Przeciwdziałanie lichwie – ochrona konsumenta w umowach udzielania pożyczek i kredytów konsumenckich

Ustawodawca wprowadził mechanizmy ograniczające możliwość pobierania nadmiernych opłat od osoby biorącej pożyczkę (tzw. lichwa). Mechanizmy ochronne dla konsumentów zostały wprowadzone głównie w przepisach Kodeksu cywilnego i ustawie o kredytach konsumenckich. Ustawa o przeciwdziałaniu lichwie wejdzie w życie po upływie 6 miesięcy od ogłoszenia w Dzienniku Ustaw, ale część przepisów należy stosować już po 30 dniach od jej publikacji. Oznacza to, że trzeba je będzie stosować już od 18 grudnia 2022 r.

O działaniach o charakterze lichwiarskim w zakresie udzielanych konsumentom pożyczek gotówkowych można mówić w aspektach dwóch rodzajów kosztów ponoszonych przez takiego konsumenta (pożyczko- lub kredytobiorcę), mianowicie:

• odsetkowych oraz
• pozaodsetkowych.

Kodeks cywilny określa maksymalną wysokość odsetek w art. 359 § 2¹ k.c. Brak było w nim natomiast regulacji wskazujących na maksymalną wysokość kosztów pozaodsetkowych, które może pobierać podmiot udzielający pożyczki od pożyczkobiorcy. Takie regulacje znajdują się natomiast w ustawie o kredycie konsumenckim (w art. 36a tej ustawy).

Ustawodawca uznał, że brak stosownych regulacji w tym przedmiocie w odniesieniu do umów o świadczenie pieniężne, innych aniżeli umowa o kredyt konsumencki, prowadzi do obciążania kredytobiorców pozaodsetkowymi kosztami udzielenia takiego świadczenia, które często wielokrotnie przewyższają jego wartość. Brak ograniczenia wysokości pozaodsetkowych kosztów udzielenia świadczenia w takich przypadkach umożliwia też obchodzenie przepisów Kodeksu cywilnego o odsetkach maksymalnych, które powinny stanowić zasadnicze wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału.

W celu zapobieżenia dalszemu stosowaniu przez podmioty udzielające świadczeń pieniężnych wyżej wspomnianych praktyk ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie ograniczenia całkowitych kosztów udzielenia świadczenia pieniężnego również w stosunku do innych umów aniżeli umowy o kredyt konsumencki.

Ochrona konsumentów w umowie pożyczki

Ustawa o przeciwdziałaniu lichwie wprowadziła mechanizmy prawne chroniące konsumentów zawierających umowy pożyczki regulowane przepisami Kodeksu cywilnego.

W Kodeksie cywilnym ustawodawca:

1. Wprowadził definicję pozaodsetkowych kosztów związanych z zawarciem umowy pożyczki, których dający pożyczkę może żądać od biorącego pożyczkę. Przez pozaodsetkowe koszty związane z zawarciem umowy pożyczki pieniężnej należy rozumieć wynikające z tej lub innej umowy lub z innej czynności prawnej:

a) marże, prowizje lub opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, udzieleniem pożyczki lub jej obsługą, albo koszty o podobnym charakterze,

b) opłaty związane z odroczeniem terminu spłaty pożyczki, jej nieterminową spłatą albo koszty o podobnym charakterze,

c) koszty usług dodatkowych, w szczególności koszty ubezpieczeń, koszty związane z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki, koszty pozyskiwania informacji dotyczących biorącego pożyczkę, w przypadku gdy ich poniesienie jest niezbędne do zawarcia umowy

- z wyłączeniem opłat notarialnych oraz danin o charakterze publicznoprawnym, które strony są zobowiązane ponieść w związku z zawarciem umowy.

Jeżeli dającego pożyczkę reprezentuje przy zawarciu umowy agent lub inna osoba, za której pośrednictwem dający pożyczkę zawiera umowę lub przy której pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, do pozaodsetkowych kosztów związanych z zawarciem umowy pożyczki wlicza się również wynagrodzenie agenta lub tej osoby, o ile ponosi je biorący pożyczkę.

2. Wprowadził wzór wyliczenia maksymalnych pozaodsetkowych kosztów (MPK) związanych z umową pożyczki, gdzie:

MPK = K × n/R × 20%,

w którym poszczególne symbole oznaczają:

MPK - maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów,

K - całkowitą kwotę pożyczki, rozumianą jako suma wszystkich środków pieniężnych nieobejmujących współfinansowanych kosztów pożyczki, które dający pożyczkę wydaje biorącemu pożyczkę na podstawie umowy,

n - okres spłaty wyrażony w dniach, licząc od dnia wydania przedmiotu pożyczki,

R - liczbę dni w roku.

3. Wprowadził limit pozaodsetkowych kosztów pożyczki dla całego okresu spłaty pożyczki. Pozaodsetkowe koszty w całym okresie spłaty pożyczki nie mogą być wyższe od 25% całkowitej kwoty pożyczki.

4. Wyłączył możliwość pobierania od konsumentów pozaodsetkowych kosztów pożyczki w kwocie wyższej niż maksymalna. Jeżeli pozaodsetkowe koszty przekraczają maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów, należą się pozaodsetkowe koszty w maksymalnej wysokości.

5. Wyłączył możliwość umownego wyłączenia lub ograniczenia stosowania przepisów o maksymalnych pozaodsetkowych kosztach pożyczki.

6. Wprowadził obowiązek określania sposobu zabezpieczenia umowy pożyczki w umowie pożyczki i maksymalną możliwą kwotę zabezpieczenia. Suma zabezpieczenia roszczeń z tytułu umowy pożyczki nie może być wyższa od sumy kwoty pożyczki powiększonej o wysokość odsetek maksymalnych obliczonych bezpośrednio od tej kwoty za okres, na który została udzielona pożyczka, wysokości odsetek maksymalnych za opóźnienie obliczonych od kwoty pożyczki za okres do 6 miesięcy oraz maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

7. Zobowiązał dającego pożyczkę do informowała biorącego pożyczkę - przed zawarciem umowy - o łącznej wysokości pozaodsetkowych kosztów, wysokości odsetek oraz kwocie należnej z tytułu odsetek, którą jest on zobowiązany zapłacić w związku z zawarciem umowy.

8. Wprowadził zakaz pobierania odsetek i pozaodsetkowych kosztów pożyczki za okres przypadający po spłacie pożyczki - w przypadku przedterminowej jej spłaty.

Rozwiązania te są zawarte w nowo dodanych przepisach art. 720¹- art. 720⁵ oraz art. 724¹ Kodeksu cywilnego. Przepisy te zaczną obowiązywać po upływie 30 dni od dnia publikacji ustawy o przeciwdziałaniu lichwie w Dz.U. i mają zastosowanie do umów zawartych, licząc od dnia wejścia w życie wymienionych przepisów. Do umów zawartych przed tym terminem - przepisy te nie mają zastosowania.

Należy podkreślić, że wprowadzone mechanizmy ochronne dotyczą umów pożyczek zawieranych z osobami fizycznymi i niezwiązanych bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tych osób. Zatem z wprowadzonych ustawowych mechanizmów ochronnych nie skorzystają przedsiębiorcy - osoby fizyczne - zawierający umowy pożyczek związane bezpośrednio z prowadzoną działalnością gospodarczą tych osób lub wykonywanym przez nie zawodem. Przedsiębiorcy (pożyczkobiorcy) mogą skorzystać z tych mechanizmów tylko poprzez odpowiednie zapisy umowne.

Natomiast niewątpliwie przedsiębiorcy udzielający pożyczek osobom fizycznym (konsumentom) powinni dostosować procedury zawierania umów do obowiązujących wymogów, tak aby zawarta umowa nie naruszała przepisów o przeciwdziałaniu lichwie.

Egzekucja pożyczek

Mechanizmy zabezpieczające przed egzekucją „lichwiarskich” pożyczek zostały wprowadzone także w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (art. 777, art. 781 k.p.c.). Mianowicie wprowadzono dodatkowe wymogi egzekucyjne odnoszące się do pożyczek udzielanych osobom fizycznym, niezwiązanych bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tych osób, zgodnie z którymi:

• oświadczenie o poddaniu się egzekucji ma obejmować tylko kwoty nieprzekraczające maksymalnej kwoty pożyczki z odsetkami i kosztami pozaodsetkowymi,
• do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu w związku z udzieleniem pożyczki pieniężnej zawieranej z osobą fizyczną i niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby należy dołączać dokument potwierdzający wydanie przedmiotu pożyczki biorącemu pożyczkę lub wskazanej przez niego osobie.

Umowy o kredyt konsumencki

Przepisów art. 720²-720⁵ Kodeksu cywilnego nie stosuje się do umów o kredyt konsumencki zawieranych przez instytucję pożyczkową na podstawie przepisów ustawy o kredycie konsumenckim. W przypadku tego rodzaju kredytów mają zastosowanie reguły zawarte w ustawie o kredycie konsumenckim, w której również zostały wprowadzone zmiany ustawą o przeciwdziałaniu lichwie.

Mianowicie, w przepisach o kredycie konsumenckim:

1. wprowadzono obowiązek podawania w umowie numeru rachunku płatniczego do spłaty kredytu, jeżeli umowa przewiduje samodzielną spłatę rat kredytu przez konsumenta;
2. obniżono maksymalną wysokość kosztów pozaodsetkowych kredytu dla kredytów o okresie spłaty nie krótszym niż 30 dni;

Po zmianach maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu dla kredytów o okresie spłaty nie krótszym niż 30 dni oblicza się według wzoru:

MPKK = (K × 10%) + (K × n/R × 10%),

w którym poszczególne symbole oznaczają:

MPKK - maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu,

K - całkowitą kwotę kredytu,

n - okres spłaty wyrażony w dniach,

R - liczbę dni w roku.

3. obniżono maksymalną wysokość kosztów pozaodsetkowych kredytu dla kredytów o okresie spłaty krótszym niż 30 dni;

Według nowych przepisów maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów w tym przypadku należy obliczać według wzoru:

MPKK = K x 5%,

w którym poszczególne symbole oznaczają:

MPKK - maksymalną wysokość pozaodsetkowych kosztów kredytu,

K - całkowitą kwotę kredytu.

4. wprowadzono limit pozaodsetkowych kosztów dla całego okresu spłaty kredytu; pozaodsetkowe koszty kredytu nie mogą być wyższe od 45% całkowitej kwoty kredytu;

5. wprowadzono zakaz pobierania pozaodsetkowych kosztów przekraczających maksymalny limit;

6. wprowadzono odpowiedzialność podmiotów powiązanych za udzielanie kredytów konsumentowi.

Nadzór nad instytucjami pożyczkowymi

Ustawa o przeciwdziałaniu lichwie wprowadziła mechanizmy nadzorcze dla działalności instytucji pożyczkowych udzielających kredytów konsumenckich na podstawie ustawy o kredytach konsumenckich. Przepisy wprowadzające nadzór dla tych instytucji (sprawowany przez Komisję Nadzoru Finansowego) zaczną obowiązywać 1 stycznia 2024 r., jednak część z nowych rozwiązań ma wejść w życie 30 dni po publikacji ustawy o przeciwdziałaniu lichwie w Dz.U.

Od tego dnia obowiązuje wymóg, aby:

• instytucje pożyczkowe udzielające kredytów konsumenckich prowadziły działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej albo w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w której ustanowiono radę nadzorczą, oraz
• minimalny kapitał zakładowy instytucji pożyczkowej wynosił 1 000 000 zł, a
• członkami zarządu, rady nadzorczej lub prokurentami instytucji pożyczkowej były wyłącznie osoby niekarane tzn. osoby, które nie były prawomocnie skazane za przestępstwo przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub przestępstwo skarbowe.

Zatem instytucje pożyczkowe powstałe po dniu wejścia w życie tych przepisów muszą spełniać te wymogi, aby móc prowadzić działalność.

Należy też dodać, że ustawa o przeciwdziałaniu lichwie wprowadziła również inne wymogi. Mianowicie:

• wprowadziła zakaz udzielania kredytów konsumenckich z środków pochodzących z działalności polegającej na gromadzeniu środków pieniężnych innych osób fizycznych, osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, w tym z emisji obligacji lub innych instrumentów dłużnych oraz ze źródeł nieudokumentowanych;
• wprowadziła zakaz udzielania kredytów konsumenckich z środków uzyskanych od podmiotów powiązanych, które gromadzą je w ww. sposób;
• wprowadziła odpowiedzialność instytucji pożyczkowej za działania lub zaniechania jej pracowników, pośredników kredytowych, za których pośrednictwem udziela kredytów konsumenckich, lub innych przedsiębiorców wykonujących na jej rzecz czynności związane z udzielaniem kredytów konsumenckich (odpowiedzialności tej nie można wyłączyć ani ograniczyć);
• przeniosła na instytucje pożyczkowe ciężar udowodnienia, że instytucja pożyczkowa prawidłowo zrealizowała obowiązki wynikające z ustawy wobec konsumentów.

Przepisy określające te wymogi także w chodzą w życie po upływie 30 dni od publikacji ustawy o przeciwdziałaniu lichwie w Dz.U.

Instytucje pożyczkowe, które nie spełniają wymienionych wymogów, będą mogły prowadzić działalność w zakresie udzielania kredytów konsumenckich bez ich spełnienia tylko dodnia 31 grudnia 2023 r.

W terminie do 30 listopada 2023 r. instytucje pożyczkowe będą miały obowiązek poinformowania KNF o podjętych działaniach zmierzających do spełnienia wymogów co do formy działalności i wysokości kapitału. Instytucje pożyczkowe, które z dniem 1 stycznia 2024 r. nie spełnią wyjmienionych wymogów, z tym dniem będą podlegały wykreśleniu z rejestru.

Termin wejścia w życie zmian

Zmiany opisane w niniejszym opracowaniu wchodzą w życie po upływie 30 dni od dnia publikacji ustawy z 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie. Ustawa została opublikowana 17 listopada 2022 r. Oznacza to, że omawiane przepisy wejdą w życie 18 grudnia 2022 r.

Pozostałe rozwiązania wprowadzane tą ustawą wejdą w życie po upływie 6 miesięcy od publikacji tej ustawy, a przepisy o nadzorze KNF z dniem 1 stycznia 2024 r. Rozwiązania te przybliżymy w osobnych publikacjach.

Podstawa prawna:

• art. 1, art. 2, art. 7 ustawy z 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie - Dz.U. z 2022 r. poz. 2339

• art. 720¹- art. 720⁵, art. 724¹ ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 1360; ost. zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2339

• art. 777, art. 781 ustawy z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - j.t. Dz.U. z 2021 r. poz. 1805; ost. zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2339

• art. 10 ust. 1 pkt 10a, art. 36a, art. 36c, art. 59a, art. 59ac, art. 59ca-art. 59cc ustawy z 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim - j.t. Dz.U. z 2022 r. poz. 246; ost. zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2339

Ewa Sławińska

prawnik, redaktor naczelna „MONITORA księgowego”