Spółdzielnie energetyczne – wprowadzenie do tematu

Spółdzielnie energetyczne to aktualnie jeden z kluczowych instrumentów w transformacji energetycznej w Polsce, a zarazem wyzwanie dla księgowych: nowe przepisy, nowe modele rozliczeń, kwestie podatkowe i bilansowe.

Transformacja energetyczna to długoterminowy proces zmiany sposobu, w jaki wytwarzamy, przesyłamy i wykorzystujemy energię. Jej głównym celem jest odejście od tradycyjnych źródeł opartych na paliwach kopalnych – takich jak węgiel, ropa naftowa czy gaz ziemny – i zastąpienie ich bardziej przyjaznymi dla środowiska rozwiązaniami. Chodzi nie tylko o zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych i walkę ze zmianami klimatu, ale także o poprawę jakości powietrza, uniezależnienie energetyczne państw oraz zwiększenie bezpieczeństwa dostaw energii.

Transformacja ta obejmuje wiele elementów. Po pierwsze – rozwój odnawialnych źródeł energii, takich jak energia słoneczna, wiatrowa, wodna czy biomasa. Po drugie – rosnącą rolę technologii, które pozwalają na efektywniejsze zarządzanie energią, jak np. inteligentne sieci, magazyny energii czy nowoczesne systemy grzewcze i chłodnicze. Ważnym aspektem jest również poprawa efektywności energetycznej, czyli zużywanie mniej energii do osiągnięcia tego samego efektu – w przemyśle, transporcie oraz w domach prywatnych.

Transformacja energetyczna nie dotyczy jednak tylko technologii. To także zmiana sposobu myślenia o energii i roli obywateli w jej tworzeniu i wykorzystywaniu. Coraz częściej odbiorcy energii stają się jej aktywnymi uczestnikami – jako prosumenci (czyli jednocześnie konsumenci i producenci energii), członkowie wspólnot energetycznych lub uczestnicy klastrów energii. Ta demokratyzacja energetyki zwiększa lokalne bezpieczeństwo, wspiera gospodarki regionalne i wzmacnia zaangażowanie społeczne.

W skali Unii Europejskiej transformacja energetyczna jest jednym z głównych filarów polityki klimatycznej. Wpisuje się w cele Europejskiego Zielonego Ładu, który zakłada osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 roku. W Polsce transformacja jest prowadzona m.in. poprzez rozwój odnawialnych źródeł, modernizację systemu elektroenergetycznego i stopniowe wycofywanie się z węgla.

Spółdzielnie energetyczne, jako instrument transformacji energetycznej, to podmioty działające lokalnie, których celem jest wytwarzanie, dystrybucja i zużycie energii odnawialnej (głównie elektrycznej i cieplnej) – na potrzeby własne członków.

Członkami mogą być rolnicy, samorządy, osoby fizyczne lub małe przedsiębiorstwa działające na terenie jednej gminy lub sąsiadujących gmin.

Porównanie form wspólnot energetycznych

Tabela. Porównanie form wspólnot energetycznych w Polsce

W ostatnich latach tematyka wspólnot energetycznych zyskała nowe znaczenie w kontekście wdrażania zasad ESG (Environmental, Social, Governance). Choć pojęcia te wywodzą się z różnych porządków – jedno z praktyki lokalnych inicjatyw obywatelskich, drugie z międzynarodowych ram raportowania pozafinansowego – coraz częściej łączy je wspólny cel: transformacja energetyczna i społeczna realizowana w sposób odpowiedzialny i transparentny.

Spółdzielnie energetyczne, klastry energii czy mechanizmy prosumenckie nie tylko umożliwiają lokalnym społecznościom produkcję i współdzielenie energii odnawialnej, ale także wpisują się w cele zrównoważonego rozwoju. Z perspektywy rachunkowej czy sprawozdawczej są coraz częściej traktowane nie tylko jako przedsięwzięcia energetyczne, ale jako element strategii odpowiedzialnego zarządzania – zarówno przez jednostki samorządu terytorialnego, jak i prywatne podmioty uczestniczące w takich inicjatywach.

Ich znaczenie dla komponentu „E” (środowiskowego) w ESG wydaje się oczywiste – lokalna produkcja energii z OZE prowadzi do obniżenia emisji gazów cieplarnianych, zwiększenia efektywności energetycznej i poprawy bilansu środowiskowego. W przypadku komponentu „S” (społecznego) wspólnoty te stają się przestrzenią realnej współpracy między mieszkańcami, gminami i przedsiębiorstwami – zmniejszając nierówności w dostępie do taniej energii i tworząc lokalne miejsca pracy. W wymiarze „G” (ładu korporacyjnego) spółdzielcze i partnerskie struktury zarządzania, transparentność procedur i powiązanie z wymogami prawnymi (np. wpisem do rejestru KOWR czy współpracą z OSD) stanowią model dobrych praktyk, które coraz częściej są przedmiotem audytów ESG.

W praktyce oznacza to, że uczestnictwo we wspólnocie energetycznej – np. jako członek spółdzielni energetycznej lub partner klastra – może być raportowane w ramach ujawnień niefinansowych (np. w sprawozdaniu zgodnym z ESRS). Dla działów księgowych i finansowych oznacza to również konieczność identyfikowania tych aktywności nie tylko pod kątem kosztowym czy inwestycyjnym, ale także jako elementu szerszej narracji o wpływie organizacji na otoczenie społeczne i środowiskowe.

Dobrze zaprojektowane działania wspólnot energetycznych – ujęte w strategii ESG – mogą tym samym stanowić odpowiedź nie tylko na rosnące wymogi regulacyjne, ale również na oczekiwania inwestorów, audytorów, klientów i lokalnych społeczności.

Jaki jest związek wspólnot energetycznych z ESG

E – Environmental (Środowiskowe)

Wspólnoty energetyczne mają bezpośredni wpływ na środowisko, ponieważ:

• inwestują w odnawialne źródła energii (PV, biogaz, wiatr, OZE z odpadów rolnych),
• zmniejszają emisję CO² i innych zanieczyszczeń,
• zwiększają efektywność energetyczną (np. poprzez lokalną dystrybucję, ograniczenie strat przesyłu),
• promują autokonsumpcję i magazynowanie energii, co wspiera zieloną transformację.

Wspólnoty energetyczne mogą więc przyjąć kilka wskaźników środowiskowych (E): redukcja emisji CO², udział OZE w miksie energetycznym, efektywność energetyczna.

S – Social (Społeczne)

Wspólnoty energetyczne mają też bezpośrednie aspekty społeczne:

• angażują lokalną społeczność – mieszkańców, rolników, gminy,
• przeciwdziałają ubóstwu energetycznemu, umożliwiając tańszy dostęp do energii,
• tworzą miejsca pracy w regionie (np. instalatorzy, zarządzanie, administracja),
• wspierają edukację energetyczną i partycypację obywatelską.

Wspólnoty energetyczne przyjmują też wskaźniki społeczne bezpośrednio związane z realizacją celów środowiskowych: inkluzywność, rozwój społeczności lokalnej, tworzenie miejsc pracy, dostęp do usług.

G – Governance (Ład korporacyjny)

Tworzenie wspólnot energetycznych wymaga jednocześnie odpowiedniego ładu korporacyjnego:

• transparentnych, demokratycznych struktur, gdzie członkowie mają realny wpływ na decyzje (np. w spółdzielni – 1 członek = 1 głos),
• działań non profit lub w modelu prospołecznym – nie maksymalizują zysku, tylko dobro wspólne,
• zgodności z prawem – zasady zarejestrowania, raportowania KOWR lub URE są ścisłe określone w przepisach Prawa energetycznego, mają statuty i umowy zgodne z prawem.

Wskaźniki ESG G: przejrzystość, udział członków w zarządzaniu, zgodność z przepisami, etyka.

Spółdzielnie energetyczne zostały formalnie wprowadzone do polskiego systemu prawnego w 2020 r. na mocy nowelizacji ustawy z 19 lipca 2019 r. – Prawo energetyczne, która weszła w życie 29 sierpnia 2019 r., ale praktyczne przepisy wykonawcze i definicje pojawiły się dopiero w 2020 r.

Zgodnie z art. 2 pkt 33a ustawy – Prawo energetyczne:

Spółdzielnia energetyczna – to spółdzielnia w rozumieniu ustawy – Prawo spółdzielcze, której celem jest wytwarzanie energii elektrycznej, ciepła lub biogazu z odnawialnych źródeł energii na potrzeby własne jej członków oraz bilansowanie tej energii.

Mimo to pierwsze spółdzielnie energetyczne zaczęły powstawać dopiero w 2022 r.

Głównymi założeniami powołania spółdzielni energetycznych są następujące kwestie:

1) lokalna produkcja i zużycie energii z OZE:

• produkcja energii elektrycznej, ciepła lub biogazu z odnawialnych źródeł,
• wykorzystywanie tej energii na potrzeby członków (np. rolników, gmin, wspólnot mieszkaniowych),
• bilansowanie energii – czyli maksymalne zużycie lokalnie bez oddawania do sieci;

2) zmniejszenie kosztów energii:

• niższe rachunki za prąd dla członków spółdzielni (dzięki samobilansowaniu i taryfom),
• możliwość korzystania z dotacji i ulg (np. VAT 0%, środki NFOŚiGW, Energia dla Wsi);

3) wsparcie transformacji energetycznej i niezależności energetycznej:

• promowanie prosumenckiego modelu energetyki,
• rozwój odnawialnych źródeł energii „oddolnie” – bez dominacji dużych korporacji energetycznych,
• ograniczanie strat przesyłowych i obciążenia sieci.

Warto podkreślić istotne znaczenie lokalnej produkcji i zużycia energii z OZE. Właśnie lokalna produkcja i zużycie energii z OZE to główne założenie transformacji energetycznej XXI wieku:

1) lokalna niezależność energetyczna – mniejsze ryzyko przerw, kryzysów i wzrostów cen,

2) lokalna energia = tańsza, czystsza i bezpieczniejsza energia,

3) to „demokratyzacja energetyki” – ludzie nie tylko płacą rachunki, ale mają na nie realny wpływ,

4) rozproszona energetyka to podstawa systemów odpornych na zmiany klimatu i kryzysy,

5) tworzenie lokalnych instalacji pozwala zachować wartość dodaną w regionie.

Ad 1. Produkcja energii „na miejscu” (np. przez spółdzielnię, prosumenta czy wspólnotę) ogranicza zależność od dużych koncernów energetycznych, importu surowców (węgiel, gaz) i wpływu niestabilności geopolitycznej.

Ad 2. Produkcja i zużycie w jednym miejscu oznacza mniejsze obciążenie sieci przesyłowych, obniżą się więc koszty dla operatorów i odbiorców przy jednoczesnym zwiększeniu efektywności systemu.

Ad 3. Wzmacnianie lokalnych społeczności.

Energia z OZE produkowana i konsumowana lokalnie to:

• nowe źródło dochodów dla rolników i samorządów,
• większe zaangażowanie lokalnej społeczności w politykę klimatyczną,
• rozwój edukacji, świadomości ekologicznej, innowacji.

Ad 4. Tradycyjna energetyka to model scentralizowany – kilka elektrowni, tysiące odbiorców. Nowoczesna energetyka opiera się na sieci setek tysięcy małych źródeł (PV, biogazownie, wiatraki):

• większa odporność systemu na awarie,
• elastyczność i możliwość lokalnego bilansowania.

Ad 5. Dotacje i wsparcie z UE (np. z KPO, Funduszu Modernizacyjnego, FEnIKS) kierowane są na lokalne OZE i społeczności energetyczne.

Podstawy prawne spółdzielni energetycznej

Jak pokazuje poniższa lista, podstawy prawne spółdzielni energetycznej są bardzo rozległe.

1. Ustawa – Prawo energetyczne (Dz.U. z 2024 r. poz. 266)

• Art. 2 pkt 33a: definiuje „spółdzielnię energetyczną” jako podmiot zbiorowy działający w sektorze OZE, który produkuje energię, zużywa ją na potrzeby własne członków oraz rozlicza się z operatorem w ramach bilansowania lokalnego;
• Rozdział 4b: szczegółowo określa zasady funkcjonowania spółdzielni energetycznej, w tym:

– kryteria lokalności (teren jednej gminy lub gmin sąsiednich),

– zasady bilansowania energii i korzystania z sieci dystrybucyjnej,

– procedury zgłaszania działalności do URE,

– warunki współpracy z OSD.

2. Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z 30 marca 2022 r. (Dz.U. z 2022 r. poz. 755)

• Określa szczegółowe warunki działania spółdzielni energetycznej:

– procedurę rejestracyjną w URE,

– sposób prowadzenia dokumentacji i raportowania danych bilansowych,

– zasady rozliczeń z OSD i funkcjonowania układu pomiarowego,

– wzory dokumentów oraz formularzy do zgłoszenia.

3. Ustawa – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2024 r. poz. 593)

• Reguluje formę organizacyjną spółdzielni:

– statut spółdzielni jako podstawowy dokument organizacyjny,

– struktura zarządcza (zarząd, walne zgromadzenie, komisja rewizyjna),

– zasady przyjmowania i rezygnacji członków,

– system udziałów i odpowiedzialności majątkowej.

4. Dodatkowe akty i wytyczne

• Wytyczne oraz wzory dokumentów opracowane przez:

– Urząd Regulacji Energetyki (URE): procedury zgłoszeniowe i wymogi techniczne,

– Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR): wsparcie dla spółdzielni rolnych i energetycznych,

– Ministerstwo Klimatu i Środowiska (MKiŚ): interpretacje przepisów, przewodniki, broszury edukacyjne.

Spółdzielnie energetyczne zakłada się na podstawie wniosku do KOWR.

Formularz zawiera:

1. Dane identyfikacyjne spółdzielni – nazwa, adres, NIP, REGON, nr KRS

2. Dane kontaktowe – osoby reprezentującej spółdzielnię (imię, nazwisko, telefon, e-mail)

3. Opis działalności – planowane źródła OZE, lokalizacja instalacji, skala działania

4. Lista członków spółdzielni – imiona, nazwiska/nazwy firm, adresy, kategorie (osoba fizyczna, JST, rolnik itp.)

5. Załączniki obowiązkowe:

• Statut spółdzielni (w wersji przyjętej uchwałą)
• Uchwała o powołaniu zarządu
• Dokumentacja potwierdzająca rejestrację w KRS
• Opis planowanej inwestycji (w formie uproszczonej karty projektu)
• Deklaracje członkowskie

Z opisu planowanej inwestycji powinno wynikać, że utworzenie spółdzielni energetycznej działającej na obszarze jednej gminy (lub sąsiadujących) ma na celu lokalną produkcję energii ze źródeł odnawialnych, głównie na potrzeby własne jej członków. Inicjatywa odpowiada na rosnące zapotrzebowanie mieszkańców i instytucji samorządowych na dostęp do stabilnych, niskoemisyjnych źródeł energii oraz na potrzebę obniżenia kosztów zakupu energii elektrycznej.

Należy opisać w ramach przedsięwzięcia, jak przewiduje się budowę instalacji fotowoltaicznych (na dachach i/lub jako farmy gruntowe), o jakiej łącznej mocy (w kWp), dostosowanej do łącznego zużycia energii przez członków spółdzielni. Powinno być opisane, że lokalizacja instalacji została wybrana na podstawie analizy warunków nasłonecznienia, dostępności infrastruktury przyłączeniowej oraz istniejących potrzeb odbiorców energii. W zależności od ostatecznego modelu inwestycji, planowany jest również montaż lokalnych magazynów energii lub integracja z istniejącą siecią niskiego napięcia.

Opis powinien też zawierać informacje, że projekt zakłada wykorzystanie technologii OZE nie tylko do produkcji, ale również do bilansowania energii pomiędzy członkami spółdzielni. Członkowie będą uczestniczyć w systemie rozliczeń wewnętrznych, zgodnie z zasadami przewidzianymi w ustawie – Prawo energetyczne. Spółdzielnia przewiduje rozliczanie energii na podstawie danych z liczników zdalnych, a nadwyżki będą wprowadzane do sieci dystrybucyjnej zgodnie z umowami zawartymi z operatorem. Realizacja inwestycji zostanie poprzedzona formalnym zgłoszeniem projektu oraz uzyskaniem niezbędnych pozwoleń i uzgodnień. W zależności od dostępnych źródeł finansowania możliwe będzie również skorzystanie z krajowych lub unijnych mechanizmów wsparcia (np. KPO, NFOŚiGW, FEnIKS). Inwestycja ma charakter lokalny i społeczny, a jej celem jest nie tylko dostarczenie czystej energii, ale także budowanie współodpowiedzialności mieszkańców za kierunek transformacji energetycznej gminy.

Zasady prowadzenia ewidencji księgowej oraz rozliczeń spółdzielni energetycznych wynikają w pierwszej kolejności z ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości. Są to jednak przepisy o charakterze ogólnym, które mają zastosowanie do wszystkich jednostek gospodarczych objętych obowiązkiem prowadzenia ksiąg rachunkowych – w tym również do spółdzielni energetycznych.

W praktyce oznacza to, że specyficzne rozwiązania dostosowane do działalności energetycznej i bilansowania lokalnego należy wyprowadzać na gruncie ogólnych zasad rachunkowości. Dotyczy to m.in. sposobu ujmowania przychodów i kosztów z rozliczeń energii w systemie opustów, ujęcia rozliczeń z operatorem sieci dystrybucyjnej czy prezentowania udziałów członkowskich.

Z uwagi na nowatorski charakter spółdzielni energetycznych oraz brak szczegółowych regulacji sektorowych w ustawie o rachunkowości istnieje potrzeba dalszego wypracowania praktyki rachunkowej dostosowanej do tej formy działalności.

dr Gyöngyvér Takáts