społecznego rolników, za który opłacono składki przewidziane w przepisach o ubezpieczeniu społecznym rolników. Dokonanie takiego zaliczenia możliwe jest jednak tylko wtedy, gdy okresy składkowe i nieskładkowe są krótsze od stażu wymaganego do przyznania renty i tylko w zakresie niezbędnym do jego uzupełnienia. Ponadto, okres opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników nie może być uwzględniony wówczas, gdy pokrywa się z innym okresem składkowym lub nieskładkowym bądź też został już wzięty pod uwagę przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Przykłady

Osoba ubiegająca się o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy udowodniła 3 lata składkowe oraz 3 lata nieskładkowe. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził, że niezdolność do pracy powstała u niej w wieku 35 lat, co oznaczało, że musiała udowodnić przynajmniej 5 lat stażu ubezpieczeniowego. ZUS uznał, że warunek ten nie został spełniony, gdyż oprócz 3 lat składkowych mógł zaliczyć jedynie 1 rok nieskładkowy. W związku z tym odmówił przyznania renty.

Kobieta stała się niezdolna do pracy w wieku 27 lat. Udowodniła 2,5 roku okresów składkowych oraz 2 lata nieskładkowe. Oprócz tego prowadziła przed podjęciem zatrudnienia gospodarstwo rolne i opłacała z tego tytułu składki - w sumie przez 4 lata. Okres ten nie został zaliczony dla celów stwierdzenia uprawnień do emerytury lub renty rolniczej. Ustalając staż wymagany do przyznania renty z tytułu niezdolności (w jej przypadku 4 lata) ZUS uwzględnił 30 miesięcy składkowych, 10 miesięcy nieskładkowych (1/3 z 30) oraz 8 miesięcy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników (okres brakujący do wymaganych 4 lat).

10.8. Data powstania niezdolności do pracy

Ostatnim warunkiem wymaganym do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy jest wymóg powstania tej niezdolności w jednym z okresów składkowych lub nieskładkowych wymienionych w ustawie emerytalnej lub też nie później, niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. W zdecydowanej większości są to te same okresy, które ZUS bierze pod uwagę przy ustalaniu stażu ubezpieczeniowego. Wyjątkiem jest m.in. okres nauki w szkole wyższej, okres studiów doktoranckich i aspirantury naukowej, czy też okres pobierania zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego. Omawiany warunek nie będzie więc spełniony, wówczas gdy niezdolność do pracy powstała w czasie trwania np. studiów wyższych lub doktoranckich lub w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów, jeżeli oczywiście w tym samym czasie wnioskodawca nie miał innych okresów, wymienionych w ustawie emerytalnej, które pozwalają spełnić ten wymóg.

Przykład

Maria B. (45 lat) rozwiązała stosunek pracy 31 stycznia 2007 r. W styczniu 2008 r. wystąpiła o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik uznał ją za niezdolną do pracy od 1 lutego 2008 r. W związku z tym ZUS stwierdził, że niezdolność do pracy powstała nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania zatrudnienia.

10.9. Zwolnienie z warunków stażu oraz daty powstania niezdolności do pracy

Ustawa emerytalna przewiduje kilka wyjątków od obowiązku spełnienia omówionych warunków dotyczących stażu ubezpieczeniowego oraz daty powstania niezdolności do pracy.

Warunek udowodnienia określonego okresu składkowego i nieskładkowego nie jest wymagany od osób, które zostały zgłoszone do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej, a do dnia powstania niezdolności do pracy miały - bez przerwy lub z przerwami nie przekraczającymi łącznie 6 miesięcy - jakiekolwiek okresy składkowe lub nieskładkowe. Ponadto, z obowiązku udowodnienia wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego są również zwolnieni ubezpieczeni, u których niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy.

Przykład

Jan W. złożył wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził, ze stał się on niezdolny do pracy w wieku 37 lat. Wnioskodawca udowodnił tylko 3 lata składkowe i nieskładkowe wobec wymaganych 5 lat. Do ubezpieczenia został zgłoszony 3 miesiące po ukończeniu studiów wyższych. W związku z tym, ZUS uznał, że nie jest konieczne spełnienie warunku udowodnienia 5 lat składkowych i nieskładkowych.

Przepisy przewidują również zwolnienie z warunku powstania niezdolności do pracy w jednym z okresów składkowych lub nieskładkowych przewidzianych w ustawie emerytalnej lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów. Dotyczy ono osób, które udowodniły okres składkowy i nieskładkowy w łącznym wymiarze co najmniej 20 lat (dla kobiet) lub 25 lat (dla mężczyzn) oraz zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy.

10.10. Renta szkoleniowa

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, renta szkoleniowa przysługuje osobie, w stosunku do której lekarz orzecznik ZUS orzekł celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie lub niezdolność do służby. Osoba zainteresowana musi przy tym spełniać pozostałe warunki wymagane do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy.

Zasadą jest, że renta szkoleniowa przysługuje przez okres 6 miesięcy. Jeśli jednak czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego jest dłuższy, można (na wniosek starosty) wydłużyć jej pobieranie, ale nie więcej, niż o 30 miesięcy.

Prawo do renty szkoleniowej ustalonej na okres pierwszych 6 miesięcy może również ulec skróceniu, jeśli przed jego upływem starosta zawiadomi ZUS o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu lub o tym, że dana osoba nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu. W pierwszej sytuacji, ZUS ponownie kieruje osobę ubezpieczoną na badanie przeprowadzane przez lekarza orzecznika ZUS.

Powiatowy urząd pracy, po otrzymaniu z ZUS zawiadomienia o przyznaniu renty szkoleniowej, niezwłocznie - nie później niż w ciągu 7 dni - powiadamia osobę zainteresowaną o terminie i miejscu zgłoszenia się w celu ustalenia możliwości, rodzaju oraz czasu szkolenia. Natomiast po zgłoszeniu się osoby zainteresowanej, urząd ten ustala możliwość, kierunek, termin i warunki przekwalifikowania oraz zawiera z tą osobą stosowną umowę.

Renta szkoleniowa wynosi 75 proc. podstawy jej wymiaru, ale nie mniej, niż najniższa renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy, która wynosi obecnie 489,44 zł. Świadczenie to - w odróżnieniu od renty z tytułu niezdolności do pracy - nie przysługuje w razie osiągania jakiegokolwiek przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (np. zatrudnienia) oraz służby.

10.11. Odwołanie do sądu w sprawie renty

Osoba ubiegająca się o rentę z tytułu niezdolności do pracy może odwołać się od decyzji w sprawie tego świadczenia w ciągu miesiąca od dnia doręczenia jej odpisu. Jeśli organ rentowy nie wydał decyzji w ciągu dwóch miesięcy od daty złożenia wniosku o świadczenie, wniesienie odwołania możliwe jest wówczas w każdym czasie po upływie tych dwóch miesięcy.

Odwołanie wnosi się na piśmie lub ustnie do protokołu do właściwego sądu okręgowego - sądu pracy i ubezpieczeń społecznych za pośrednictwem jednostki ZUS, która wydała decyzję. Powinno ono zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji (najlepiej, aby był to jej numer nadany przez ZUS), sformułowanie zarzutów i wniosków, ich uzasadnienie oraz podpis ubezpieczonego lub jego przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika.

Po złożeniu odwołania ZUS ma 30 dni na ponowne przeanalizowanie sprawy i ewentualną zmianę lub uchylenie zaskarżonej decyzji. W razie uwzględnienia odwołania w całości, ZUS nie nadaje mu dalszego biegu, uchylając lub zmieniając swoją decyzję.

ZUS nie przekazuje odwołania do sądu również wtedy, gdy osoba ubiegająca się o rentę, w odwołaniu od decyzji ZUS, wskazuje nowe okoliczności dotyczące niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji powstałe po dniu wydania orzeczenia lekarza orzecznika (od którego nie wniesiono sprzeciwu) lub orzeczenia komisji lekarskiej ZUS bądź powołuje się na takie okoliczności, których daty powstania nie można ustalić. Sprawa kierowana jest wówczas do ponownego rozpatrzenia przez lekarza orzecznika.

W przypadku nieuwzględnienia odwołania, ZUS przekazuje sprawę do sądu wraz z uzasadnieniem. Należy jednak podkreślić, że już po przekazaniu odwołania do sądu, organ rentowy może zmienić zaskarżoną decyzję wydając taką, która uwzględniałaby żądanie osoby zainteresowanej w całości lub w części. Może to uczynić do czasu wydania rozstrzygnięcia przez sąd. Postępowanie sądowe ulega wtedy umorzeniu.

Przykłady

Tomasz W. złożył w styczniu 2008 r. wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. W wyniku przeprowadzonego badania, lekarz orzecznik, a następnie komisja lekarska ZUS, uznały go za zdolnego do pracy. W związku z tym otrzymał decyzję odmawiającą przyznania renty. W odwołaniu od tej decyzji, jakie złożył do sądu za pośrednictwem jednostki ZUS, powołał się jednak na nowe wyniki badań uzyskane już po dniu wydania orzeczenia przez lekarza orzecznika, potwierdzające znaczne pogorszenie stanu zdrowia. W związku z tym, ZUS nie przesłał odwołania do sądu, lecz skierował sprawę do ponownego zbadania przez lekarza orzecznika.

Janina K. otrzymała odmowną decyzję ZUS w sprawie renty z tytułu niezdolności do pracy. Wprawdzie lekarz orzecznik, a następnie komisja lekarska ZUS stwierdziły u niej częściową niezdolność do pracy powstałą w wieku 35 lat., ale nie został spełniony warunek 5-letniego wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (zainteresowana udowodniła jedynie 4 lata tych okresów). Od tej decyzji złożyła odwołanie do sądu za pośrednictwem jednostki ZUS, która wydała decyzję. ZUS nie uwzględnił odwołania, przekazując je do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. W trakcie trwania postępowania sądowego zainteresowana doniosła dokument potwierdzający brakujący rok składkowy. Ponieważ sąd nie wydał jeszcze orzeczenia, ZUS uchylił wcześniejszą decyzję wydając nową - przyznającą rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. W związku z tym sąd umorzył postępowanie.

10.11.1. Sposób rozpatrzenia sprawy przez sąd

Jeśli odwołanie od decyzji w sprawie renty z tytułu niezdolności do pracy trafiło do sądu, w pierwszej kolejności sąd sprawdza, czy decyzja, od której zostało ono wniesione była wydana na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika czy komisji lekarskiej ZUS. Jeśli postępowanie orzecznicze miało charakter jednoinstancyjny, a osoba odwołująca się nie wskazała w odwołaniu żadnych nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, sąd odrzuca odwołanie.

Specyficzne rozwiązanie zostało przewidziane w sytuacji, gdy osoba ubiegająca się o rentę wniosła sprzeciw po terminie, a ZUS odmówił przywrócenia terminu i nie skierował sprawy do rozpatrzenia do komisji lekarskiej. Jeśli w odwołaniu od decyzji wydanej na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika ZUS nie wskazuje żadnych nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, ale podnosi, że przekroczenie terminu na wniesienie sprzeciwu nastąpiło z przyczyn od niej niezależnych, sąd uchyla decyzję, przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania organowi ZUS i umarza postępowanie. W takiej sytuacji ZUS kieruje wniesiony po terminie sprzeciw do rozpatrzenia do komisji lekarskiej.

Analogiczny sposób rozpatrzenia sprawy (uchylenie przez sąd decyzji wraz z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania do ZUS oraz umorzenie postępowania sądowego) obowiązuje również wtedy, gdy w odwołaniu od decyzji organu rentowego (wydanej zarówno na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika, jak też na podstawie orzeczenia komisji lekarskiej) nie wskazano, co prawda, nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej do samodzielnej egzystencji, ale takie okoliczności powstały już po dniu złożenia odwołania od decyzji.

Przykłady

Anna B. została uznana przez lekarza orzecznika ZUS za zdolną do pracy, zainteresowana nie wniosła sprzeciwu do komisji lekarskiej. Na podstawie tego orzeczenia ZUS wydał więc decyzję odmawiającą przyznania renty. Anna B. odwołała się od decyzji w sprawie renty do sądu, nie wskazując jednak żadnych nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy. W związku z tym, po przekazaniu przez ZUS sprawy do sądu, sąd odrzucił odwołanie

Bogdan P. został uznany przez lekarza orzecznika ZUS za zdolnego do pracy. Od tego orzeczenia wniósł sprzeciw do komisji lekarskiej, ale dopiero po upływie 30 dni od daty doręczenia tego orzeczenia. Ponieważ ZUS uznał, że nie ma podstaw do przywrócenia terminu, wydał decyzję odmawiającą przyznania renty na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika ZUS. Od tej decyzji Bogdan P. wniósł odwołanie do sądu, w którym podniósł, iż nie mógł dotrzymać terminu na wniesienie sprzeciwu do komisji lekarskiej w wymaganym terminie ze względu na niespodziewany wyjazd za granicę w związku ze śmiercią członka najbliższej rodziny. W związku z tym, sąd uchylił decyzję organu rentowego, umorzył postępowanie sądowe i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania do ZUS.

Marek J. został uznany za zdolnego do pracy najpierw orzeczeniem lekarza orzecznika, a następnie orzeczeniem komisji lekarskiej ZUS. Na tej podstawie ZUS wydał decyzję odmawiającą przyznania renty. W odwołaniu do sądu od tej decyzji nie wskazał żadnych nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy. Badanie przeprowadzone kilkanaście dni po złożeniu odwołania wykazało, iż stan jego zdrowia znacznie się pogorszył. Badanie to przedstawił na rozprawie sądowej. W związku z tym sąd uchylił decyzję ZUS o odmowie prawa do świadczenia i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

10.11.2. Merytoryczne orzeczenie sądu

Sąd, do którego wniesiono odwołanie w sprawie renty z tytułu niezdolności do pracy, może orzec merytorycznie tylko wówczas, gdy osoba ubiegająca się o to świadczenie wyczerpała drogę odwoławczą w ZUS, a w odwołaniu od decyzji organu rentowego nie wskazała żadnych nowych okoliczności dotyczących niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji. Wówczas, w wyniku przeprowadzonego postępowania i na podstawie dostępnych środków dowodowych, może zmienić zaskarżoną decyzję w całości lub w części. Na podstawie takiego wyroku sądu ZUS wydaje wówczas decyzję o przyznaniu świadczenia.

Przykład

Marian W. został uznany przez lekarza orzecznika ZUS za zdolnego do pracy. Od tego orzeczenia wniósł sprzeciw do komisji lekarskiej ZUS, która również nie stwierdziła niezdolności do pracy. Od decyzji ZUS wydanej na podstawie tego orzeczenia odwołał się następnie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, nie wskazując żadnych nowych okoliczności w sprawie. Ponieważ organ rentowy nie uwzględnił odwołania, przesłał sprawę do sądu. Sąd na podstawie opinii biegłych lekarzy uznał, że Maria jest częściowo niezdolna do pracy. Na tej podstawie ZUS przyznał jej rentę.

11. Ochrona przed zwolnieniem w wieku przedemerytalnym

Przepisy ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.) przewidują instytucję ochrony przed wypowiedzeniem pracowników będących w tzw. wieku przedemerytalnym. Zgodnie z art. 39 tej ustawy, pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż cztery lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeśli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz z osiągnięciem tego wieku.

Ochrona przedemerytalna dotyczy nie tylko powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn), ale również niższego wieku emerytalnego niż powszechnie obowiązujący, przewidzianego dla niektórych kategorii pracowników, np. pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, górników, kolejarzy itd. Ochrona ta przysługuje im więc w ciągu czterech lat przed osiągnięciem niższego wieku emerytalnego, który na ogół wynosi 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn. Takim osobom nie przysługuje jednak następnie ponowna ochrona przed wypowiedzeniem w okresie 4 lat przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego.

Przykłady

Anna P. 15 maja 2008 r. ukończy 56 lat. Udowodniła 18 lat okresów składkowych oraz 4 lata okresów nieskładkowych. Ponieważ udowodniła już wymagany do przejścia na emeryturę staż ubezpieczeniowy dla kobiet, od 15 maja br. aż do ukończenia 60 lat pracodawca nie będzie mógł jej wypowiedzieć umowy o pracę.

Marian W. 10 czerwca 2008 r. ukończy wiek 56 lat. Dotychczas udowodnił 25 lat składkowych i nieskładkowych w tym 16 lat pracy w szczególnych warunkach w hutnictwie. Wymagany dla niego niższy wiek emerytalny wynosi 60 lat. W związku z tym, w ciągu 4 lat przed ukończeniem tego wieku, a więc od 10 czerwca 2008 r. będzie objęty ochroną przedemerytalną.

Należy jednak podkreślić, że ochrona przedemerytalna przewidziana w przepisach kodeksu pracy ma dosyć wąski zakres. Po pierwsze, obejmuje tylko zakaz wypowiadania umów o pracę przez pracodawcę. Może więc on zwolnić pracownika, również w wieku przedemerytalnym, na podstawie porozumienia stron lub też bez wypowiedzenia (z przyczyn zawinionych lub niezawinionych przez pracownika). Ponadto 4-letnia ochrona przed ukończeniem obniżonego wieku emerytalnego przysługuje tylko w odniesieniu do tych kategorii pracowników, w stosunku do których przewidziany jest ten niższy wiek. Nie dotyczy natomiast wcześniejszego wieku emerytalnego przewidzianego dla uzyskania wcześniejszej emerytury pracowniczej, którą mogą uzyskać wszyscy pracownicy, bez względu na charakter pracy wykonywanej na przestrzeni swojej kariery zawodowej.

Z kolei zgodnie z art. 41¹ § 1 kodeksu pracy ochrona pracownika w wieku przedemerytalnym nie ma zastosowania w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.

Ograniczony charakter instytucji ochrony przed wypowiedzeniem pracowników znajdujących się w wieku przedemerytalnym powoduje, że również osoby, które w najbliższych latach ukończą wiek wymagany do przyznania emerytury mogą zostać zwolnione z pracy. W związku z tym, poniżej omówimy, na jakich warunkach mogą uzyskać uprawnienia emerytalne, w tym również prawo do wcześniejszej emerytury.

12. Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym

Warunki wymagane do uzyskania emerytury w powszechnym wieku emerytalnym uzależnione są od tego, czy dotyczą osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. czy też urodzonych po 31 grudnia 1948 r.

Emerytura dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. przewidziana jest w art. 27 ustawy emerytalnej. Przepis ten wymienia dwa podstawowe warunki, jakie powinna spełnić osoba ubiegająca się o takie świadczenie. Po pierwsze, musi ona ukończyć powszechnie obowiązujący wiek emerytalny w wymiarze 60 lat dla kobiet oraz 65 lat dla mężczyzn, po drugie zaś - udowodnić przynajmniej 20-letni (w przypadku kobiety) lub 25-letni (w przypadku mężczyzny) okres składkowy i nieskładkowy.

Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., które osiągnęły powszechny wiek emerytalny, ale nie zdołały udowodnić wystarczająco długiego okresu składkowego i nieskładkowego, mogą skorzystać z rozwiązania przewidzianego w art. 28 ustawy emerytalnej. Przepis ten przewiduje możliwość uzyskania uprawnień emerytalnych po ukończeniu powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), ale przy krótszym o 5 lat stażu ubezpieczeniowym, wynoszącym co najmniej 15 lat dla kobiet lub 20 lat dla mężczyzn. W odróżnieniu od emerytury przysługującej na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej, emerytura przysługująca w obniżonym staż ubezpieczeniowym nie jest objęta gwarancją najniższego świadczenia. Jeśli więc ZUS wyliczy emeryturę poniżej minimalnej jej wysokości (obecnie 636,29 zł), nie podwyższy następnie świadczenia do tej kwoty. Muszą o tym pamiętać szczególnie te osoby, które miały niskie zarobki na przestrzeni swojej kariery zawodowej.

Przykład

Mężczyzna został zwolniony z pracy z powodu ogłoszenia upadłości przez pracodawcę. W styczniu 2008 r. ukończył powszechny wiek emerytalny wynoszący 65 lat i złożył wniosek o przyznanie emerytury. Ponieważ udowodnił tylko 21 lat składkowych i nieskładkowych ZUS przyznał mu emeryturę na podstawie art. 28 ustawy emerytalnej. Ze względu na to, że w czasie swojej kariery zawodowej miał bardzo niskie zarobki i wiele przerw w pracy, wyliczona faktycznie emerytura wyniosła 530,25 zł. ZUS nie podwyższył tego świadczenia do kwoty minimalnej emerytury, ale podjął wypłatę świadczenia w wysokości faktycznie wyliczonej.

Natomiast osoby urodzone po 31 grudnia 1949 r., aby uzyskać emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, zgodnie z art. 24 ustawy emerytalnej, muszą jedynie ukończyć ten wiek (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn), bez konieczności udowodnienia określonego stażu ubezpieczeniowego. Otrzymają one tzw. nową emeryturę, której wysokość będzie uzależniona od kwoty składek zgromadzonych na indywidualnym koncie w ZUS oraz ew. kapitału początkowego, a także wieku przejścia na emeryturę. Warunek udowodnienia wymaganego stażu składkowego i nieskładkowego będzie wymagany jedynie wówczas, gdy okaże się, że łącznie z emeryturą z II filaru, a więc z emeryturą wypłacaną z zakładu emerytalnego, kwota świadczenia będzie niższa niż obowiązująca kwota najniższej emerytury. W takiej sytuacji ZUS podwyższy emeryturę z I filaru do tej kwoty minimalnej, pod warunkiem posiadania okresu składkowego i nieskładkowego w wymiarze co najmniej 60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn.

13. Wcześniejsze emerytury

Możliwość uzyskania emerytury we wcześniejszym wieku emerytalnym dotyczy głównie osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. Osoby urodzone w latach 1949-1968 w niektórych przypadkach mogą uzyskać to świadczenie, ale po spełnieniu dodatkowych warunków. Natomiast osoby urodzone po 1968 r., w myśl obecnie obowiązujących przepisów, mogą przejść jedynie na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym. Wyjątkiem są górnicy, których to ograniczenie nie dotyczy.

13.1. Emerytura pracownicza

Emerytura pracownicza jest świadczeniem przysługującym bez względu na rodzaj pracy, jaką osoba zainteresowana wykonywała na przestrzeni kariery zawodowej. Kobieta urodzona przed 1 stycznia 1949 r. może przejść na taką emeryturę po osiągnięciu wieku 55 lat, jeśli ma co najmniej 30 lat okresów składkowych i nieskładkowych (albo co najmniej 20 lat takich okresów przy jednoczesnym uznaniu za całkowicie niezdolną do pracy). Mężczyzna urodzony przed 1949 r. musi natomiast ukończyć 60 lat, udowodnić co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy, a także zostać uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.

Kolejnym warunkiem wymaganym do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej jest pozostawanie w ubezpieczeniu z tytułu stosunku pracy ostatnio przed wystąpieniem o jej przyznanie. Nie oznacza to jednak, że trzeba być ubezpieczonym z tego tytułu bezpośrednio przed złożeniem wniosku. Między rozwiązaniem stosunku pracy, a wystąpieniem o emeryturę pracowniczą można więc np. przebywać na rencie lub na świadczeniu przedemerytalnym, pod warunkiem że w tym czasie nie podlegało się ubezpieczeniu z innego tytułu niż stosunek pracy. Wynika z tego, iż osoby podlegające ostatnio przed wystąpieniem o emeryturę pracowniczą innemu ubezpieczeniu (np. z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, wykonywania umowy-zlecenia), nie mają możliwości jej uzyskania. Nie jest natomiast przeszkodą w uzyskaniu tego świadczenia podleganie ubezpieczeniom z innego tytułu niż stosunek pracy już po dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę, bez względu na to, czy miało to miejsce już po przyznaniu świadczenia, czy też jeszcze przed ustaleniem prawa do emerytury.

Należy podkreślić, że warunek pozostawania ostatnio w ubezpieczeniu pracowniczym nie jest wymagany od osób, które przez cały wymagany do uzyskania tego świadczenia okres ubezpieczeniowy (30, 25 lub 20 lat) pozostawały w tym ubezpieczeniu.

Przykłady

Maria J. została zwolniona z pracy 31 grudnia 2007 r. Wniosek o emeryturę złożyła dopiero w marcu 2008 r., aby mieć obliczone świadczenie od wyższej kwoty bazowej. Jednakże ani w styczniu ani w lutym 2008 r. nie podlegała ubezpieczeniom społecznym z żadnego tytułu. W związku z tym ZUS uznał, że ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę pozostawała w ubezpieczeniu pracowniczym.

Marek W. po rozwiązaniu stosunku pracy z końcem 2005 r. nabył uprawnienia do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, gdyż lekarz orzecznik ZUS stwierdził u niego tę niezdolność na trwałe. Przez cały 2006 r. wykonywał umowę-zlecenie, z tytułu której podlegał ubezpieczeniom społecznym. W styczniu 2007 r. wystąpił o wcześniejszą emeryturę pracowniczą. ZUS odmówił mu jednak przyznania tego świadczenia, gdyż ubezpieczenie pracownicze nie było w jego przypadku ostatnim ubezpieczeniem przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę.

Barbara M. została zwolniona z pracy z końcem grudnia 2006 r. Następnie przebywała na zasiłku dla bezrobotnych. Wniosek o emeryturę złożyła dopiero na początku stycznia 2008 r. Od 15 stycznia 2008 r. została zatrudniona na umowę zlecenia i zgłoszona do ubezpieczeń społecznych. Pomimo tego, że zaczęła podlegać innemu ubezpieczeniu niż pracownicze jeszcze przed przyznaniem emerytury, nie było to przeszkodą do ustalenia prawa do tego świadczenia. Warunek podlegania ubezpieczeniu pracowniczemu ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę został bowiem spełniony.

Jan K. ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę pracowniczą pozostawał w ubezpieczeniu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. Wcześniej jednak udowodnił 26 lat zatrudnienia w ramach stosunku pracy. Ponieważ pozostawał w ubezpieczeniu pracowniczym przez cały okres wymagany do przyznania tej emerytury, pozostawanie ostatnio w ubezpieczeniu z innego tytułu nie było przeszkodą do przyznania tego świadczenia.

Ostatnim warunkiem wymaganym do przyznania wcześniejszej emerytury pracowniczej jest wymóg podlegania ubezpieczeniom społecznym z tytułu stosunku pracy przynajmniej przez 6 miesięcy, w przeciągu ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniom. Nie dotyczy to osób, które w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnione do renty z tytułu niezdolności do pracy albo też przez cały wymagany okres ubezpieczenia (20, 25 lub 30 lat) pozostawały w ubezpieczeniu pracowniczym.

Do okresu 24-miesięcy pozostawania w ubezpieczeniu pracowniczym - poza okresami wykonywania pracy - ZUS wlicza okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy oraz świadczeń pieniężnych na wypadek choroby i macierzyństwa. Wyłączeniu podlegają natomiast okresy: pobierania zasiłku dla bezrobotnych, dobrowolnego kontynuowania ubezpieczenia oraz opłacania składek na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania opieki nad członkiem rodziny. Przy ustalaniu 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu uwzględnia się kolejne miesiące podlegania ubezpieczeniu. Oznacza to, że między tymi miesiącami mogą występować przerwy.

Przykład

Stanisław P. wystąpił o wcześniejszą emeryturę pracowniczą w listopadzie 2007 r. W okresie od 1 stycznia 2002 r. do 31 lipca 2005 r. był zatrudniony w ramach stosunku pracy podlegając z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. Następnie, w okresie od 1 sierpnia 2005 r. do 30 listopada 2005 r. podlegał ubezpieczeniu z tytułu wykonywania działalności gospodarczej. Od 1 grudnia 2005 r. zatrudnił się ponownie, a z końcem marca 2006 r. został zwolniony z pracy. Natomiast przez następne 18 miesięcy pobierał zasiłek dla bezrobotnych. Licząc ściśle 24 miesiące poprzedzające miesiąc złożenia wniosku o emeryturę, okres ten przypadałby od 1 listopada 2005 r. do 31 października 2007 r. W tym czasie zainteresowany pozostawał w ubezpieczeniu pracowniczym tylko przez 4 miesiące. W tym przypadku jednak ZUS wyłączył okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych i wziął pod uwagę przy ustalaniu ubezpieczenia pracowniczego 24-miesięczny okres od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r. W tym czasie zainteresowany pozostawał w zatrudnieniu przez 19 miesięcy, co oznacza, że spełnił warunek pozostawania w ubezpieczeniu pracowniczym przynajmniej przez 6 miesięcy.

W myśl obecnie obowiązujących przepisów mężczyźni mogą uzyskać emeryturę pracowniczą tylko wówczas, gdy zostali uznani za całkowicie niezdolnych do pracy. W wyroku z 23 października 2007 r. (sygn. akt P 10/07, Dz.U. Nr 200, poz. 1445). Trybunał Konstytucyjny orzekł jednak, że art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest niezgodny z art. 32 i 33 Konstytucji RP w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który osiągnął wiek 60 lat i ma co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy. Przepis ten, w zakresie uznanym przez Trybunał za niezgodny z Konstytucją, utraci moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. W tym czasie obecnie obowiązujące przepisy powinny ulec odpowiedniej modyfikacji.

13.2. Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze

Emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze uregulowana jest w art. 32 ustawy emerytalnej oraz w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 z późn.zm.). Świadczenie to mogą uzyskać osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r., które w trakcie swojej kariery zawodowej były zatrudnione przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia, szczególnie uciążliwych lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej. Rodzaje prac, których wykonywanie uprawnia do tego świadczenia, wymienione zostały w dwóch wykazach (A i B), stanowiących załączniki do wspomnianego rozporządzenia. W zależności od tego, do którego wykazu należy dany rodzaj pracy (a w ramach wykazu B - również w zależności od tego, do którego działu w tym wykazie), różnie kształtują się warunki wymagane do uzyskania wcześniejszej emerytury.

Omawiana emerytura przysługuje pod warunkiem udowodnienia wystarczająco długiego okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Dla większości prac wynosi on 15 lat. Jedynie dla prac wymienionych w dziale IV wykazu B (tzw. prace różne) wymagany jest 10 albo 20-letni okres ich wykonywania. Należy wyraźnie podkreślić, że przy ustalaniu długości okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach (a także w szczególnym charakterze) ZUS uwzględnia tylko te okresy, w których praca ta była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Nie jest więc wystarczające zatrudnienie np. na pół lub ćwierć etatu. Poza tym, praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze musi być wykonywana w ramach stosunku pracy lub stosunku służby. ZUS nie zaliczy więc takiej pracy wykonywanej np. w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.

Przepisy przewidują możliwość zaliczenia do okresu pracy wykonywanej na podstawie wykazu A, prac zamieszczonych w wykazie B, omawianego rozporządzenia. Nie istnieje natomiast odwrotna zależność. Osoba, która chce przejść na omawianą emeryturę z tytułu prac wymienionych w wykazie B nie może zaliczyć do wymaganego stażu prac wykonywanych na podstawie wykazu A.

Do okresów zatrudnienia przy pracach zawartych w wykazie A ZUS zalicza także okresy pracy górniczej w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin oraz okresy zatrudnienia na kolei w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin. Ponadto, wliczeniu podlegają również okresy wykonywania prac zamieszczonych w wykazie B oraz okresy służby w charakterze funkcjonariusza pożarnictwa, Milicji Obywatelskiej (a obecnie Policji), organów bezpieczeństwa publicznego, Służby Więziennej oraz w charakterze żołnierza zawodowego.

Przykłady

Marian B. pracował przez 10 lat w szczególnych warunkach przy pracach transportowych wymienionych w wykazie A, następnie przez 3 lata był zatrudniony na kolei, a przez kolejne 2 lata jako funkcjonariusz Policji. Przy ustalaniu prawa do emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach przy pracach z wykazu A ZUS zsumuje wszystkie te okresy, co łącznie da 15 lat pracy.

Maria K. wykonywała przez 10 lat pracę w charakterze stewardesy w polskich liniach lotniczych (praca wymieniona w wykazie B). Musiała odejść z tej pracy, gdyż komisja lotniczo-lekarska wydała orzeczenie o niezdolności do wykonywania czynności członka personelu latającego. W związku z tym, przez następne 5 lat była zatrudniona w PKP. Maria K. chciała przejść na emeryturę z tytułu prac wykonywanych na podstawie wykazu B, a więc po ukończeniu 50 lat. Nie było to jednak możliwe, gdyż ZUS nie mógł doliczyć 5 lat pracy na kolei. Zainteresowana będzie mogła przejść na emeryturę dopiero w wieku 55 lat na warunkach przewidzianych dla prac wymienionych w wykazie A (okres pracy w lotnictwie oraz praca na kolei wynoszą bowiem łącznie 15 lat).

ZUS nie zalicza do wymiaru zatrudnienia w szczególnych warunkach okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy lub zasiłek chorobowy, macierzyński, opiekuńczy lub świadczenie rehabilitacyjne. Również okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego oraz służby wojskowej (bez względu na to, w jakim czasie miały miejsce) nie podlegają wliczeniu do okresu wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Zaliczane są natomiast okresy urlopu wypoczynkowego.

Należy zaznaczyć, że - w odróżnieniu od wcześniejszej emerytury pracowniczej - omawianą emeryturę można uzyskać niezależnie od wykonywania zatrudnienia ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie.

Osoby ubiegające się o wcześniejszą emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze muszą również:

- udowodnić ogólnie wymagany staż ubezpieczeniowy, tj. 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych dla kobiet oraz 25 lat tych okresów dla mężczyzn,

- osiągnąć wymagany wiek emerytalny.

Odnosząc się do tego drugiego warunku, należy stwierdzić, że wiek ten jest zróżnicowany w zależności od rodzaju prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Dla pracowników zatrudnionych przy pracach wymienionych w wykazie A wiek ten wynosi 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, a dla pracowników zatrudnionych przy pracach wymienionych w wykazie B oraz pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach zróżnicowany jest w zależności od rodzaju wykonywanej pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

W stosunku do niektórych osób (m.in. pracowników lotnictwa, hutników, funkcjonariuszy celnych i dziennikarzy) przewidziany jest również wymóg osiągnięcia wymaganego wieku emerytalnego w czasie zatrudnienia przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze albo w określonym czasie po ustaniu tego zatrudnienia.

Wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14 czerwca 2004 r. (sygn. akt P 17/03, Dz.U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1530), praca w szczególnych warunkach, aby mogła zostać wliczona przy ustalaniu uprawnień do omawianej emerytury, musi być zgodna jedynie z rodzajem lub stanowiskiem pracy wymienionym we wspomnianym rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego (...). Nie obowiązuje więc wcześniejszy bezwzględny wymóg, aby odpowiadała ona również konkretnemu stanowisku pracy wymienionemu w tzw. resortowym wykazie prac w szczególnych warunkach (tj. w odpowiednim zarządzeniu lub uchwale wydanej przez właściwego ministra, kierownika urzędu centralnego lub centralny związek spółdzielczy w porozumieniu z ministrem pracy, płac i spraw socjalnych dla podległych zakładów pracy).

Innym skutkiem wspomnianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego jest to, iż obecnie emerytura z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje bez względu na to, czy było ono wykonywane u państwowego, czy u prywatnego pracodawcy.

13.3. Emerytura kolejowa

Emerytura kolejowa przewidziana jest w art. 40 ustawy emerytalnej i przysługuje po spełnieniu dwóch podstawowych warunków:

- osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego 55 lat w przypadku kobiety i 60 lat w przypadku mężczyzny,

- udowodnieniu okresu składkowego i nieskładkowego w wymiarze co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla mężczyzny, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresów zatrudnienia na kolei.

Prawo do wcześniejszej emerytury kolejowej mogą uzyskać tylko pracownicy kolejowi w rozumieniu ustawy emerytalnej, a więc osoby pozostające w stosunku pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, tj. w:

l jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa „Polskie Koleje Państwowe”, z wyłączeniem biur projektów kolejowych;

l innych jednostkach (komórkach) organizacyjnych, których pracownicy byli objęci dotychczasowymi przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników kolejowych i ich rodzin;

l podmiotach wydzielonych z przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” w okresie od 1 września 1999 r. do dnia wpisu spółki „Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna” do rejestru handlowego,

l spółce „Polskie Koleje Państwowe Spółka Akcyjna” od dnia jej wpisu do rejestru handlowego oraz w innych podmiotach wydzielonych z tej spółki na podstawie ustawy z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” (Dz.U. Nr 84, poz. 948 z późn.zm.).

Pomimo użytego w przepisie sformułowania, iż emerytura kolejowa przysługuje jedynie pracownikowi kolejowemu, otrzymanie jej nie jest uzależnione od pozostawania w ubezpieczeniu społecznym z tytułu zatrudnienia na kolei ani też od pozostawania w ogóle w ubezpieczeniu pracowniczym ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę

Okresy zatrudnienia na kolei te okresy, w których dana osoba pozostawała w stosunku pracy we wspomnianych wcześniej kolejowych jednostkach organizacyjnych, jeśli w tym czasie pobierała wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: (chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy). Ustawa emerytalna w art. 44 i 45 precyzuje również, jakie okresy należy uważać za okresy równorzędne z okresami zatrudnienia na kolei oraz za okresy zaliczalne do okresów zatrudnienia na kolei.

Niektóre okresy zatrudnienia na kolei liczone są korzystniej od pozostałych. Mianowicie, każdy pełny rok pracy na kolei na parowym, spalinowym lub elektrycznym pojeździe trakcyjnym, w drużynach konduktorskich oraz na stanowiskach manewrowych lub ustawiaczy ZUS liczy jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei.

Przykład

Aleksander O. przepracował 13 lat i 8 miesięcy na kolei jako maszynista lokomotywy spalinowej. Przy ustalaniu zatrudnienia na kolei ZUS uwzględnił mu łącznie 15 lat i 10 miesięcy (13 x 14 miesięcy + 8 miesięcy).

13.4. Emerytura nauczycielska

Niezależnie od możliwości przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu zatrudnienia w szczególnym charakterze, nauczyciele mogą ubiegać się o emeryturę bez względu na wiek na podstawie ustawy z 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (j.t. Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn.zm.). Zgodnie z art. 88 tej ustawy, nauczyciele urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. mogą przejść na emeryturę po udowodnieniu 30-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, w tym co najmniej 20-letniego okresu wykonywania pracy nauczycielskiej lub - w przypadku nauczycieli klas, szkół, placówek i zakładów specjalnych - co najmniej 25-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, w tym 20-letniego okresu wykonywania zatrudnienia w szkolnictwie specjalnym. Nauczyciele mogą uzyskać to świadczenie pod warunkiem wykonywania pracy nauczycielskiej w wymiarze co najmniej połowy obowiązującego wymiaru zajęć i ostatnio przed przejściem na emeryturę, a następnie - rozwiązania na swój wniosek stosunku pracy nauczycielskiej.

Warunek rozwiązania stosunku pracy na wniosek nauczyciela spełniony jest wówczas, gdy stosunek ten został rozwiązany na podstawie wypowiedzenia złożonego przez nauczyciela, a także wtedy, gdy ustał wprawdzie na podstawie porozumienia stron, ale wniosek o rozwiązanie stosunku pracy złożył sam nauczyciel.

Warunek rozwiązania stosunku pracy na wniosek nauczyciela nie jest wymagany, wówczas gdy stosunek ten ustał z inicjatywy dyrektora szkoły z powodu całkowitej lub częściowej jej likwidacji albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania, które uniemożliwiają dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć.

Nauczyciel może nabyć prawo do emerytury na podstawie Karty Nauczyciela również w przypadku wygaśnięcia stosunku pracy wskutek upływu okresu pozostawania w tzw. stanie nieczynnym lub w razie wcześniejszego rozwiązania stosunku pracy przed upływem stanu nieczynnego.

Nauczyciel ubiegający się o emeryturę z Karty Nauczyciela musi rozwiązać wszystkie stosunki pracy nauczycielskiej, w jakich pozostaje, bez względu na ich ilość i wymiar czasu pracy.

13.5. Emerytury dla nauczycieli akademickich

Zgodnie z przepisami ustawy z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365), nauczyciel akademicki urodzony przed 31 grudnia 1948 r., może - na swój wniosek - przejść na emeryturę, jeżeli ukończył 60 lat i przepracował 30 lat, w tym 20 lat w szkolnictwie lub instytucjach naukowych (w przypadku mężczyzny) bądź ukończył 55 lat życia i przepracował 25 lat, w tym 20 lat w szkolnictwie lub instytucjach naukowych (w przypadku kobiety). Warto zaznaczyć, że pojęcia „przepracował” nie należy rozumieć dosłownie. Do okresu 30 lub 25 lat ZUS zalicza bowiem wszystkie okresy składkowe, nieskładkowe i ewentualnie okresy uzupełniające przewidziane w ustawie emerytalnej.

Natomiast do 20-letniego okresu pracy w szkolnictwie i instytucjach naukowych podlega wliczeniu nie tylko zatrudnienie w szkole wyższej, lecz również w innej szkole w charakterze nauczyciela, np. w gimnazjum, liceum, czy w szkole zawodowej.

Nauczyciel akademicki może uzyskać wcześniejszą emeryturę tylko wówczas, gdy jest takim nauczycielem w rozumieniu przepisów o szkolnictwie wyższym i tylko wtedy, gdy był w tym charakterze zatrudniony ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę.

Przykład

Anna M. przez większą część kariery zawodowej była zatrudniona w szkolnictwie jako nauczyciel. Najpierw pracowała przez 5 lat w szkole podstawowej, następnie przez 10 lat w liceum i wreszcie przez 8 lat w szkole wyższej jako wykładowca. Ustalając 20-letni okres zatrudnienia w szkolnictwie, ZUS uwzględnił jej zarówno pracę w szkole wyższej w charakterze nauczyciela akademickiego, jak również pracę nauczycielską, którą wykonywała w szkole podstawowej oraz w liceum. Tym samym spełniła ona wymagany przez ustawodawcę warunek stażu w szkolnictwie.

13.6. Emerytury górnicze

Obecnie funkcjonują niejako dwa systemy emerytur górniczych. Pierwszy z nich wynika z przepisów obowiązujących do końca 2006 r., natomiast drugi został wprowadzony od 1 stycznia 2007 r. nowelizacją ustawy emerytalnej z 27 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 167, poz. 1397).

Osoby, które do 31 grudnia 2008 r. spełnią warunki wymagane do uzyskania górniczej emerytury określone w dotychczasowych przepisach w brzmieniu obowiązującym 31 grudnia 2006 r., uzyskają je na zasadach określonych w tych przepisach.

Warto więc przypomnieć, że - zgodnie z uchylonym wspomnianą nowelizacją art. 34 ustawy emerytalnej - emerytura górnicza przysługuje pracownikowi urodzonemu przed 1 stycznia 1949 r., który spełnia łącznie następujące warunki:

l ukończył 55 lat życia,

l ma okres pracy górniczej wynoszący łącznie z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczalnymi do pracy górniczej co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 5 lat pracy górniczej określonej w art. 36 ust. 1 ustawy emerytalnej.

ZUS może na podstawie wspomnianego przepisu przyznać emeryturę górniczą również po ukończeniu 50 lat osobie, która udowodniła co najmniej 20 lat (w przypadku kobiet), lub co najmniej 25 lat (w przypadku mężczyzn) pracy górniczej liczonej z okresami pracy równorzędnej i okresami zaliczalnymi do pracy górniczej, w tym co najmniej 15 lat pracy górniczej, o której mowa w art. 36 ust. 1 ustawy emerytalnej.

Nowy system emerytur górniczych (art. 50a-50e ustawy emerytalnej) przewiduje podobne warunki do przyznania emerytury górniczej, z jedną dosyć istotną zmianą polegającą na podniesieniu wymogu kwalifikowanej pracy górniczej z 5 do 10 lat. Ponadto - zgodnie z nowymi przepisami - przy ustalaniu okresu pracy górniczej nie są już uwzględniane tzw. okresy zaliczalne do pracy górniczej, a także niektóre z przewidzianych w dotychczasowych regulacjach okresów pracy górniczej i pracy równorzędnej z pracą górniczą. Nowe przepisy nie uzależniają również możliwości ubiegania się o emeryturę górniczą od daty urodzenia wnioskodawcy.

Wspomniana nowelizacja ustawy emerytalnej z 27 lipca 2005 r. pozostawiła możliwość ubiegania się o emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym z tytułu wykonywania pracy górniczej na podstawie art. 39 ustawy emerytalnej. Emerytura ta przysługuje osobom, które nie spełniają warunków do przyznania emerytury górniczej, ale w czasie swojej kariery zawodowej miały jakieś okresy pracy o charakterze górniczym. Warunkiem uzyskania takiego świadczenia jest posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego w wymiarze co najmniej 20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn oraz udowodnienie co najmniej 5 lat pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, określonej w art. 50c ust. 1 ustawy emerytalnej W przypadku spełnienia tych warunków, wiek emerytalny (60 lat dla kobiet lub 65 lat dla mężczyzn) jest obniżany o 6 miesięcy za każdy rok wspomnianej pracy górniczej, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, nie więcej jednak niż o 15 lat.

Przykład

Mieczysław W. pracował przez 10 lat w kopalni węgla pod ziemią. W związku z tym ZUS obniży mu wiek emerytalny (65 lat) o 5 lat, co spowoduje, że będzie mógł przejść na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym po ukończeniu 60 lat (65-5).

13.7. Emerytury dla urzędników państwowych

Możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę mają również urzędnicy państwowi urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy musieli odejść z pracy ze względu na likwidację, reorganizację urzędu albo wskutek złego stanu zdrowia. Warunki jej uzyskania zróżnicowane są w zależności od tego, pod którą ustawę podlegają.

Urzędnicy zatrudnieni na stanowiskach podlegających ustawie z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (j.t. Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn.zm.), mogą przejść na wcześniejszą emeryturę (na podstawie art. 27 ust. 2 ww. ustawy), jeśli:

l ukończyli wiek 55 lat (kobieta) lub 60 lat (mężczyzna) do dnia rozwiązania stosunku pracy,

l posiadają wymagany okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat (kobieta) lub 25 lat (mężczyzna),

l ich stosunek pracy został rozwiązany z powodu likwidacji urzędu albo jego reorganizacji uniemożliwiającej dalsze zatrudnienie.

Ponadto, urzędnicy państwowi podlegający pod wspomnianą ustawę zatrudnieni na podstawie mianowania mogą - na podstawie art. 27 ust. 3 tej ustawy - uzyskać wcześniejsze uprawnienia emerytalne, jeśli spełnili omówione wyżej warunki dotyczące wieku oraz stażu pracy, a przyczyną rozwiązania ich stosunku pracy nie była likwidacja lub reorganizacja urzędu. W takiej sytuacji jednak przepisy wymagają, aby stosunek pracy ustał wskutek:

l niezawinionej utraty uprawnień wymaganych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku, jeśli urząd nie dysponuje innym stanowiskiem odpowiadającym kwalifikacjom posiadanym przez urzędnika, albo

l trwałej utraty zdolności fizycznej lub psychicznej do pracy na zajmowanym stanowisku, stwierdzonej orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS, jeśli nie ma możliwości zatrudnienia urzędnika na innym stanowisku, odpowiednim do jego stanu zdrowia i kwalifikacji, z wyłączeniem przypadku, gdy odmówił zatrudnienia na innym zaproponowanym stanowisku.

Natomiast urzędnicy zatrudnieni na stanowiskach podlegających ustawie z 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 170, poz. 1218 z późn.zm.), będący pracownikami służby cywilnej (a więc zatrudnionymi na podstawie umowy o pracę), urodzonymi przed 1 stycznia 1949 r., mogą przejść na wcześniejszą emeryturę, jeśli:

l ich stosunek pracy został rozwiązany z powodu likwidacji urzędu,

l osiągnęli wiek emerytalny wynoszący 55 lat dla kobiet lub 60 lat dla mężczyzn do dnia rozwiązania stosunku pracy z powodu likwidacji urzędu,

l udowodnili wymagany okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet lub 25 lat dla mężczyzn.

Ustawa o służbie cywilnej nie przewiduje natomiast możliwości ubiegania się o wcześniejszą emeryturę przez urzędników służby cywilnej, a więc osoby pracujące na stanowiskach objętych przepisami ustawy o służbie cywilnej, zatrudnione na podstawie mianowania zgodnie z zasadami określonymi w tej ustawie po wejściu w życie nieobowiązującej już ustawy z 18 grudnia 1998 r. o służbie cywilnej (tj. po 30 czerwca 1999 r.).

Urzędnicy, którzy przed 1 lipca 1999 r. byli zatrudnieni na podstawie mianowania na zasadach określonych w ustawie o pracownikach urzędów państwowych, a obecnie pracują nadal na tej podstawie w urzędach, w których działa korpus służby cywilnej, mogą uzyskać emeryturę zarówno na warunkach przewidzianych w ustawie o służbie cywilnej (a więc w razie likwidacji urzędu), jak i na warunkach przewidzianych w ustawie o pracownikach urzędów państwowych. W tym drugim przypadku przysługują im jednak wcześniejsze uprawnienia emerytalne przewidziane w art. 27 ust. 3 tej ustawy (a więc tylko dla mianowanych urzędników państwowych).

13.8. Emerytura dla pracowników samorządowych

Ustawa z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych. (j.t. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1593 z późn.zm.) przewiduje możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę jedynie dla pracowników mianowanych, tj. osób zatrudnionych na stanowiskach pracy określonych w statucie gminy bądź związku międzygminnego. Prawo do tej emerytury nie przysługuje więc pracownikom samorządu powiatowego i wojewódzkiego

Pracownicy samorządowi urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. i zatrudnieni na podstawie mianowania mogą przejść na wcześniejszą emeryturę po ukończeniu 60 lat (w przypadku mężczyzny) lub 55 lat (w przypadku kobiety) oraz udowodnieniu okresu składkowego i nieskładkowego wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Trzeci konieczny warunek do przyznania tej emerytury dotyczy szczególnych okoliczności rozwiązania stosunku pracy. Emerytura ta przysługuje, jeżeli stosunek ten został rozwiązany ze względu na:

l likwidację lub reorganizację urzędu gminy lub jednostek pomocniczych gminy oraz gminnych jednostek i zakładów budżetowych, a także biur (lub ich odpowiedników) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz zakładów budżetowych utworzonych przez te związki (warunkiem jest tu zmniejszenie stanu zatrudnienia wskutek likwidacji lub reorganizacji i co za tym idzie niemożność dalszego zatrudniania danej osoby), albo

l niezawinioną utratę uprawnień do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku, jeżeli urząd nie dysponuje innym stanowiskiem odpowiadającym posiadanym kwalifikacjom danej osoby, albo

l trwałą utratę zdolności fizycznej lub psychicznej do pracy na zajmowanym stanowisku, stwierdzonej orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS, jeżeli nie ma możliwości zatrudnienia pracownika na innym stanowisku, odpowiednim do jego stanu zdrowia i kwalifikacji zawodowych.

13.9. Wcześniejsze emerytury dla osób urodzonych w latach 1949-1968

Osoby urodzone w okresie od 1 stycznia 1949 r. do 31 grudnia 1968 r. mogą uzyskać wcześniejszą emeryturę pracowniczą, emeryturę z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, emeryturę kolejową, emeryturę z tytułu pracy górniczej, jak również emeryturę nauczycielską bez względu na wiek na warunkach omówionych wyżej (przewidzianych dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.), jeżeli warunki te spełnią do 31 grudnia 2008 r. Pewne odstępstwo zostało przewidziane jedynie w przypadku nauczycieli - na podstawie nowelizacji Karty Nauczyciela z 23 sierpnia 2007 r. (Dz.U. Nr 158, poz. 1103) nie muszą oni do końca 2008 r. rozwiązywać stosunku pracy nauczycielskiej.

Osoby urodzone w latach 1949-1968 mogą ubiegać się o wcześniejszą emeryturę, jeśli nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego. Jeśli jednak zawarły taką umowę z funduszem i nie została ona dotychczas unieważniona, muszą złożyć wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Taka deklaracje powoduje unieważnienie umowy o członkostwo w OFE z mocy ustawy.

Możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę nie mają urodzeni w latach 1949-1968 nauczyciele akademiccy, pracownicy urzędów państwowych oraz pracownicy samorządowi.

Górnicy urodzeni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. mogą uzyskać emeryturę górniczą na wcześniej omówionych zasadach przewidzianych dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., jeśli warunki do jej otrzymania spełnią do końca 2008 r., nie przystąpili do OFE oraz rozwiążą swój dotychczasowy stosunek pracy.

Osoby urodzone w latach 1949-1968, które nie przystąpiły do OFE, a do końca 2008 r. udowodnią co najmniej 25 lat pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy mogą również uzyskać emeryturę górniczą bez względu na wiek, przysługującą na podstawie przepisów obowiązujących do końca 2006 r.

Nowelizacja ustawy emerytalnej z 27 lipca 2005 r. wprowadzająca nowe regulacje w zakresie emerytur górniczych nie uzależnia możliwości uzyskania emerytury (zarówno w obniżonym wieku emerytalnym jak i bez względu na wiek) od daty urodzenia osoby zainteresowanej. Możliwość jej uzyskania przysługuje więc również górnikom urodzonym po 31 grudnia 1948 r., a w przyszłości - nawet po 31 grudnia 1968 r., bez ograniczenia czasowego do spełnienia warunków wymaganych do jej przyznania.

14. Wysokość emerytury i renty

Zasady obliczania wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy dla wszystkich ubezpieczonych oraz emerytury dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. (a także tych urodzonych w latach 1949-1968, którzy spełnią warunki do uzyskania wcześniejszej emerytury) są bardzo podobne.

Emerytura stanowi sumę trzech składników:

- części socjalnej (24 proc. kwoty bazowej),

- części należnej za okresy składkowe (po 1,3 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych),

- części należnej za okresy nieskładkowe (po 0,7 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych).

W przypadku renty może zdarzyć się również konieczność uwzględnienia części należnej za okresy hipotetyczne (tzw. staż hipotetyczny). Staż hipotetyczny to okres przypadający od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat. Ustala się go z uwzględnieniem pełnych miesięcy. Podlega on ustaleniu tylko wówczas, gdy osoba ubiegająca się o rentę nie udowodniła 25 lat składkowych oraz nieskładkowych i nie ukończyła 60 lat i w rozmiarze nie większym niż brakujący do pełnych 25 lat. Staż hipotetyczny liczy się wskaźnikiem po 0,7 proc. podstawy wymiaru za każdy rok.

Podstawę wymiaru świadczenia ustala się przez pomnożenie wskaźnika wysokości podstawy wymiaru (wypadkowej zarobków uzyskanych w latach wskazanych do jej obliczenia oraz przeciętnych wynagrodzeń obowiązujących w tych latach) przez aktualnie obowiązującą kwotę bazową (100 proc. przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym), która wynosi obecnie 2275,37 zł. Przy emeryturze osoba zainteresowana ma do wyboru dwa warianty ustalenia podstawy wymiaru: z 10 kolejnych lat kalendarzowych z ostatniego dwudziestolecia poprzedzającego rok zgłoszenia wniosku albo z 20 dowolnie wybranych lat z całego okresu ubezpieczenia przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku. W przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy istnieje również trzeci wariant polegający na ustaleniu podstawy wymiaru renty z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu. ZUS może go zastosować wówczas, gdy osoba zainteresowana z jakiegokolwiek powodu stała się niezdolna do pracy w wieku do 30 lat i nie można jej ustalić podstawy wymiaru renty z 10 kolejnych lat kalendarzowych z ostatniego 20-lecia, gdyż brakuje kolejnych lat ubezpieczenia. Z kolei osoba która stała się niezdolna do pracy w wieku powyżej 30 lat również ma w takiej sytuacji możliwość ustalenia podstawy wymiaru renty z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu, ale jedynie z określonych w ustawie powodów. Należą do nich: pełnienie zastępczej służby wojskowej, odbywanie czynnej służby wojskowej albo korzystanie z urlopu wychowawczego.

Zarówno przy emeryturze, jak i przy rencie istnieje ograniczenie, zgodnie z którym wysokość świadczenia wraz ze zwiększeniami z tytułu okresów rolnych nie może być wyższa niż 100 proc. podstawy jej wymiaru. Nie dotyczy to jednak świadczeń ustalonych w najniższej wysokości.

W przypadku emerytury oraz renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy osobie zainteresowanej przysługuje pełna kwota wyliczonego świadczenia. Natomiast renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wynosi 75 proc. obliczonego świadczenia.

Przepisy przewidują minimalną wysokość emerytury i renty. Minimalne kwoty świadczeń, od 1 marca 2008 r. wynoszą:

- emerytura i renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy - 636,29 zł;

- renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy - 489,44 zł.

W odmienny sposób będą ustalane tzw. nowe emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r., a także tych urodzonych w latach 1949-1968, którzy nie spełnią warunków wymaganych do przyznania emerytury na „starych” zasadach do końca 2008 r. Kwota nowej emerytury zostanie wyliczona przez podzielenie sumy zwaloryzowanych składek oraz (ewentualnie) zwaloryzowanego kapitału początkowego przez tzw. średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danej osoby.

15. Dokumenty wymagane do przyznania emerytury lub renty

Przyznanie emerytury lub renty możliwe jest po złożeniu przez osobę zainteresowaną wniosku o określone świadczenie wraz z niezbędnymi dokumentami.

Wniosek o emeryturę lub rentę należy złożyć na specjalnym formularzu (odpowiednio ZUS Rp-1 lub ZUS Rp-2), który można otrzymać w każdej terenowej placówce ZUS, albo też pobrać z serwisu internetowego zakładu pod adresem: http://www.zus.pl/formul/default.asp. Przed jego wypełnieniem należy uważnie przeczytać uwagi oraz informację znajdujące się na końcu formularza.

Drugim dokumentem, który trzeba zawsze wypełnić i załączyć, jest kwestionariusz dotyczący przebytych okresów składkowych i nieskładkowych. Rodzaj formularza zależy w tym przypadku od tego, jakie okresy udowodniła osoba zainteresowana. Jeśli są to wyłącznie okresy ubezpieczenia w Polsce lub okresy „mieszane” (w Polsce oraz w państwach nie należących do Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, z którymi Polskę łączą umowy międzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeń społecznych), właściwy jest kwestionariusz ZUS Rp-6. Jeśli natomiast wnioskodawca posiada okresy ubezpieczenia w Polsce oraz w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz Europejskiego Obszaru Gospodarczego, do wniosku o świadczenie emerytalne lub rentowe należy dołączyć formularz unijny „Informacje dotyczące przebiegu ubezpieczenia osoby ubezpieczonej” (E 207 PL).

Do wniosku o emeryturę lub rentę należy również dołączyć dokumenty potwierdzające przebycie okresów składkowych i nieskładkowych. Najbardziej powszechnym z nich jest wydane przez pracodawcę świadectwo pracy, ale ZUS przyjmuje również zawierające wszystkie niezbędne informacje zaświadczenie zakładu pracy. Okresy zatrudnienia można potwierdzić również za pomocą wpisów dokonanych przez pracodawcę w legitymacji ubezpieczeniowej, jeżeli posiadają one pieczątkę imienną osoby, która ich dokonywała. Jeśli nie mają takiej pieczątki, ale zostały dokonane przed 17 czerwca 1991 r., ZUS uzna taki środek dowodowy, jeśli wpis nie budzi wątpliwości co do tego, czy jest prawdziwy. Konkretne okresy składkowe lub nieskładkowe mogą być również udowodnione takimi środkami dowodowymi, jak zeznania świadków, decyzje i zaświadczenia określonych organów, potwierdzenia ubezpieczenia przez ZUS itd.

Ubiegając się o emeryturę lub rentę, należy również dołączyć do wniosku o świadczenie dokument potwierdzający wysokość wynagrodzeń w poszczególnych latach kalendarzowych wybranych do ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty. Podstawowym środkiem dowodowym jest tu zaświadczenie zakładu pracy wystawione według wzoru ustalonego przez ZUS na formularzu ZUS Rp-7. Na równi z zaświadczeniem ZUS Rp-7 traktowane są wpisy w legitymacji ubezpieczeniowej, jeśli zawierają informację o dacie rozpoczęcia i zakończenia pracy, o jej rodzaju, kwocie wynagrodzenia oraz roku, w którym zostało ono osiągnięte. W pewnych przypadkach, wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne sprzed 1 stycznia 1998 r. może potwierdzić również sam ZUS np. na podstawie deklaracji rozliczeniowych składanych przez płatnika składek.

W przypadku ubiegania się o rentę z tytułu niezdolności do pracy, do wniosku należy również dołączyć:

l zaświadczenie o stanie zdrowia wystawione przez lekarza prowadzącego leczenie, posiadaną dokumentację leczniczą wraz z podaniem nazwy i adresu zakładu opieki zdrowotnej (lub prywatnego gabinetu lekarskiego), w którym osoba ubiegająca się o rentę jest lub była leczona,

l wywiad zawodowy wystawiony przez pracodawcę,

l kartę wypadku w drodze do pracy lub z pracy (w przypadku zgłoszenia wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy).

16. Oddział ZUS właściwy dla złożenia dokumentacji

Wniosek o emeryturę lub rentę wraz z załącznikami należy przesłać do jednostki ZUS właściwej ze względu na własne miejsce zameldowania na pobyt stały. W przypadku gdy o emeryturę lub rentę ubiega się osoba zamieszkała za granicą w państwie, z którym Polska nie podpisała umowy międzynarodowej w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, dokumentację należy skierować do oddziału ZUS właściwego ze względu na ostatnie miejsce zameldowania na pobyt stały w Polsce. Natomiast wniosek osoby zamieszkałej za granicą - w państwie, z którym łączy Polskę umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych albo w państwie członkowskim Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, posiadającej wyłącznie okresy ubezpieczenia w Polsce oraz wniosek osoby mieszkającej w Polsce lub za granicą w ww. krajach i mającej okresy ubezpieczenia w Polsce oraz okresy ubezpieczenia za granicą w tych krajach - rozpatrują jednostki organizacyjne ZUS wyznaczone przez prezesa zakładu. Wykaz tych jednostek można znaleźć m.in. w serwisie internetowym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Podstawa prawna:

l ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001 z późn.zm.),

l ustawa z 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. Nr 158, poz. 1121),

l ustawa z 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z późn.zm.),

l ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn.zm.),

l ustawa z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn.zm.),

l rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 z późn.zm.),

l ustawa z 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (j.t. Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn.zm.),

l ustawa z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365),

l ustawa z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (j.t. Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn.zm.),

l ustawa z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (j.t. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1593 z późn.zm.),

l ustawa z 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 170, poz. 1218 z późn.zm.).