Wykroczenia przeciwko przepisom ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – za co grożą wyższe kary od 1 czerwca 2025 r.

Płatnicy składek mają określone obowiązki wynikające z przepisów ustawy systemowej. Niedopełnienie tych obowiązków stanowi wykroczenie przeciwko przepisom tej ustawy, które dotychczas było zagrożone stosunkowo niską grzywną (do 5000 zł). Od 1 czerwca 2025 r. kwota grzywny znacząco wzrosła (prawie 10-krotnie).

Wykroczenia naruszające przepisy ustawy systemowej mają charakter indywidualny i mogą być popełnione jedynie przez płatnika składek (osobę fizyczną) albo osobę zobowiązaną do działania w imieniu płatnika. Czas popełnienia czynu to czas, kiedy płatnik składek (sprawca) działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany. Ponadto warunkiem popełnienia wykroczenia jest wystąpienie określonego skutku, np. nieopłacenie należnych składek w ustawowym terminie.

1. Odpowiedzialność płatnika składek za naruszenie obowiązków wynikających z ustawy systemowej

Do wykroczeń przeciwko przepisom ustawy systemowej zaliczany jest czyn płatnika składek albo osoby obowiązanej do działania w jego imieniu, którzy:

• nie dopełniają obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie,
• nie zgłaszają wymaganych ustawą danych lub zgłaszają nieprawdziwe dane albo udzielają w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawiają ich udzielenia,
• udaremniają lub utrudniają przeprowadzenie kontroli,
• nie dopełniają obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłacają je nienależnie,
• nie prowadzą dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych,
• nie dopełniają obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie,
• nie dopełniają obowiązku przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym w formie określonej w art. 47a ust. 1 i 2 ustawy systemowej (tj. w formie elektronicznej lub papierowej),
• popełniają powyższe czyny przy opłacaniu składek lub dokonywaniu wpłat z innych tytułów, do których poboru jest zobowiązany ZUS.

Odnośnie do charakteru wykroczeń określonych w ustawie systemowej wypowiedział się Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z 25 maja 2019 r. (I KZP 4/10, OSP 2011/5/49):

SN

Wykroczenia opisane w art. 98 ust. 1 pkt 1 i 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) nie są wykroczeniami trwałymi. Za czas popełnienia tych wykroczeń należy przyjąć moment początkowy sytuacji, w której płatnik składek nie może już wykonać nałożonego na niego obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne lub przesłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych – w przewidzianym przepisami terminie.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, zgodnie z którym każde z naruszeń przepisów ustawy systemowej stanowi odrębne wykroczenie.

1.1. Niedopełnienie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie

Wykroczenie to polega na niedopełnieniu obowiązku opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie, tj. składek na ubezpieczenia: rentowe, emerytalne, chorobowe i wypadkowe. Płatnik składek opłaca składki za dany miesiąc nie później niż (zgodnie z art. 47 ust. 1 ustawy systemowej jest to również termin na przesłanie dokumentów rozliczeniowych, o czym dalej):

• do 5 dnia następnego miesiąca – w przypadku jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych,
• do 15 dnia następnego miesiąca – w przypadku płatników składek posiadających osobowość prawną,
• do 20 dnia następnego miesiąca – w przypadku pozostałych płatników składek.

Obowiązek opłacania składek jest realizowany przez przekazanie na konto ZUS jednej kwoty, w której zawierają się należności z tytułu wszystkich składek naliczonych przez płatnika składek. Wobec tego wykroczeniem może być zaleganie z uiszczeniem choćby jednej składki. Stwierdzić też należy, że nieopłacenie zobowiązania składkowego w całości (opłacenie częściowe) również może zostać uznane za wykroczenie. Za takim rozumowaniem przemawia fakt, że ustawa systemowa określa zarówno terminy i sposób opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, jak i ich wysokość. Dodatkowo art. 24 ust. 1b ustawy systemowej wyłącza wymierzenie opłaty dodatkowej w stosunku do płatnika składek będącego osobą fizyczną, skazanego prawomocnym wyrokiem za nieopłacanie składek lub opłacanie ich w zaniżonej wysokości. Za wykroczenie może więc zostać uznane całkowite zaniechanie opłacenia składek, opłacenie ich po terminie oraz opłacenie składek w zaniżonej wysokości.

1.2. Niezgłaszanie danych wymaganych ustawą lub udzielanie w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień bądź odmowa ich udzielenia

Wykroczenie tego rodzaju może polegać na niezgłoszeniu wymaganych ustawą danych lub zgłoszeniu nieprawdziwych danych oraz udzieleniu w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmowie ich udzielenia. Wśród danych podlegających zgłoszeniu można znaleźć te, które nie mają wpływu na wysokość świadczeń, np. adres zamieszkania, adres zameldowania. Pozostałe służą identyfikacji ubezpieczonego oraz informują o okolicznościach mających znaczenie prawne, np. podstawa ubezpieczenia, stopień niepełnosprawności.

Omawiane wykroczenie może stanowić zaniechanie, gdy płatnik składek nie realizuje obowiązku zgłoszenia danych (np. niezgłoszenie osoby zatrudnionej do ubezpieczenia społecznego), lub działanie, tj. podanie nieprawdziwych danych (np. intencjonalne wskazanie nieprawdziwej podstawy wymiaru składek pracownika).

1.3. Udaremnianie lub utrudnianie przeprowadzenia kontroli

W toku kontroli płatnicy są zobowiązani do udostępniania wszelkich dokumentów, nośników informacji związanych z zakresem kontroli oraz udzielania kontrolerowi niezbędnych wyjaśnień. Płatnik składek ma też obowiązek udostępnić inspektorom przeprowadzającym kontrolę książkę kontroli, w której odnotowuje się zakres przedmiotowy kontroli, czas jej trwania, zalecenia pokontrolne, zastosowane środki pokontrolne oraz wpisy płatnika informujące o wykonaniu tych zaleceń lub ich uchyleniu przez organ kontroli.

Przez utrudnianie kontroli należy rozumieć stwarzanie przeszkód inspektorowi kontroli, co czyni kontrolę bardziej uciążliwą, dłuższą, wymagającą intensywniejszych wysiłków. Wykroczenie może polegać na utrudnianiu prowadzenia wizytacji zakładu pracy lub nieudzielaniu informacji niezbędnych do wykonywania zadań kontrolnych (art. 88 ust. 1 ustawy systemowej).

Uniemożliwienie kontroli oznacza zaś uczynienie niemożliwą do wykonania czynności wchodzącej w zakres kontroli. Przykładem tego rodzaju działań może być uniemożliwienie wstępu do siedziby płatnika, odmowa dostarczenia niezbędnej informacji czy odmowa wstępu do określonego pomieszczenia.

Przykładowo Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze w wyroku z 7 września 2017 r. (VI Ka 285/17) uznał, że:

SO

Obwiniona jako płatnik składek na ubezpieczenia społeczne, będąc zobowiązana do złożenia wyjaśnień, jak i przedłożenia dokumentów – nie przedstawiła dokumentów i nie złożyła wyjaśnień w terminie, czym utrudniła kontrolę. Prawidłowo zatem sąd przypisał jej wypełnienie znamion wykroczenia z art. 98 ust. 1 pkt 3 u.s.u.s.

1.4. Niedopełnianie obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłacanie ich nienależnie

Wykroczeniem jest niedopełnienie obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłata tych świadczeń nienależnie. Dotyczy to m.in. zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego i wyrównawczego, a za wykroczenie należy uznać całkowite zaniechanie wypłaty tych świadczeń, wypłatę w wysokości zaniżonej albo wypłatę nienależną.

Należy zauważyć, że wypłata świadczeń po terminie nie stanowi wskazanego naruszenia (wypłata świadczenia dochodzi do skutku). W tym przypadku ubezpieczonemu przysługuje roszczenie o wypłatę odsetek ustawowych.

1.5. Zaniechanie prowadzenia dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych

Wskazane wykroczenie polega na zaniechaniu prowadzenia dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Przez „dokumentację” w tym przypadku należy rozumieć każdy dokument wpływający na określanie wysokości składek lub ich wpłatę, wymieniony w ustawie systemowej albo w aktach wykonawczych, np. deklaracje rozliczeniowe. Z wykroczeniem tego rodzaju mamy do czynienia, gdy całkowicie zaniechano prowadzenia dokumentacji, a nie gdy jest ona prowadzona w sposób nierzetelny. Dokumenty związane z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych zostały określone m.in.:

• rozporządzeniem Ministra Rodziny i Polityki Społecznej z 20 grudnia 2020 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika składek, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, raportów informacyjnych, oświadczeń o zamiarze przekazania raportów informacyjnych, informacji o zawartych umowach o dzieło oraz innych dokumentów;
• rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 2 lutego 2001 r. w sprawie określenia wzoru informacji o zasiłkach, świadczeniach lub wynagrodzeniach z tytułu niezdolności do pracy, wypłaconych przez płatników składek, oraz sposobu jej sporządzania, przekazywania i korygowania.

1.6. Niedopełnianie obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie

Wskazane wykroczenie polega na niedopełnieniu obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie, tj. gdy płatnik składek:

• nie przesyła dokumentów w ogóle,
• przesyła dokumenty po upływie terminów określonych w art. 47 ustawy systemowej.

Z literalnego brzmienia przepisu wynika, że odnosi się on do samej czynności przesłania deklaracji rozliczeniowej i imiennego raportu miesięcznego. Należy przy tym pamiętać, że płatnik składek zobowiązany jest także do złożenia deklaracji rozliczeniowej korygującej w formie nowego dokumentu zawierającego wszystkie prawidłowe dane, gdy zachodzi konieczność korekty danych podanych w tych dokumentach w związku ze stwierdzeniem nieprawidłowości przez ZUS lub płatnika składek we własnym zakresie – naruszenie w tym zakresie także wypełnia warunki właściwe dla omawianego wykroczenia.

1.7. Niedopełnianie obowiązku przekazywania dokumentów w odpowiedniej formie

Płatnik składek zobowiązany jest przekazywać zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych, imienne raporty miesięczne, deklaracje rozliczeniowe oraz inne dokumenty niezbędne do prowadzenia konta płatnika składek i kont ubezpieczonych. Ma również obowiązek składać korekty tych dokumentów w formie elektronicznej. Obowiązek ten nie dotyczy np. płatników składek, którzy rozliczają składki za nie więcej niż 5 ubezpieczonych (mają oni możliwość składania dokumentów w formie papierowej). Część dokumentów musi być złożona w formie dokumentu pisemnego lub w formie wydruku z odpowiedniego oprogramowania, np. zgłoszenie płatnika składek.

Wykroczenie polega na złożeniu dokumentów w innej formie niż określona w przepisach ustawy systemowej. Bez znaczenia pozostaje termin złożenia dokumentów oraz ich treść. Jeżeli dokumenty zostaną wysłane w innej formie niż właściwa, przyjmuje się fikcję prawną, że dokumenty te nie zostały przekazane. Skutek jest taki sam, jak gdyby płatnik składek nie złożył tych dokumentów, przy czym przy kwalifikacji wykroczenia bierze się pod uwagę fakt przekazania dokumentów (brak ich przekazania stanowi innego rodzaju wykroczenie).

1.8. Wykroczenia dotyczące naruszenia obowiązku opłacania składek lub dokonywania wpłat z innych tytułów, do których poboru zobowiązany jest ZUS

Wskazany typ wykroczenia reguluje art. 98 ust. 3 ustawy systemowej, który jest stosowany niewątpliwie w sytuacji naruszenia obowiązku opłacania składek na Fundusz Solidarnościowy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych. W przypadku składek na Fundusz Pracy i składki zdrowotnej odrębne ustawy zawierają przepisy karne. Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (składka zdrowotna), jak i ustawa o rynku pracy i służbach zatrudnienia (w zakresie składki na Fundusz Pracy) zawierają odrębne przepisy karne, które można stosować bezpośrednio, ewentualnie w związku z regulacjami ustawy systemowej.

2. Sankcje za popełnienie wykroczenia przez płatnika składek

Obecnie popełnienie powyższych czynów (określonych w art. 98 ustawy systemowej) jest zagrożone karą grzywny do 5000 zł. Na mocy ustawy o rynku pracy i służbach zatrudnienia od 1 czerwca 2025 r. kwota grzywny za wykroczenia przeciwko przepisom ustawy systemowej wzrosła do 46 000 zł.

Należy też wskazać, że wobec płatnika składek, który nie opłacił składek ZUS lub opłacił je w zaniżonej wysokości, nie może być zastosowana sankcja w postaci opłaty dodatkowej w sytuacji, gdy za ten sam czyn został on pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Opłata dodatkowa może wynieść maksymalnie do 100% nieopłaconych składek i jest wymierzana w drodze decyzji ZUS (art. 24 ust. 1a ustawy systemowej).

Zwrócił na to uwagę Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 18 listopada 2010 r. (P 29/09). TK orzekł o niekonstytucyjności art. 24 ust. 1 ustawy systemowej oraz art. 218 § 1 Kodeksu karnego, na mocy których za ten sam czyn, polegający na nieopłaceniu lub opłaceniu w nienależytej wysokości składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne lub innych składek pobieranych przez ZUS, na osobę fizyczną będącą płatnikiem tych składek można nałożyć sankcję administracyjną w postaci opłaty dodatkowej, a także karę za wykroczenie lub karę za przestępstwo. W konsekwencji powyższe akty prawne uległy nowelizacji.

Wskazane wykroczenia są ścigane z oskarżenia publicznego, a uprawnienia oskarżyciela publicznego może też wykonywać ZUS. Postępowanie w sprawach o wykroczenia toczy się według przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.

Michał Daszczyński

radca prawny, specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych