Ewakuacja w zakładzie pracy – obowiązki pracodawcy

Ewakuacja może być nagła lub zaplanowana, zależnie od rodzaju i skali zagrożenia. Osoby ewakuowane muszą podporządkować się poleceniom ratowników, czyli osobom prowadzącym ewakuację. Za ewakuację pracowników z zakładu pracy odpowiada pracodawca, który jest zobowiązany do zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom, wyznaczenia osób odpowiedzialnych za przeprowadzanie ewakuacji oraz zapewnienia odpowiednich środków i łączności w sytuacjach awaryjnych.

Szczegółowe obowiązki pracodawcy dotyczące ewakuacji w zakładzie pracy zostały określone w licznych przepisach z zakresu bhp oraz z zakresu ochrony przeciwpożarowej.

Uregulowania dotyczące ewakuacji w zakładzie pracy

Zasady bezpiecznej ewakuacji w zakładzie pracy oprócz tego, że są uregulowane w przepisach ogólnie obowiązujących, powinny być dodatkowo zawarte w dokumentach wewnątrzzakładowych, tj. instrukcji bezpieczeństwa pożarowego oraz szczegółowych planach i procedurach związanych z ewakuacją.

Pracodawca (właściciel, zarządca lub użytkownik obiektu) jest odpowiedzialny za zapewnienie i wdrożenie instrukcji bezpieczeństwa pożarowego. Przeważnie nie opracowuje jej samodzielnie, ale zleca to wykwalifikowanemu specjaliście ds. ochrony przeciwpożarowej. Pracodawca ma obowiązek zapoznać wszystkich pracowników z treścią tych instrukcji i przeszkolić ich z zakresu postępowania w razie pożaru lub innego zagrożenia.

Zagadnienia związane z podstawowymi zasadami ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania w razie pożaru są również obowiązkowym elementem instruktażu ogólnego, będącego częścią szkolenia wstępnego bhp.

W zakładzie pracy w widocznych miejscach powinny być umieszczone dodatkowe instrukcje postępowania na wypadek pożaru lub innego zagrożenia, zawierające informacje o drogach ewakuacji i telefonach alarmowych. Należy wyznaczyć i odpowiednio oznakować bezpieczne miejsce zbiórki, gdzie pracownicy powinni zgromadzić się po ewakuacji.

Pracodawca jest zobowiązany:

• zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników,
• wyznaczyć pracowników do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników,
• zapewnić łączność ze służbami zewnętrznymi wyspecjalizowanymi w szczególności w zakresie udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, ratownictwa medycznego oraz ochrony przeciwpożarowej (art. 209¹ ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, dalej: k.p.).

Czynności, jakie powinien podjąć pracodawca w zakresie ochrony przeciwpożarowej, powinny być dopasowane zarówno do rodzaju prowadzonej działalności, jak i do liczby pracowników oraz osób przebywających na terenie zakładu pracy, a także poziomu zagrożeń. Pracodawca powinien konsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami działania związane z bhp, w tym dotyczące wyznaczania pracowników do udzielania pierwszej pomocy, a także wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników (art. 237^11a § 1 pkt 3 k.p.).

Wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za ewakuację

Każdy pracodawca musi zapewnić bezpieczeństwo przeciwpożarowe i wyznaczyć osobę do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników. Wykształcenie i kwalifikacje tej osoby powinny zależeć od stopnia ryzyka pożarowego w firmie. Przepisy nie określają wprost praw i obowiązków inspektora ochrony przeciwpożarowej. W związku z tym pracodawca sam musi określić swoje potrzeby i przełożyć je na odpowiedni zakres obowiązków osoby zatrudnionej na tym stanowisku oraz na jej kwalifikacje. Czynności z zakresu ochrony przeciwpożarowej powinny wykonywać osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje.

Przyjmuje się, że osoba wyznaczona do prowadzenia ewakuacji musi znać dokładnie plan ewakuacji (najkrótszą drogę wyprowadzającą z budynku). Musi też znać zasady ewakuacji na terenie przedsiębiorstwa oraz być zaznajomiona z zagrożeniami, które mogą występować w przedsiębiorstwie, np. wynikającymi ze specyfiki pracy. Taka osoba jest też odpowiedzialna za dopilnowanie, aby wszyscy pracownicy opuścili miejsce pracy (sprawdzenie stanu załogi), i poinformowanie służb ratunkowych o sytuacji, gdy ktoś pozostanie w budynku. Osoba odpowiedzialna za ewakuację w miejscu pracy nie potrzebuje dodatkowego szkolenia, wystarczająca jest wiedza ze szkolenia okresowego bhp.

W przypadku zatrudniania przez pracodawcę wyłącznie pracowników młodocianych lub niepełnosprawnych działania związane z udzielaniem pierwszej pomocy i prowadzeniem działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji może wykonywać sam pracodawca.

Obowiązek informacyjny pracodawcy

Pracodawca jest zobowiązany przekazywać pracownikom informacje o zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym o zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników. Musi także podać informację o pracownikach odpowiedzialnych w zakładzie pracy za ewakuację.

Informacja o pracownikach wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników powinna obejmować:

• imię i nazwisko,
• miejsce wykonywania pracy,
• numer telefonu służbowego lub innego środka komunikacji elektronicznej tych pracowników.

Liczba wyznaczonych pracowników, zakres ich szkolenia oraz wyposażenie powinny uwzględniać rodzaj i poziom zagrożeń występujących realnie w zakładzie pracy. Nie muszą być to osoby posiadające specjalistyczne wykształcenie medyczne lub ukończone szkolenie inspektorów ochrony przeciwpożarowej.

Obowiązki ewakuacyjne wynikające z ustawy o ochronie przeciwpożarowej

Przepisy ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (dalej: ustawa o ppoż.) dotyczą:

• sposobów zapobiegania powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,
• zapewniania sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia oraz na rzecz ochrony ludności,
• prowadzenia działań ratowniczych przez jednostki ochrony przeciwpożarowej.

Właściciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, jest zobowiązany:

• przestrzegać przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych,
• wyposażyć budynek, obiekt budowlany lub teren w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice,
• zapewnić przeglądy techniczne, konserwacje oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic, w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie,
• zapewnić osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie bezpieczeństwo i możliwość ewakuacji,
• przygotować budynek, obiekt budowlany lub teren do prowadzenia akcji ratowniczej,
• zapoznać pracowników z przepisami przeciwpożarowymi,
• ustalić sposoby postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia.

Odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej, stosownie do obowiązków i zadań powierzonych w odniesieniu do budynku, obiektu budowlanego lub terenu, przejmuje – w całości lub w części – ich zarządca lub użytkownik, na podstawie zawartej umowy cywilnoprawnej ustanawiającej zarząd lub użytkowanie (art. 4 ust. 1a ustawy o ppoż.).

W przypadku gdy taka umowa nie została zawarta, odpowiedzialność za realizację obowiązków z zakresu ochrony przeciwpożarowej spoczywa na faktycznie władającym budynkiem, obiektem budowlanym lub terenem, czyli najczęściej na pracodawcy, którego pracownicy wykonują tam pracę.

Ewakuacja w budynkach i innych obiektach budowlanych

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów określa m.in.:

• sposób, w jaki właściciele, zarządcy lub użytkownicy obiektów budowlanych lub terenów powinni spełniać swoje obowiązki w zakresie ochrony przeciwpożarowej,
• odpowiednie warunki ewakuacji oraz warunki, w których użytkowany budynek istniejący uznaje się za zagrażający życiu ludzi.

Należy pamiętać, że pracodawca ma obowiązek zadbać, aby w zakładzie pracy było zabronione wykonywanie czynności, które mogą spowodować pożar oraz utrudnienie prowadzenia działania ratowniczego lub ewakuacji. Zabronione jest m.in.:

• składowanie materiałów palnych na drogach komunikacji ogólnej służących ewakuacji lub umieszczanie przedmiotów na tych drogach w sposób zmniejszający ich szerokość albo wysokość poniżej wymaganych wartości określonych w przepisach techniczno-budowlanych,
• zamykanie drzwi ewakuacyjnych w sposób uniemożliwiający ich natychmiastowe użycie w przypadku pożaru lub innego zagrożenia powodującego konieczność ewakuacji,
• lokalizowanie elementów wystroju wnętrz, instalacji i urządzeń w sposób zmniejszający wymiary drogi ewakuacyjnej poniżej wartości wymaganych w przepisach techniczno-budowlanych,
• wykorzystywanie drogi ewakuacyjnej z sali widowiskowej lub innej o podobnym przeznaczeniu, w której następuje jednoczesna wymiana publiczności lub użytkowników, jako miejsca oczekiwania na wejście do tej sali,
• uniemożliwianie lub ograniczanie dostępu do wyjść ewakuacyjnych albo okien dla ekip ratowniczych.

Pracodawca ma obowiązek zapewnić, aby wszystkie drogi i wyjścia ewakuacyjne, drabiny ewakuacyjne, rękawy ratownicze, pojemniki z maskami ucieczkowymi, miejsca zbiórki do ewakuacji, miejsca lokalizacji kluczy do wyjść ewakuacyjnych były oznakowane zgodnie z Polskimi Normami oraz aby w widocznych miejscach umieszczone były instrukcje postępowania wraz z wykazem telefonów alarmowych na wypadek pożaru.

Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego

Właściciele, zarządcy lub użytkownicy obiektów bądź ich części stanowiących odrębne strefy pożarowe, przeznaczonych do wykonywania funkcji użyteczności publicznej, zamieszkania zbiorowego, produkcyjnych, magazynowych oraz inwentarskich, zapewniają i wdrażają instrukcję bezpieczeństwa pożarowego zawierającą m.in.:

• warunki i organizację ewakuacji ludzi oraz praktyczne sposoby ich sprawdzania,
• sposoby zapoznania użytkowników obiektu, w tym zatrudnionych pracowników, z przepisami przeciwpożarowymi – w tym z przepisami dotyczącymi ewakuacji – oraz treścią instrukcji,
• zadania i obowiązki w zakresie ochrony przeciwpożarowej i ewakuacji dla osób będących ich stałymi użytkownikami.

Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego powinna zawierać szczegóły dotyczące:

• ochrony przeciwpożarowej,
• rozmieszczenia urządzeń przeciwpożarowych, ich przeglądów oraz sposobów postępowania na wypadek pożaru lub innego zagrożenia,
• parametrów obiektu, np. jego powierzchni i kubatury.

Dokument ten powinien być stworzony dla konkretnego budynku i stale aktualizowany.

Przykładowy spis treści Instrukcji bezpieczeństwa pożarowego

Instrukcja bezpieczeństwa pożarowego zawierająca punkty dotyczące m.in. ewakuacji musi być poddawana okresowej aktualizacji, co najmniej raz na 2 lata, a także po zmianach sposobu użytkowania obiektu lub procesu technologicznego, które wpływają na zmianę warunków ochrony przeciwpożarowej.

Obowiązek przeprowadzania próbnych ewakuacji

Poza spełnieniem wymogów określonych w przepisach k.p. pracodawca jest zobligowany do przeprowadzania próbnych ewakuacji, jeżeli jest podmiotem (właścicielem lub zarządcą obiektu), na którego obowiązek taki nakładają przedstawione przepisy. W innych przypadkach pracodawca powinien współpracować z podmiotem zobowiązanym do przeprowadzania takich ewakuacji w odniesieniu do pomieszczeń, które zajmują on i jego pracownicy.

Za zapewnienie drogi ewakuacyjnej i jej oznaczenie odpowiada zarządca budynku. Należy dbać o to, aby drogi ewakuacyjne były wolne od przeszkód, odpowiednio oznakowane i oświetlone, także w warunkach ograniczonej widoczności.

Próbna ewakuacja ma na celu sprawdzenie faktycznych możliwości jej sprawnego i szybkiego przeprowadzenia oraz przećwiczenie zasad i sprawne działanie w sytuacji faktycznego zagrożenia.

Co istotne, próbną ewakuację trzeba traktować jak niezależną od pracowników przeszkodę w wykonywaniu obowiązków służbowych. Osoby zatrudnione, które wykonują obowiązkowe ćwiczenia przeciwpożarowe, pozostają w gotowości do pracy, zatem czas wykonywania ćwiczeń wlicza się do (w pełni płatnego) czasu pracy. Jeżeli próbna ewakuacja w zakładzie pracy wymusi na pracownikach pracę w godzinach nadliczbowych, to pracodawca będzie zobowiązany wypłacić zatrudnionym dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych.

Warunki ewakuacji

Pracodawca, bez względu na to, czy jest właścicielem terenu, czy nie, ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo oraz możliwość ewakuacji. Oznacza to m.in., że pracodawca musi wyznaczyć pracownika odpowiedzialnego za podjęcie ewakuacji w razie konieczności. Pracodawca powinien podjąć odpowiednie decyzje w tej sprawie w przypadku dużego przedsiębiorstwa, gdzie funkcjonuje wiele działów, brygad itp.

Każdy wyznaczony do prowadzenia ewakuacji pracownik powinien otrzymać niezbędne środki do komunikacji zewnętrznej (np. telefon komórkowy), aby w razie konieczności istniała możliwość poinformowania służb o zaistniałej sytuacji. Brak takiej osoby oznacza naruszenie zasad bhp.

Z każdego miejsca w obiekcie przeznaczonego do przebywania ludzi należy zapewnić odpowiednie warunki ewakuacji, umożliwiające szybkie i bezpieczne opuszczanie strefy zagrożonej lub objętej pożarem, dostosowane do liczby i stanu sprawności osób przebywających w obiekcie oraz jego funkcji, konstrukcji i wymiarów, a także zastosowanie technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego, polegających na:

• zapewnieniu dostatecznej liczby, wysokości i szerokości wyjść ewakuacyjnych,
• zachowaniu dopuszczalnej długości, wysokości i szerokości przejść oraz dojść ewakuacyjnych,
• zapewnieniu bezpiecznej pożarowo obudowy i wydzieleń dróg ewakuacyjnych oraz pomieszczeń,
• zabezpieczeniu przed zadymieniem wymienionych w przepisach techniczno-budowlanych dróg ewakuacyjnych, w tym na stosowaniu urządzeń zapobiegających zadymieniu lub urządzeń i innych rozwiązań techniczno-budowlanych zapewniających usuwanie dymu,
• zapewnieniu oświetlenia awaryjnego (ewakuacyjnego i zapasowego) w pomieszczeniach i na drogach ewakuacyjnych wymienionych w przepisach techniczno-budowlanych,
• zapewnieniu możliwości rozgłaszania sygnałów ostrzegawczych i komunikatów głosowych przez dźwiękowy system ostrzegawczy w budynkach, dla których jest on wymagany.

Osoba wyznaczona do zwalczania pożarów i przeprowadzania ewakuacji powinna dokładnie znać plan ewakuacji, czyli najkrótszą bezpieczną drogę prowadzącą na zewnątrz budynku. Powinna także znać zasady ewakuacji i zagrożenia pożarowe, które mogą występować na terenie przedsiębiorstwa. W praktyce nie jest potrzebne tu żadne dodatkowe szkolenie – większość wiedzy zapewni szkolenie okresowe bhp. Osoba ta jest również odpowiedzialna za sprawdzenie stanu osobowego załogi i ewentualne poinformowanie służb ratunkowych o tym, że ktoś jednak pozostał w budynku.

Przykładowe zasady ewakuacji w zakładzie pracy

Drogi ewakuacyjne

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, z pomieszczeń przeznaczonych na pobyt ludzi powinna być zapewniona możliwość ewakuacji w bezpieczne miejsce na zewnątrz budynku lub do sąsiedniej strefy pożarowej, bezpośrednio albo drogami komunikacji ogólnej. Wyjścia z pomieszczeń na drogi ewakuacyjne powinny być zamykane drzwiami.

Drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne z budynku przeznaczonego dla więcej niż 50 osób powinny otwierać się na zewnątrz. Wymaganie to nie dotyczy budynku wpisanego do rejestru zabytków. W wyjściu ewakuacyjnym z takiego budynku dopuszcza się stosowanie drzwi rozsuwanych, jeżeli są przeznaczone nie tylko do celów ewakuacji, a ich konstrukcja zapewnia:

• otwieranie automatyczne i ręczne bez możliwości ich blokowania,
• samoczynne ich rozsunięcie i pozostanie w pozycji otwartej w wyniku zasygnalizowania pożaru przez system wykrywania dymu chroniący strefę pożarową, do ewakuacji z której te drzwi są przeznaczone, a także w przypadku awarii drzwi.

W pomieszczeniach, od najdalszego miejsca, w którym może przebywać człowiek, do wyjścia ewakuacyjnego na drogę ewakuacyjną lub do innej strefy pożarowej albo na zewnątrz budynku, powinno być zapewnione przejście ewakuacyjne o długości nieprzekraczającej 40 m, 75 m lub 100 m, w zależności od rodzaju strefy pożarowej.

Drzwi stanowiące wyjście ewakuacyjne powinny otwierać się na zewnątrz pomieszczeń:

• zagrożonych wybuchem,
• do których jest możliwe niespodziewane przedostanie się mieszanin wybuchowych lub substancji trujących, duszących bądź innych, mogących utrudnić ewakuację,
• przeznaczonych do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób,
• przeznaczonych dla ponad 6 osób o ograniczonej zdolności poruszania się.

Obowiązki pracowników w zakresie ewakuacji

Osoby ewakuowane muszą bezwzględnie podporządkować się poleceniom ratowników i osób prowadzących ewakuację: strażaków, pracowników służby zabezpieczenia obiektu itp.

W sytuacji wystąpienia zagrożenia, które powoduje konieczność przeprowadzenia ewakuacji osób i mienia z obiektów, każdy pracownik ma obowiązek podjąć następujące działania:

• natychmiast powiadomić pozostałe osoby przebywające w pomieszczeniach o powstaniu pożaru lub innego zagrożenia oraz konieczności przeprowadzenia ewakuacji;
• pomóc ewakuować osoby z tych pomieszczeń, w których powstał pożar lub które znajdują się na drodze rozprzestrzeniania się ognia, oraz pomieszczeń, z których wyjście lub dotarcie do bezpiecznych dróg ewakuacji nie może zostać podjęte przez pożar lub zadymienie;
• przy silnym zadymieniu dróg ewakuacyjnych należy poruszać się w pozycji pochylonej, starając się trzymać głowę jak najniżej ze względu na mniejsze zadymienie w dolnych partiach pomieszczeń, natomiast drogi oddechowe należy w miarę możliwości zasłaniać chustką zmoczoną w wodzie. Podczas ruchu przez mocno zadymione odcinki dróg ewakuacyjnych należy poruszać się wzdłuż ścian, aby nie stracić orientacji co do kierunku ruchu;
• ewakuacja mienia nie może odbywać się kosztem sił i środków niezbędnych do ewakuacji i ratowania ludzi. Ewakuację mienia trzeba rozpocząć od najcenniejszych urządzeń, dokumentacji i przedmiotów. Należy wykorzystać wszystkie sprawne fizycznie osoby oraz sprzęt nadający się do demontażu i ewakuacji mienia.

W razie odcięcia dróg ruchu dla pojedynczych osób lub grup należy niezwłocznie dostępnymi środkami, np. telefonicznie, bezpośrednio lub przy pomocy osób znajdujących się na zewnątrz odciętej strefy, powiadomić kierownika akcji ewakuacyjnej. Ludzi odciętych od drogi wyjścia, a znajdujących się w strefie zagrożenia, należy zebrać w pomieszczeniu najbardziej oddalonym od źródła pożaru i w miarę posiadanych środków i istniejących warunków ewakuować za pomocą sprzętu ratowniczego przybyłych jednostek straży pożarnej.

W przypadku przybycia jednostek straży pożarnej w trakcie akcji ewakuacyjnej kierujący jej przebiegiem jest zobowiązany do złożenia krótkiej informacji o przebiegu akcji, a następnie podporządkowania się dowódcy przybyłej jednostki ratowniczej.

Skutki niezapewnienia przez pracodawcę właściwych warunków ewakuacji

W przypadku gdy pracodawca nie zapewnia bezpiecznych warunków ewakuacji, pracownik ma następujące prawa:

• w razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom – pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu o tym przełożonego, do powstrzymania się od wykonywania pracy (art. 210 § 1 k.p.),
• jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego (art. 210 § 2 k.p.).

Ponadto pracodawca nieprzestrzegający przepisów bhp dotyczących ewakuacji i tym samym narażający swoich pracowników na realne niebezpieczeństwo utraty życia może podlegać sankcjom również na podstawie przepisów prawa karnego. Zgodnie z nimi osoba będąca odpowiedzialną za bhp, niedopełniająca tych obowiązków i przez to narażająca pracowników na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Marta Goroszkiewicz

specjalista z zakresu prawa pracy, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki bhp, prawnik, wykładowca akademicki, autorka licznych publikacji