BHP przy pracy z azbestem – nowe limity i dokładniejsze pomiary stopnia ekspozycji

Azbest to ogólna nazwa grupy włóknistych krzemianów mineralnych występujących naturalnie w środowisku. Niegdysiejsza popularność azbestu wynikała z jego niezwykłej trwałości, odporności na ciepło i korozję oraz doskonałych właściwości izolacyjnych, co czyniło go idealnym materiałem w wielu gałęziach przemysłu. Pozytywne właściwości azbestu zeszły jednak na drugi plan w momencie, w którym zrozumiano, że produkcja, renowacja czy rozbiórka materiałów z jego zawartością niesie szczególne zagrożenie dla pracowników. Obecnie jego stosowanie jest ściśle regulowane, a na pracodawców, których pracownicy wykonują pracę z wykorzystaniem azbestu, nałożono wiele obowiązków.

Materiał idealny?

Istnieje kilka rodzajów azbestu, wśród których wymienić można chryzotyl (tzw. azbest biały), krokidolit (tzw. azbest niebieski), amozyt (tzw. azbest brązowy), antofyllit, tremolit i aktynolit. Wyróżnia się również materiały azbestopodobne, takie jak attapulgit, sepiolit, talk włóknisty, wollastonit, serpentynit włóknisty, antugoryt włóknisty oraz zeolity włókniste. Wszystkie powyższe minerały występują naturalnie w przyrodzie w postaci wiązek włókien, cechując się niezwykłą wytrzymałością i odpornością na działanie czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych. 

Właściwości azbestu oraz niskie koszty związane z jego przetwarzaniem sprawiły, że stał się on materiałem powszechnie stosowanym. Wykorzystywany był w wielu dziedzinach gospodarki, m.in. do wyrobu materiałów:

1) azbestowo-cementowych, np. pokrycia dachowe, rury ciśnieniowe, płyty okładzinowe i elewacyjne;

2) izolacyjnych, np. przy izolacji przewodów i kotłów;

3) uszczelniających, np. tektur, płyt azbestowo-kauczukowych i szczeliw plecionych;

4) ciernych, np. okładzin ciernych i taśm hamulcowych;

5) tekstylnych, np. tkanin ognioodpornych;

6) hydroizolacyjnych, np. kitów uszczelniających, zapraw gruntujących i płytek podłogowych.

Wyroby zawierające azbest dzieli się w zależności od trwałości i ilości zastosowanego spoiwa wiążącego na:

• twarde (niekruche, sztywne), o gęstości >1000 kg/m3, charakteryzujące się dużym stopniem zwięzłości i udziałem spoiwa. Ze względu na związanie azbestu w matrycy, niepozwalającej na łatwe generowanie włókien unoszących się w powietrzu, włókna azbestowe nie są na ogół wykrywane w powietrzu (tj. granica wykrywalności 0,01 włókna/ml), chyba że produkt jest fizycznie uszkadzany lub ścierany w momencie pomiaru;
• miękkie (kruche), o gęstości <1000 kg/m3, charakteryzujące się dużym procentowym udziałem azbestu, ale także łatwą degeneracją lub składem, który w łatwy sposób generuje pył azbestowy – włókna unoszące się w powietrzu (np. rozpylony limpet). Zazwyczaj nie powodują one wykrywalnych poziomów azbestu unoszącego się w powietrzu, chyba że zostaną fizycznie zakłócone przez znaczną część czasu monitorowania.

Zagrożenia związane z azbestem

Wyroby zawierające azbest będące w dobrym stanie technicznym oraz odpowiednio zabezpieczone nie stanowią istotnego zagrożenia dla zdrowia i życia. Zagrożenie pojawia się wówczas, gdy zaistnieje możliwość uwolnienia się włókien azbestowych do otoczenia, co może mieć miejsce zarówno podczas naruszenia struktury materiału, ale także w związku z naturalnym jego starzeniem.

Włókna azbestowe składają się z drobnych fibryli, które mogą rozdzielać się na coraz drobniejsze cząsteczki. Są one zbyt małe, by można je było zobaczyć gołym okiem, jednak z niezwykłą łatwością przenikają wszystkie osłony. Po przeniknięciu do organizmu drogą oddechową włókna gromadzą się w tkanki przypominające blizny w płucach, doprowadzając do ich degeneracji i chorób nowotworowych, w szczególności mezoteliomy, czyli raka cienkiej błony otaczającej płuca i innych narządów wewnętrznych. W przypadku połknięcia włókna mogą zagnieździć się również w przewodzie pokarmowym, skutkując powstaniem międzybłoniaka otrzewnej, raka krtani i raków przewodu pokarmowego. 

Zagrożenie może wystąpić zarówno podczas wytwarzania wyrobów zawierających azbest, wykonywania napraw i renowacji, ale również sprzątania po tych działaniach, np. w związku z wyburzaniem budynków, do budowy których użyto azbest czy sprzątania po klęskach żywiołowych. 

Nie istnieje „bezpieczny” poziom narażenia na azbest 

Celem ochrony pracowników przed zagrożeniem zdrowia wynikającym z narażenia na działanie azbestu w miejscu pracy w dniu 19 września 1983 r. Rada Wspólnot Europejskich przyjęła dyrektywę 83/477/EWG w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 8 dyrektywy 80/1107/EWG). Uregulowano w niej dopuszczalne wartości oraz inne szczegółowe wymagania, które zobowiązany był podjąć pracodawca, którego pracownicy w czasie pracy byli lub mogli być narażeni na działanie pyłu pochodzącego z azbestu lub materiałów zawierających azbest. Mimo iż stan wiedzy o wpływie azbestu na zdrowie pracowników na dzień przyjęcia dyrektywy nie był znaczący, pojawiła się świadomość o jego szkodliwym oddziaływaniu i konieczności ochrony przed tym zagrożeniem.

Negatywny wpływ azbestu na pracowników był na bieżąco monitorowany. Zgodnie z europejskimi statystykami chorób zawodowych azbest stanowi zdecydowanie najczęstszą przyczynę nowotworów pochodzenia zawodowego – aż 78% tych nowotworów uznano w państwach członkowskich za związane z narażeniem na działanie azbestu. Stwierdzono, że narażeni są nie tylko pracownicy mający czynny kontakt z azbestem, ale również bierny, tj. pracownicy wykonujący pracę w pobliżu pracowników pracujących z materiałami zawierającymi azbest lub w pomieszczeniach, w których materiały zawierające azbest ulegają degradacji w strukturze budynków. Wyróżniono także narażenie wtórne, występujące w sytuacji, gdy osoby są narażone na działanie włókien azbestowych przyniesionych do domu przez osoby narażone zawodowo, głównie na odzieży lub we włosach. 

Ocena ryzyka i obowiązki wobec organów kontroli

W ​​przypadku ryzyka narażenia pracowników, wykonujących jakiekolwiek prace, na działanie pyłu azbestowego pracodawcy są zobowiązani do oceny ryzyka poprzez określenie rodzaju ryzyka i stopnia narażenia pracowników. Pracodawca nie ma w tym zakresie pełnej swobody, ocena ryzyka jest konsultowana z pracownikami lub ich przedstawicielami i podlega weryfikacji, jeżeli zachodzi podejrzenie, że jest nieprawdziwa lub gdy nastąpiła znacząca zmiana warunków pracy. 

Informacja powinna być dostępna również dla pracowników lub ich przedstawicieli. Pracodawca ma również obowiązek jej aktualizowania w przypadku zmiany warunków pracy, które mogą spowodować znaczny wzrost narażenia na działanie pyłu azbestowego. 

Od obowiązku zawiadamiania Państwowej Inspekcji Sanitarnej można odstąpić w przypadku, w którym narażenie pracownika jest sporadyczne i o niskiej intensywności oraz jeżeli z wyników oceny ryzyka jasno wynika, że odpowiednia wartość dopuszczalna nie będzie przekroczona w powietrzu w obszarze pracy, jeżeli praca obejmuje:

1) krótkie, niewykonywane ciągle prace konserwacyjne, w których wykorzystuje się tylko materiały bez cech kruchości;

2) usuwanie bez niszczenia nienaruszonych materiałów, w których włókna azbestowe są mocno związane z podłożem;

3) obudowywanie lub zabezpieczanie materiałów zawierających azbest, jeżeli są one w dobrym stanie;

4) monitorowanie i kontrolę atmosfery oraz pobieranie próbek w celu sprawdzenia czy dany materiał zawiera azbest.

Eliminowanie i ograniczanie narażenia

Przepisy nakazują przedkładać usuwanie azbestu nad inne formy postępowania z azbestem. Jeżeli nie jest to możliwe, narażenie pracowników na działanie pyłu azbestowego powinno być ograniczone do minimum, a w każdym przypadku do najniższego poziomu, jaki jest możliwy z technicznego punktu widzenia, albowiem nie można naukowo określić poziomu, poniżej którego narażenie nie powoduje niekorzystnych skutków dla zdrowia. 

Pomiary włókien azbestowych w powietrzu w miejscu pracy wykonuje się w regularnych odstępach czasu podczas określonych faz pracy w zależności od wyników wstępnej oceny ryzyka. Pobieranie próbek musi odzwierciedlać indywidualne narażenie pracownika na działanie pyłu pochodzącego z azbestu lub materiałów zawierających azbest, powinno być przeprowadzane po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, przez odpowiednio wykwalifikowane osoby.

W przypadku przekroczenia odpowiedniej wartości narażenia lub podejrzenia, że materiały zawierające azbest, które nie zostały zidentyfikowane przed rozpoczęciem prac, zostały naruszone na tyle, by spowodować powstanie pyłu, pracodawca ma obowiązek natychmiast wstrzymać prace do czasu podjęcia odpowiednich działań mających na celu ochronę narażonych pracowników. Jeśli narażenia nie da się ograniczyć innymi sposobami i przestrzeganie wartości dopuszczalnej narażenia wymaga stosowania indywidualnych środków ochrony dróg oddechowych, nie może to być sytuacja stała i ogranicza się ją do absolutnego minimum w odniesieniu do każdego pracownika.

Szkolenia i obowiązki informacyjne

Właściwe postępowanie z azbestem wymaga wiedzy i kwalifikacji. Z tego względu pracodawcy zobowiązani są do szkolenia wszystkich pracowników, którzy są lub mogą być narażeni na działanie pyłu zawierającego azbest. Szkolenia muszą być prowadzone w regularnych odstępach czasu, a ich zawartość merytoryczna musi być łatwo zrozumiała dla pracowników, tj. szkolenie musi umożliwiać zdobycie pracownikom niezbędnej wiedzy i niezbędnych umiejętności w zakresie profilaktyki i bezpieczeństwa. 

Pracodawca ma również obowiązki informacyjne wobec pracowników lub ich przedstawicieli poprzez udostępnienie im informacji dotyczących:

1) potencjalnego zagrożenia zdrowia wynikającego z narażenia na działanie pyłu pochodzącego z azbestu lub materiałów zawierających azbest;

2) istnienia ustawowych dopuszczalnych wartości oraz potrzeby monitorowania powietrza;

3) wymagań higienicznych, łącznie z powstrzymywaniem się od palenia;

4) podejmowania środków ostrożności w związku z noszeniem i używaniem ochronnego sprzętu i ubrania;

5) specjalnych środków ostrożności minimalizujących narażenie na działanie azbestu.

Pracownicy lub ich przedstawiciele muszą mieć dostęp do wyników pomiarów poziomu stężenia azbestu w powietrzu i mogą uzyskać wyjaśnienia co do znaczenia tych wyników. W przypadku, w którym wyniki przekraczają dopuszczalną wartość, pracownicy, których to dotyczy, oraz ich przedstawiciele są możliwie jak najszybciej informowani przez pracodawcę o tym fakcie i jego przyczynach oraz biorą udział w konsultacjach co do środków, jakie należy podjąć.

Profilaktyczna opieka lekarska

Przed rozpoczęciem pracy w warunkach narażenia na działanie pyłu azbestowego pracodawca powinien przeprowadzić ocenę stanu zdrowia każdego z narażonych pracowników. Badanie zdrowia pracowników powinno być prowadzone zgodnie z zasadami i praktykami medycyny pracy i powinno uwzględniać przynajmniej następujące elementy:

1) prowadzenie i przechowywanie dokumentacji medycznej i zawodowej pracownika;

2) osobisty wywiad;

3) ogólne badania kliniczne, w tym szczególnie klatki piersiowej;

4) testy wydolności płuc (objętość i tempo przepływu powietrza przez układ oddechowy).

Aktualizacji oceny należy dokonywać co trzy lata i powinna mieć ona miejsce tak długo, jak długo trwa narażenie na działanie azbestu. Po ustaniu narażenia na działanie azbestu pracownikowi przedstawia się informacje i porady dotyczące możliwych badań stanu jego zdrowia. 

Na podstawie oceny lekarz odpowiedzialny za opiekę medyczną pracowników doradza lub określa indywidualnie dla każdego pracownika ewentualne środki ochronne i zapobiegawcze. Istotne jest, aby lekarz uwzględniał różnice między płciami w narażeniu na działanie azbestu i powikłaniach zdrowotnych wynikających z takiego narażenia, aby sprawniej zapobiegać chorobom spowodowanym takim narażeniem i skuteczniej je wykrywać. Środki zalecone przez lekarza mogą obejmować nawet odsunięcie pracownika od wszelkich prac, przy wykonywaniu których jest on narażony na działanie azbestu.

Lekarz odpowiedzialny za opiekę medyczną pracowników ma również dostęp do rejestru pracowników uczestniczących w wykonywaniu prac narażających ich na działanie azbestu. Informacje w rejestrze określają rodzaj i czas trwania danej czynności oraz stopień narażenia poszczególnych pracowników.

Znaczący postęp w ochronie zdrowia i bezpieczeństwa

Ograniczenie kontaktu z azbestem to istotny warunek ochrony zdrowia i życia pracowników, azbest powoduje poważne choroby dające niewielkie szanse na przeżycie. Pozostaje globalnym wyzwaniem dla zdrowia zawodowego i publicznego i musi zostać rozwiązany poprzez ulepszoną politykę publiczną oraz zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Nowe przepisy będą lepiej chronić pracowników, gdyż obniżają pułap ekspozycji na azbest i unowocześniają sposób jego pomiaru na bardziej czułą metodę mikroskopią elektronową. Wprowadzają bardziej kompleksowe obowiązkowe przeszkolenie pracowników, obejmujące elementy teoretyczne i praktyczne dotyczące bezpiecznych praktyk pracy, procedur awaryjnych i stosowania sprzętu ochronnego. Uznając, że kobiety mogą być narażone na inne rodzaje narażenia, szczególnie w przypadku narażenia wtórnego, nowelizacja podkreśla potrzebę stosowania podejścia uwzględniającego płeć przy monitorowaniu i leczeniu chorób związanych z azbestem. Nowelizacja zgodna jest z szerszymi celami europejskiego planu Beating Cancer Plan i Europejskiego Zielonego Ładu, podkreślając holistyczne podejście Unii Europejskiej do zrównoważonego rozwoju zdrowia i środowiska.

Monika Czekanowicz

radca prawny, prawnik w kancelarii Raczkowski sp.k.