Doradca Podatnika 46/2002 z 16.11.2002 [dodatek: Ubezpieczenia, str. 2]
Data publikacji: 16.11.2002
Prawa i obowiązki osób przebywających na urlopie wychowawczym a zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym
Urlop wychowawczy jest szczególnym rodzajem urlopu, udzielanym pracownicy w celu sprawowania opieki nad małym dzieckiem. Należy zaznaczyć, iż sprawowanie opieki nad dzieckiem nie odnosi się tylko do własnego dziecka uprawnionej osoby, lecz także do dziecka, które osoba ta przyjęła na wychowanie albo które zostało powierzone jej opiece przez sąd, a także dziecka współmałżonka albo dziecka przyjętego na wychowanie w ramach rodziny zastępczej.
KTO JEST UPRAWNIONY DO URLOPU WYCHOWAWCZEGO?
Prawo do urlopu wychowawczego przysługuje w pierwszej kolejności rodzicom, a dopiero w drugiej - opiekunom dziecka nie będącym rodzicami, jeżeli wykonywanie przez nich opieki ma podstawę prawną. Z kolei pojęcie opiekuna można pojmować szeroko, odnosząc je do każdego pracownika, który przyjął dziecko pod opiekę w zamiarze stałego wychowania go jak własnego.
Szczegółowe zasady udzielania urlopu wychowawczego oraz prawa i obowiązki związane z tym urlopem określa rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie urlopu i zasiłków wychowawczych (Dz.U. Nr 60, poz. 277 ze zm.). Mając na uwadze, iż rozporządzenie to jest aktem wykonawczym do ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), która jest z kolei podstawowym aktem prawnym regulującym kwestię powszechnego podlegania ubezpieczeniom społecznym, należy mieć na względzie fakt, iż ustawa ta w przypadku osób korzystających z urlopu wychowawczego posługuje się pojęciem pracownika w ujęciu kodeksu pracy. Innymi słowy należy stwierdzić, iż prawo do urlopu wychowawczego, a tym samym i do zasiłku wychowawczego, może przysługiwać osobom zatrudnionym w ramach stosunku pracy. Oprócz nich prawo to może przysługiwać członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych.
Nawiązując do obowiązujących przepisów, do urlopu wychowawczego uprawniona jest pracownica, która jest zatrudniona na co najmniej 6 miesięcy, niezależnie od podstawy nawiązania stosunku pracy czy też wymiaru zatrudnienia. Do sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia.
UWAGA
Do okresu zatrudnienia pracowniczego, od którego zależy nabycie prawa do urlopu wychowawczego i zasiłku wychowawczego, wlicza się również okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych.
Z omawianego urlopu skorzystać może także mąż pracownicy. Jeżeli obydwoje są pracownikami i spełniają określone przesłanki do tego urlopu, to - stosownie do ich wyboru - z urlopu skorzystać może jedno z nich. W takim przypadku osoba korzystająca z urlopu obowiązana jest przedstawić swojemu pracodawcy oświadczenie współmałżonka o braku zamiaru korzystania z urlopu wychowawczego. Oświadczenie to jednak nie jest wymagane w razie ograniczenia lub pozbawienia drugiego z rodziców władzy rodzicielskiej albo w razie ograniczenia lub zwolnienia z opieki drugiego z opiekunów, a także w przypadku gdy zachodzą nie dające się usunąć przeszkody do uzyskania takiego oświadczenia. W takich sytuacjach pracodawca udziela urlopu drugiemu z rodziców lub opiekunów po przedstawieniu przez niego dokumentów, potwierdzających omówione okoliczności, a w braku ich udokumentowania - po złożeniu odpowiedniego oświadczenia.
WAŻNE
Prawo do urlopu wychowawczego przysługuje każdemu z rodziców dziecka, także wtedy gdy pozostają oni w związku nieformalnym.
Jeżeli oboje rodzice lub opiekunowie są pracownikami, z urlopu wychowawczego, jak już wspomniano - stosownie do ich wyboru - może skorzystać w tym samym czasie tylko jedno z nich.
Od 1 stycznia 2002 r. nie dotyczy to okresu trzech miesięcy korzystania z urlopu tego, w czasie którego z urlopu wychowawczego może korzystać zarówno matka, jak i ojciec dziecka.
UWAGA
Okresy korzystania z urlopu (i zasiłku wychowawczego) przez każdego z rodziców (opiekunów) z tytułu sprawowania opieki na tym samym dzieckiem sumuje się, a łączny okres korzystania nie może przekroczyć maksymalnego wymiaru.
Przepisy wspomnianego rozporządzenia, określając warunki udzielenia urlopu wychowawczego, nie uzależniają jego przysługiwania od braku innej osoby mogącej zaopiekować się dzieckiem. Dlatego - jeżeli tylko jedno z rodziców jest pracownikiem, a drugie nie pracuje - z urlopu może korzystać oczywiście tylko ten rodzic, który jest pracownikiem. Fakt, że drugi rodzic nie pracuje i może zająć się dzieckiem, nie ma znaczenia, jeżeli chodzi o uprawnienia drugiego z rodziców do urlopu wychowawczego.
UWAGA
Uprawnienie ojca dziecka w wieku do czterech lat do urlopu wychowawczego na to dziecko jest niezależne od prawa matki do urlopu macierzyńskiego z tytułu urodzenia kolejnego dziecka.
WYMIAR URLOPU WYCHOWAWCZEGO
Uprawniony może skorzystać z urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 4 lat życia (§ 1 ust. 1 rozporządzenia w sprawie urlopów wychowawczych i zasiłków wychowawczych). Jednak osoba sprawująca opiekę nad dzieckiem specjalnej troski, niezależnie od wykorzystania wspomnianego urlopu, może skorzystać z dodatkowego urlopu wychowawczego w wymiarze do trzech lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 lat (§ 2 rozporządzenia). W takim przypadku warunkiem udzielenia pracownicy urlopu wychowawczego jest przedstawienie orzeczenia lekarskiego o stanie zdrowia dziecka, uzasadniającego udzielenie tego urlopu. Dotyczy to szczególnie przypadków przewlekłej choroby, kalectwa lub opóźnienia w rozwoju umysłowym.
Pracownicy (pracownikowi) zatrudnionej na okres próbny, na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy pracodawca udziela urlopu wychowawczego na czas nie dłuższy niż do końca okresu, na jaki została zawarta umowa o pracę. Przepisy przewidują także dla pracownika, który jest w trakcie wypowiedzenia umowy o pracę, prawo do złożenia wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego. W tej sytuacji pracodawca obowiązany jest udzielić urlopu wychowawczego na czas nie dłuższy niż do dnia rozwiązania umowy wskutek upływu okresu wypowiedzenia.
Na każde dziecko przysługuje osobny urlop wychowawczy. Tym samym nie ma ograniczeń, jeśli chodzi o łączny czas przebywania uprawnionego na urlopach wychowawczych, udzielanych na kolejne dzieci. Także matce bliźniąt przysługuje prawo skorzystania z urlopu wychowawczego zarówno na podstawie § 1 ust. 1, jak i § 2 komentowanego rozporządzenia, na każde z bliźniąt, na tych samych zasadach określonych rozporządzeniem.
PRZYKŁAD
W przypadku wykorzystania urlopu wychowawczego na jedno z bliźniąt przewlekle chore, a więc na podstawie orzeczenia lekarskiego o stanie zdrowia dziecka, pracownica może skorzystać z urlopu wychowawczego na drugie z bliźniąt na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia.
WNIOSEK O UDZIELENIE URLOPU WYCHOWAWCZEGO
Ponieważ urlop wychowawczy jest prawem, z którego osoba uprawniona nie musi korzystać, jak też może z niego w każdej chwili zrezygnować, pracownica (pracownik) powinna wystąpić do pracodawcy ze stosownym wnioskiem.
Wskazuje się w nim termin rozpoczęcia i czas trwania urlopu oraz okres dotychczas wykorzystanego urlopu na dane dziecko. Warto wiedzieć, iż pracodawca jest związany wnioskiem i ma obowiązek udzielić pracownicy (pracownikowi) urlopu we wskazanym terminie, jeżeli wniosek został złożony na co najmniej dwa tygodnie przed tym terminem, albo nie później niż z dniem upływu dwóch tygodni od dnia złożenia przez osobę uprawnioną wniosku o udzielenie tego urlopu, jeżeli wniosek ten został zgłoszony bez zachowania terminu dwutygodniowego, poprzedzającego preferowany przez uprawnionego termin urlopu.
Urlop wychowawczy może być wykorzystany najwyżej w czterech częściach, jednak każdorazowy ich wymiar określa pracownica (pracownik) we wniosku. Dodać należy, iż przepisy nie wymagają podjęcia przez pracownicę (pracownika) pracy po wykorzystaniu każdej części urlopu wychowawczego jako warunku skorzystania z dalszej części tego urlopu, jeżeli korzystający z urlopu wychowawczego wystąpi z wnioskiem co najmniej na dwa tygodnie przed przewidywanym terminem rozpoczęcia dalszej części urlopu wychowawczego.
OCHRONA STOSUNKU PRACY PODCZAS URLOPU WYCHOWAWCZEGO
W związku z urlopem wychowawczym stosunek pracy uprawnionej do niego osoby podlega szczególnej ochronie, bowiem - stosownie do § 4 rozporządzenia w sprawie urlopów i zasiłków wychowawczych - pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie od dnia złożenia przez pracownicę (lub pracownika) wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego do dnia zakończenia tego urlopu, chyba że zachodzą przyczyny określone w przepisach o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy, tj. określonych w art. 1 ustawy 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.).
Są to przyczyny ekonomiczne, organizacyjne, produkcyjne, technologiczne oraz ogłoszenie likwidacji lub upadłości pracodawcy. Rozwiązanie umowy o pracę jest możliwe także, jeżeli zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę z pracownicą (pracownikiem) bez wypowiedzenia z jej winy albo gdy osoba uprawniona zaprzestała sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
W świetle obowiązujących przepisów dopuszczalne jest więc rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownicy (pracownika) korzystającej z urlopu wychowawczego w razie:
- ciężkiego naruszenia przez tę osobę podstawowych obowiązków pracowniczych,
- popełnienia przez nią w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnienie jej na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
- zawinionej przez pracownicę (pracownika) utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.
Ponieważ urlop wychowawczy powoduje tylko zawieszenie pracowniczego obowiązku świadczenia pracy, stosunek pracy nadal trwa, tak więc osobie z niego korzystającej i członkom jej rodziny przysługują nadal świadczenia zdrowotne, a także prawo korzystania z lokalu mieszkalnego lub innego pomieszczenia mieszkalnego zajmowanego przed urlopem wychowawczym, jeżeli pracodawca jest uprawniony do określania warunków zajmowania przez pracowników takiego lokalu lub pomieszczenia.
UWAGA
Urodzenie dziecka w trakcie urlopu wychowawczego nie powoduje przerwania tego urlopu - pracownica nadal korzysta z urlopu wychowawczego, z tym że w czasie tego urlopu przysługuje jej zasiłek macierzyński. Jeżeli pracownica urodzi dziecko pod koniec urlopu wychowawczego, to po zakończeniu urlopu wychowawczego będzie miała prawo do urlopu macierzyńskiego. Urlop macierzyński rozpocznie się w dniu następnym po dniu zakończenia urlopu wychowawczego i będzie trwał do wyczerpania okresu 18 tygodni, liczonych od dnia porodu. Jeżeli pracownica urodzi dziecko np. na cztery tygodnie przed zakończeniem urlopu wychowawczego, to urlop macierzyński będzie trwał 14 tygodni, z tym jednak zastrzeżeniem, że przez okres tych czterech tygodni po porodzie, czyli w trakcie urlopu wychowawczego, będzie miała prawo do zasiłku macierzyńskiego.
Warto także przytoczyć § 20 ust. 2 nie obowiązującego już rozporządzenia Rady Ministrów z 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów wychowawczych (j.t. Dz.U. z 1990 r. Nr 76, poz. 454 ze zm.), wprowadzający generalną zasadę proporcjonalności urlopu wypoczynkowego po urlopie wychowawczym - niezależnie od tego, czy podjęcie pracy następuje u pracodawcy, który udzielił urlopu wychowawczego, czy też u innego pracodawcy. Tym samym nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego w nowym zakładzie pracy następuje w wymiarze proporcjonalnym. Tak więc przy nabyciu prawa do urlopu z dniem 1 stycznia kolejnego roku kalendarzowego urlop ten oczywiście przysługuje w pełnym wymiarze.
Pamiętajmy również, że choć okres urlopu wychowawczego w dniu jego zakończenia wlicza się do stażu pracy u pracodawcy, który udzielił urlopu, jednak nie wlicza się go do okresu zatrudnienia wymaganego do wykonywania pracy określonego rodzaju lub na określonym stanowisku.
ZASIŁEK WYCHOWAWCZY
Ustalenie uprawnień do zasiłku wychowawczego i jego wysokości na każdy okres roczny, a także wypłata zasiłku następuje na wniosek osoby uprawnionej, tj. rodzica lub opiekuna korzystającego z urlopu wychowawczego przez cały okres jego trwania. Jednak o przyznaniu prawa do zasiłku wychowawczego decyduje jeszcze kryterium dochodowe.
W związku z ustalaniem prawa do zasiłków wychowawczych na nowy okres od 1 czerwca 2002 r. do 31 maja 2003 r., wynikający z art. 2 ust. 2 ustawy z 1 grudnia 1994 r. o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.), płatnicy zasiłków zobowiązani są do:
• przekazania świadczeniobiorcom wniosków o ustalenie uprawnień do zasiłku wychowawczego,
• sprawdzenia złożonej dokumentacji i ustalenia uprawnienia do zasiłku oraz podjęcia jego wypłaty w ustalonych terminach.
Zasiłek wychowawczy przysługuje, jeżeli przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty stanowiącej 25 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym. Dodać wypada, iż dochody rodziny uwzględniane przy ustalaniu prawa do zasiłku wychowawczego są ustalane według zasad określonych dla zasiłku rodzinnego. Ustalając dochód rodziny, przyjmuje się dochody członków rodziny osoby występującej o zasiłek, pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, tj. małżonka oraz dzieci. W okresie od 1 czerwca 2002 r. do 31 maja 2003 r. prawo do zasiłku wychowawczego przysługuje pracownicy (lub pracownikowi) korzystającej z urlopu wychowawczego, jeżeli wspomniany dochód nie przekracza kwoty 548 zł.
Zasiłek wychowawczy przysługuje także wówczas, gdy dochód w rodzinie przekracza kwotę 548 zł, jeżeli:
- kwota przekroczenia przypadająca na wszystkich członków rodziny jest niższa od kwoty zasiłku wychowawczego oraz
- zasiłek wychowawczy przysługiwał także w poprzednim okresie zasiłkowym.
Osoba osiągająca dochody w okresie urlopu wychowawczego, po ich udokumentowaniu zaświadczeniami płatnika dochodu lub urzędu skarbowego, kolejne zaświadczenie przedstawia w przypadku zmiany wysokości dochodów brutto, a jeżeli dochód przekroczy kwotę 60 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia - składa oświadczenie.
Prawo do zasiłków wychowawczych ustalają i zasiłek wypłacają:
• pracodawca, który udzielił urlopu wychowawczego, jeżeli jest on zobowiązany do wypłaty zasiłków z ubezpieczeń społecznych w razie choroby i macierzyństwa - swoim pracownikom,
• oddziały Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - pozostałym pracownikom.
Należy podkreślić, iż prawo do wypłaty ww. świadczeń przysługuje płatnikom składek, którzy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego ponad 20 ubezpieczonych. Liczba ta jest ustalana na każdy rok kalendarzowy, przyjmując stan ubezpieczonych na 30 listopada poprzedniego roku lub na pierwszy miesiąc zgłoszenia do ubezpieczenia.
W razie zmiany płatnika zasiłku wychowawczego - w związku z tym, że od 1 stycznia 2002 r., zgodnie ze znowelizowaną ustawą o zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych, pracodawca, który udzielił urlopu wychowawczego, nie jest zobowiązany do wypłacania zasiłku w razie choroby i macierzyństwa - oddział ZUS podejmuje wypłatę zasiłku wychowawczego na podstawie dokumentacji zasiłkowej przekazanej przez płatnika składek. Płatnik składek pozostawia w aktach kopie tych dokumentów poświadczone przez siebie za zgodność z oryginałem.
W razie rozwiązania stosunku pracy w okresie urlopu wychowawczego prawo do zasiłku wychowawczego ustaje z dniem rozwiązania umowy o pracę.
WYSOKOŚĆ ZASIŁKU WYCHOWAWCZEGO
Zasiłek wychowawczy w okresie od 1 czerwca do 31 maja 2003 r. przysługuje w wysokości 318,10 zł miesięcznie, zaś dla osoby samotnie wychowującej dziecko i osoby wychowującej trzecie i każde następne dziecko zasiłek ten przysługuje w wysokości 505,80 zł miesięcznie.
Przy ustalaniu liczby dzieci należy uwzględnić dzieci pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym z osobą uprawnioną do zasiłku wychowawczego.
Kwoty zasiłku wychowawczego podlegają waloryzacji na zasadach i w terminach określonych dla zasiłków rodzinnych w przepisach o zasiłkach rodzinnych i pielęgnacyjnych.
W razie przerw w korzystaniu z urlopu wychowawczego poszczególne okresy wypłaty zasiłku wychowawczego przysługującego z tytułu wychowywania tego samego dziecka sumuje się. Zasada ta ma zastosowanie również wówczas, gdy z urlopu wychowawczego korzystają w różnych okresach obydwoje rodzice lub opiekunowie dziecka.
Zasiłek wychowawczy przysługujący za niepełne miesiące kalendarzowe wypłaca się w wysokości 1/30 zasiłku miesięcznego za każdy dzień.
ZASADY ROZLICZANIA SKŁADEK NA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE I UBEZPIECZENIE ZDROWOTNE OSÓB PRZEBYWAJĄCYCH NA URLOPACH WYCHOWAWCZYCH
Przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i ustawy z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. Nr 28, poz. 153 ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z 11 stycznia 2001 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 8, poz. 64), wprowadziły wiele zmian w zakresie trybu zgłaszania do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych i ubezpieczenia zdrowotnego oraz zasad rozliczania składek za osoby przebywające na urlopach wychowawczych.
Od 1 czerwca 2001 r. wprowadzono dla płatników składek obowiązek zgłaszania do ubezpieczeń społecznych (emerytalnego i rentowych) i ubezpieczenia zdrowotnego oraz rozliczania należnych składek na ubezpieczenia osób, którym udzielili urlopu wychowawczego, z wyjątkiem osób, którym zasiłek wychowawczy wypłaca ZUS. Jednak płatnicy składek nie dokonują zgłoszeń pracownika do ubezpieczeń na formularzach ZUS ZUA, ZUS ZZA z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym, jak też nie dokonują wyrejestrowania pracownika z ubezpieczeń społecznych z dniem udzielenia urlopu wychowawczego. Na równi ze zgłoszeniem do ubezpieczeń osób przebywających na urlopach wychowawczych traktuje się wykazanie ubezpieczonego w imiennych raportach miesięcznych ZUS RCA, ZUS RNA lub ZUS RZA.
• ZUS RCA - raport imienny dla płatników uprawnionych do wypłaty świadczeń z ubezpieczenia chorobowego,
• ZUS RNA - raport imienny dla płatników nie uprawnionych do wypłaty świadczeń z ubezpieczenia chorobowego,
• ZUS RZA - raport imienny o należnych składkach na ubezpieczenie zdrowotne, w przypadku gdy dana osoba podlega tylko temu ubezpieczeniu.
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe - zsumowane z raportów ZUS RCA lub ZUS RNA - powinny być wykazane w deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA.
Wprawdzie płatnik wykazuje w nich należne składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz ubezpieczenie zdrowotne, jednak nie dokonuje ich wpłat do ZUS.
WAŻNE
Od 27 września 2001 r. płatnicy składek powinni stosować w dokumentach przekazywanych do ZUS jeden kod tytułu ubezpieczeń - 1211XX - za wszystkie osoby przebywające na urlopie wychowawczym (tj. pobierające i nie pobierające zasiłku wychowawczego), podlegające z tego tytułu ubezpieczeniom:
• emerytalnemu, rentowym i zdrowotnemu,
• emerytalnemu i rentowym,
• zdrowotnemu.
Stosowanie jednego kodu zalecane jest do czasu zmiany przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 4 grudnia 1998 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących oraz innych dokumentów (Dz.U. Nr 149, poz. 982), jak też do czasu zmiany programu „Płatnik”.
Jednocześnie płatnicy składek sporządzają za daną osobę również dotychczasowe imienne raporty miesięczne ZUS RSA lub ZUS RGA z podaniem odpowiednio jako kodu tytułu ubezpieczenia 0110XX i kodu świadczenia/przerwy 121 lub 122, wykazując tym samym urlop wychowawczy w dokumentach rozliczeniowych jako przerwę w ubezpieczeniu. Imienne raporty o wypłaconych świadczeniach i przerwach w opłacaniu składek z kodem tytułu ubezpieczenia 12XXXX i kodem świadczenia/przerwy 350 płatnik składa za okresy przerw w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym, powstałych w związku z ustaleniem prawa do emerytury i/lub renty albo posiadaniem innego tytułu do obowiązkowych ubezpieczeń.
UWAGA
• Kod świadczenia/przerwy 121 oznacza urlop wychowawczy udzielony na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków wychowawczych w wymiarze do 3 lat w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 4 lat życia.
• Kod świadczenia/przerwy 122 oznacza urlop wychowawczy udzielony na podstawie § 2 wymienionego rozporządzenia, bez względu na to, czy korzystano z urlopu przyznanego na podstawie § 1; pracownik może korzystać z urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 lat życia, jeśli z powodu stanu zdrowia, w szczególności przewlekłej choroby, kalectwa lub opóźnienia w rozwoju umysłowym, wymaga ono osobistej opieki.
• Kod świadczenia/przerwy 350 oznacza inne świadczenia i przerwy.
Mając na uwadze obowiązkowe podleganie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym osób przebywających na urlopie wychowawczym (art. 6 ust. 1 pkt 19 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) oraz fakt, że składki finansowane są w całości przez budżet państwa (ZUS jest w tym przypadku przekazicielem tych składek), istotne jest powiadamianie przez nich płatników składek o posiadanym prawie do emerytury lub renty albo o posiadaniu innego tytułu do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, np. o świadczeniu usług w ramach umowy zlecenia (art. 9 ust. 6 tej ustawy).
Jeżeli osoba przebywająca na urlopie wychowawczym poinformuje płatnika składek, że przed rozpoczęciem urlopu wychowawczego miała i ma nadal inny tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych bądź ma ustalone prawo do emerytury lub renty oraz podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu z innego tytułu, nie powinna być zgłaszana przez płatnika składek do ubezpieczeń z kodem tytułu ubezpieczenia 12XXXX. Oznacza to, że osoba ta nie powinna być wykazywana w imiennych raportach ZUS RCA, ZUS RNA, ZUS RZA z kodem tytułu 12XXXX.
Przez inny tytuł nie należy rozumieć tytułu, z którego dana osoba nabyła prawo do urlopu wychowawczego.
UWAGA
Dla osób przebywających na urlopach wychowawczych, mających ustalone prawo do emerytury, które podlegają ubezpieczeniu z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym (w związku z zawieszeniem pobierania świadczenia emerytalnego lub rentowego), należy stosować kod 1220XX.
Przez pojęcie renty należy rozumieć wyłącznie świadczenie pieniężne z systemu ubezpieczenia społecznego (realizowanego przez ZUS lub KRUS) bądź zaopatrzenia emerytalnego (np. żołnierzy zawodowych czy funkcjonariuszy Policji). Nie ma przy tym znaczenia, czy jest to renta z polskiego czy zagranicznego sytemu ubezpieczenia społecznego bądź zaopatrzenia społecznego.
W rozumieniu art. 9 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie jest rentą m.in. renta wypłacana na podstawie przepisów prawa cywilnego (np. renta wyrównawcza) czy renta socjalna przyznawana na podstawie przepisów ustawy z 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414 ze zm.).
WAŻNE
Osoby na urlopach wychowawczych, które z tego tytułu same dokonały zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych w okresie do 31 maja 2001 r., w związku z wprowadzeniem nowych zasad rozliczeń od 1 czerwca 2001 r. nie dokonują wyrejestrowań z tych ubezpieczeń na formularzu ZUS ZWUA.
Podstawa wymiaru oraz wysokość składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
Wysokość składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wyrażona w procentach, jest jednakowa dla wszystkich ubezpieczonych i wynosi:
• na ubezpieczenie emerytalne - 19,52 proc. podstawy wymiaru,
• na ubezpieczenia rentowe - 13,00 proc. podstawy wymiaru.
Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe wszystkich osób przebywających na urlopie wychowawczym - zgodnie z art. 18 ust. 5a ww. ustawy - stanowi kwota zasiłku stałego z pomocy społecznej. Nie ma więc znaczenia dochód, jaki był osiągany przed skorzystaniem z urlopu wychowawczego.
Zgodnie z obwieszczeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 maja 2002 r. w sprawie wskaźnika waloryzacji, kwot dochodu po waloryzacji i wysokości świadczeń pomocy społecznej oraz kwoty stanowiącej podstawę ustalania niektórych świadczeń pomocy społecznej od 1 czerwca 2002 r. (M.P. Nr 19, poz. 338) - zasiłek stały wynosi 418 zł. Tym samym płatnicy składek na ubezpieczenia:
• osób przebywających na urlopach wychowawczych, podlegających z tego tytułu ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym,
• osób przebywających na urlopach wychowawczych, nie pobierających zasiłku wychowawczego, podlegających z tego tytułu ubezpieczeniu zdrowotnemu,
począwszy od dokumentów rozliczeniowych za czerwiec 2002 r., składanych w lipcu 2002 r., obliczają należne składki od podstawy wymiaru odpowiadającej kwocie 418 zł.
Ustalając podstawę wymiaru powyższych składek, stosuje się zasadę proporcjonalnego zmniejszania podstawy za miesiąc, w którym nastąpiło odpowiednio objęcie lub ustanie obowiązkowych ubezpieczeń z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym. W takim przypadku kwotę podstawy wymiaru składek zmniejsza się proporcjonalnie, dzieląc ją przez liczbę dni kalendarzowych tego miesiąca i mnożąc przez liczbę dni podlegania ubezpieczeniom.
Należne kwoty składek na ubezpieczenia społeczne, wykazywane w imiennych raportach miesięcznych, zaokrągla się do pełnych groszy w górę, jeśli końcówka jest równa lub wyższa od 0,50 zł, bądź w dół - gdy jest niższa od 0,50 zł.
Ubezpieczenie zdrowotne
W okresie urlopu wychowawczego pracownik zachowuje prawo do świadczeń zdrowotnych dla siebie i pozostałych członków rodziny.
Zgodnie z przepisami ustawy z 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego objęte są wszystkie osoby przebywające na urlopach wychowawczych, zarówno pobierające zasiłek wychowawczy, jak i nie pobierające zasiłku wychowawczego, nie podlegające ubezpieczeniu zdrowotnemu z innego tytułu.
Przez podleganie ubezpieczeniu zdrowotnemu z innego tytułu należy w tym przypadku rozumieć zarówno posiadanie (niezależnie od tytułu do ubezpieczenia zdrowotnego, jakim jest przebywanie na urlopie wychowawczym) innego tytułu rodzącego obowiązek tego ubezpieczenia, jak i podleganie przez tę osobę ubezpieczeniu zdrowotnemu jako członek rodziny.
Należy podkreślić, iż w świetle przepisów za członka rodziny ubezpieczonego uważa się następujące osoby nie podlegające ubezpieczeniu z innego tytułu:
• dziecko własne, dziecko drugiego małżonka, dziecko przysposobione oraz wnuka i dziecko obce przyjęte na wychowanie, również w ramach rodziny zastępczej, do ukończenia 18 lat, a jeżeli kształci się dalej - do ukończenia 26 lat, natomiast jeżeli jest niepełnosprawne w znacznym stopniu - bez ograniczenia wieku,
• małżonka,
• krewnych wstępnych pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie domowym,
• dzieci uprawnione do renty rodzinnej.
Jeżeli osoba przebywająca na urlopie wychowawczym posiada tytuł rodzący obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego przewidziany w art. 8 omawianej ustawy albo podlega temu ubezpieczeniu jako członek rodziny, nie powinna być zgłaszana do ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym. Płatnik składek w raportach imiennych nie powinien wykazywać składek na ubezpieczenie zdrowotne tej osoby. Jeżeli osoba przebywająca na urlopie wychowawczym spełnia warunki do podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu jako członek rodziny, powinna być zgłoszona do ubezpieczenia zdrowotnego - jako członek rodziny - przez płatnika składek osoby ubezpieczonej.
Poczynając od 27 września 2001 r., w przypadku zbiegu tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego składka finansowana z budżetu państwa opłacana jest tylko wtedy, gdy nie ma innej podstawy do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia. W przypadku zbiegu tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia, gdy w każdym z tych tytułów składka finansowana jest przez budżet państwa, składka jest opłacana wyłącznie z pierwszego zgłoszonego tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia.
Podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne osób przebywających na urlopach wychowawczych, podlegających z tego tytułu ubezpieczeniu zdrowotnemu, stanowi:
• dla osób pobierających zasiłek wychowawczy - kwota odpowiadająca wysokości pobieranego zasiłku wychowawczego,
• dla osób nie pobierających zasiłku wychowawczego - kwota odpowiadająca wysokości zasiłku stałego z pomocy społecznej.
Podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie powinna być wykazana w imiennych raportach ZUS RCA, ZUS RNA lub ZUS RZA.
UWAGA
Ustalając podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne za dany miesiąc rozliczeniowy, nie stosuje się zasady proporcjonalnego jej zmniejszania w stosunku do okresu podlegania temu ubezpieczeniu.
Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi 7,75 proc. podstawy wymiaru i powinna być zaokrąglona według tych samych zasad, jakie obowiązują w odniesieniu do składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Składek na ubezpieczenie zdrowotne, wykazanych w raportach imiennych osób przebywających na urlopach wychowawczych, podlegających z tego tytułu ubezpieczeniu zdrowotnemu, nie należy wykazywać w deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA.
Składka finansowana jest z budżetu państwa.
Kto jest płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne dla osób przebywających na urlopie wychowawczym?
Za osoby przebywające na urlopie wychowawczym, obowiązki płatnika składek pełni:
• pracodawca w stosunku do osób:
- przebywających na urlopach wychowawczych bez prawa do zasiłku wychowawczego,
- przebywających na urlopach wychowawczych, pobierających zasiłek wychowawczy, jeżeli zasiłek ten jest wypłacany przez pracodawcę,
• rolnicza spółdzielnia produkcyjna w stosunku do swoich członków, przebywających na urlopach wychowawczych,
• Zakład Ubezpieczeń Społecznych w stosunku do osób, którym wypłaca zasiłki wychowawcze.
Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
Zauważyć należy, że - zgodnie z art. 11 ust. 1 i 2 wspomnianej już ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - osoby przebywające na urlopie wychowawczym nie podlegają z tego tytułu ubezpieczeniu chorobowemu ani obowiązkowo, ani na zasadach dobrowolności. Ta grupa osób jest wyłączona także z ubezpieczenia wypadkowego (art. 12 ust. 2).
WAŻNE
Artykuł 12 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. Nr 60, poz. 636 ze zm.) stanowi, iż zasiłek chorobowy nie
przysługuje m.in. za okresy niezdolności do pracy, przypadające w czasie urlopu wychowawczego. Niezdolności do pracy przypadającej w czasie trwania urlopu wychowawczego nie wlicza się do okresu 35 dni w danym roku kalendarzowym, za które pracownikowi przysługuje wynagrodzenie z powodu choroby na podstawie art. 92 Kodeksu pracy, ani do okresu zasiłkowego, o którym mowa w art. 8 ww. ustawy. Jeżeli jednak niezdolność ta powstanie w okresie urlopu i trwa nadal po jego zakończeniu, to nie stanowi przesłanki dla odmowy prawa do świadczeń z tytułu choroby. W takim bowiem przypadku prawo do zasiłku chorobowego nie przysługuje za okres niezdolności do pracy, przypadający w czasie trwania urlopu wychowawczego. Ubezpieczony ma natomiast prawo do tego świadczenia za okres po zakończeniu urlopu (po przewidywanym powrocie do pracy).
Jednocześnie należy powtórzyć, iż pracownicy, która w okresie urlopu wychowawczego urodziła dziecko lub przyjęła na wychowanie dziecko w wieku uprawniającym do urlopu na zasadach urlopu macierzyńskiego, przysługuje zasiłek macierzyński na zasadach przewidzianych w przepisach o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
CZY MOŻNA JEDNOCZEŚNIE KORZYSTAĆ Z URLOPU WYCHOWAWCZEGO I PRACOWAĆ?
W okresie przebywania na urlopie wychowawczym stosunek pracy ulega zawieszeniu. Należy jednak mieć na uwadze fakt, iż jest on szczególną formą urlopu bezpłatnego, podczas którego zachowane są wszelkie uprawnienia pracownicze, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia oraz zaliczenia tego okresu na poczet uprawnień szczególnych, uzależnionych od faktycznego wykonywania pracy na danym stanowisku przez określony czas.
Urlop wychowawczy jest okresem usprawiedliwionej nieobecności w pracy, w którym - poza ściśle określonymi przez prawo przypadkami - pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę już od dnia złożenia przez tę osobę wniosku o urlop wychowawczy, aż do upływu terminu, na jaki urlop został udzielony. Warto mieć na uwadze, że pracownik może powrócić do pracy z urlopu wychowawczego w każdym czasie, jeżeli pracodawca wyrazi na to zgodę. Jeśli takiej zgody nie ma, pracownik powinien pisemnie powiadomić pracodawcę o rezygnacji z urlopu wychowawczego. Jednak to zawiadomienie nie może być przekazane pracodawcy później niż na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.
Uprzedzenie pracownicy (pracownika) skierowane do pracodawcy o zamiarze podjęcia pracy podczas urlopu wychowawczego (a) lub zaprzestaniu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (b)
|
| |
| a) | |
|
| |
| .......................................... | ............................ dnia .................. r. |
| (oznaczenie pracownicy/ka) | |
|
| |
|
| |
| do...................................... ........................ | |
|
| |
| (oznaczenie pracodawcy) ............................ | |
|
| |
|
| |
| Zawiadamiam, że podczas urlopu wychowawczego zamierzam podjąć pracę - inne zajęcie, które może uniemożliwić dalsze sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem bądź też może mieć wpływ na zakres tej opieki (podstawa prawna: § 11 powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. - Dz.U. Nr 60, poz. 277). | |
|
| |
| ...................................... | |
| (podpis pracownicy/ka) | |
|
| |
|
| |
| Objaśnienia: | |
| 1. Obowiązek złożenia takiego oświadczenia ciąży na pracownicy(ku) korzystającej(ym) z urlopu wychowawczego i wynika z powołanego § 11. | |
| 2. Uprzedzenie to należy złożyć, gdy pracownica(k) podczas urlopu wychowawczego ma podjąć pracę w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie, jak np. stałe lub długotrwale zlecenie bądź podjęcie gospodarczej działalności zarobkowej, które mogą mieć wpływ na możliwość sprawowania dalszej opieki nad dzieckiem. | |
|
| |
|
| |
| b) | |
|
| |
| .......................................... | ............................ dnia .................. r. |
| (oznaczenie pracownicy/ka) | |
|
| |
|
| |
| do...................................... ........................ | |
|
| |
| (oznaczenie pracodawcy) ............................ | |
|
| |
|
| |
|
| |
| Zawiadamiam, iż z dniem ..................... zaprzestałam sprawowania osobistej opieki nad moim dzieckiem ................................. z przyczyn następujących: .................................... i wobec tego wnoszę o dopuszczenie mnie do pracy z dniem ........................... na dotychczas zajmowanym stanowisku i warunkach (podstawa prawna: § 12 ust. 1 powołanego rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r.). | |
|
| |
|
| |
| ........................................ ....... | |
| (podpis pracownicy/ka) | |
|
| |
Pracodawca obowiązany jest zapewnić powrót pracownicy do pracy na stanowisko równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na inne stanowisko pracy równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na inne stanowisko odpowiadające kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem nie niższym od wynagrodzenia za pracę przysługującego w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed tym urlopem. Ponieważ były już na tym tle spory w judykaturze, warto w tym miejscu przytoczyć stanowisko Sądu Najwyższego.
Otóż Sąd Najwyższy w wyroku z 15 maja 1997 r., sygn. akt I PKN 158/97 (opublikowanym w OSNAP 1998/7/212), orzekł, iż „oceny niemożliwości lub niecelowości przywrócenia do pracy (art. 45 § 2 k.p.) pracownicy, której umowę o pracę wypowiedziano w czasie urlopu wychowawczego z powodu likwidacji jej stanowiska pracy, dokonuje się z uwzględnieniem, że po zakończeniu tego urlopu ma ona prawo powrotu do pracy na stanowisko równorzędne, a nie to samo”.
Komentowane rozporządzenie w sprawie urlopów i zasiłków wychowawczych wprowadziło ogólną zasadę, przewidującą zakaz podejmowania w okresie urlopu wychowawczego pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie prawnej. Przyjmując nawet bardzo szerokie znaczenie definicji świadczenia pracy, a więc np. zatrudnienie na podstawie umowy cywilnoprawnej, jak też wykonywanie działalności zarobkowej (samodzielnej), np. w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, a także innych zajęć (nawet niezarobkowych), należy wziąć pod uwagę przede wszystkim to, czy świadczenie tych usług uniemożliwia osobiste sprawowanie opieki nad dzieckiem w okresie tego urlopu lub czy może wpływać na zakres sprawowania tej opieki. Paragraf 11 tego rozporządzenia nie określa, w jakim wymiarze może być podjęta praca w ramach stosunku pracy, ewentualnie na innej podstawie prawnej. Ponieważ celem urlopu wychowawczego jest umożliwienie pracownicy sprawowania nad dzieckiem osobistej opieki, w przypadku podjęcia przez tę osobę pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie albo działalności zarobkowej, a także innych zajęć, jeżeli mogą one mieć wpływ na sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem lub chociażby na zakres sprawowania tej opieki, pracownik musi uprzedzić o tym pracodawcę. Warto także dodać, że rozporządzenie to nie mówi wyraźnie o sankcji za niedopełnienie obowiązku pracownika, przewidzianego w § 11 rozporządzenia.
Z całą pewnością należy uznać, iż zaniechanie uprzedzenia lub niedokonanie go w rozsądnym terminie, w okolicznościach wskazujących na duży stopień winy pracownicy, spełnia kryterium ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych i uprawnia pracodawcę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownicy, na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy.
Jeśli pracodawca uzna, że pracownik przestał sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem lub ograniczony został zakres opieki, może odwołać go z urlopu wychowawczego i wezwać do stawienia się do pracy w terminie przez niego wskazanym, jednak nie wcześniej niż z upływem 30 dni od powzięcia wiadomości o konieczności powrotu do pracy oraz 3 dni od dnia wezwania. Podobne uprawnienie przysługuje pracodawcy, gdy uzyska wiadomość o zaprzestaniu sprawowania przez pracownika osobistej opieki nad dzieckiem lub o tym, że z urlopu wychowawczego korzystają w tym samym czasie oboje rodzice lub opiekunowie dziecka. W orzecznictwie utrwalił się również pogląd, że nie ma podstaw do przerwania urlopu wychowawczego pracownicy (pracownika, opiekuna), która przebywa wraz z dzieckiem za granicą. Decydujące bowiem dla oceny prawa do urlopu wychowawczego jest sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, a nie miejsce, w jakim ta opieka jest sprawowana.
Jednak o tym, czy w konkretnym przypadku zachodzą podstawy do uznania, że podjęta przez pracownika praca ma wpływ na możliwość dalszego sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, decyduje pracodawca. Każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, w oparciu o konkretny stan faktyczny. W razie sporu między pracownikiem a pracodawcą rozstrzygnięcie należy do sądu pracy.
Ewa Markiewicz
Autorka jest pracownikiem ZUS - Inspektoratu Mokotów
e-mail: dp.porady@infor.pl
POTRZEBUJESZ POMOCY?