Od 28 lipca 2024 r. pracodawcy mają nowe obowiązki w związku z wprowadzeniem ochrony pracowników przed substancjami reprotoksycznymi

Ministerstwo Zdrowia wydało nowe rozporządzenie w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy. Przewiduje ono m.in. konieczność pomiarów w miejscach pracy wskaźników dla substancji reprotoksycznych, dostosowanie procesów pracy aby uniknąć lub ograniczyć kontakt pracowników z tymi czynnikami reprotoksycznymi, a także obowiązek kontroli zdrowia pracownika w związku z narażeniem na działanie tego typu substancji. 

Od 28 lipca 2024 r. obowiązuje nowe rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy. Stanowi ono wykonanie upoważnienia zawartego w art. 222 § 3 Kodeksu pracy, którego nowelizacja weszła w życie 29 czerwca 2024 r.

Definicje substancji reprotoksycznych 

Rozporządzenie poza dotychczas już funkcjonującymi definicjami czynników o działaniu rakotwórczym i mutagennym zawiera szczegółowe określenie substancji o działaniu reprotoksycznym, nieprogowej substancji reprotoksycznej oraz progowej substancji reprotoksycznej.

Substancja reprotoksyczna to substancja lub mieszanina, która spełnia kryteria klasyfikacji jako czynnik działający szkodliwie na rozrodczość. W rozporządzeniu w definicji tych substancji odniesiono się do wykazów zawartych w rozporządzeniu unijnym nr 1272/200.

Obowiązki pracodawcy w związku z występowaniem czynników reprotoksycznych w procesie pracy

Pracodawcy od 28 lipca 2024 r. mają nowe obowiązki związane z ochroną pracowników przed substancjami reprotoksycznymi:

• Pomiary substancji reprotoksycznych, mutagennych i rakotwórczych

Wszędzie tam, gdzie będzie używany czynnik rakotwórczy, mutagenny lub substancja reprotoksyczna, pracodawca jest zobowiązany do ograniczenia ilości tego czynnika w miejscu pracy. W praktyce oznacza to, że pracodawca ma obowiązek wykonywać pomiary tych substancji chemicznych, mieszanin lub czynników, a dodatkowo stosować metody wczesnego wykrywania narażenia na te substancje chemiczne, mieszaniny lub czynniki podczas awarii lub w przypadku wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności.

W związku z tym zaktualizowano także rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, poprzez dopisanie w nim również konieczności pomiarów substancji reprotoksycznych. Modyfikacja ta obowiązuje również od 28 lipca 2024 r. Oznacza to, że aktualnie pracodawca w przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub substancji reprotoksycznej ma obowiązek badania i pomiarów tych czynników co najmniej raz na 6 miesięcy (jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub substancji reprotoksycznej powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS) lub co najmniej raz na 3 miesiące (jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub substancji reprotoksycznej powyżej 0,5 wartości NDS). Także rozpoczynający swoją działalność pracodawca powinien dokonać takiego pomiary w terminie 30 dni od rozpoczęcia działalności, jeśli zidentyfikował tego typu substancje w swoim środowisku pracy.

• Wyeliminowanie lub zminimalizowanie narażenia na substancje reprotoksyczne

Pracodawca ma obowiązek zastąpienia czynnika rakotwórczego, mutagenu lub substancji reprotoksycznej w miejscu pracy oraz projektowania tak procesów pracy i środków kontroli technicznej innym niegroźnym. Jeżeli z przyczyn technicznych niemożliwe jest zastąpienie czynnika o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub substancji reprotoksycznej takim który jest bezpieczny lub mniej ryzykowny dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownika to pracodawca zapewnia, aby wytwarzanie i używanie niebezpiecznego czynnika, w miarę istnienia technicznych możliwości, odbywało się w systemie zamkniętym. Natomiast jeżeli z przyczyn technicznych zastosowanie systemu zamkniętego jest niemożliwe, pracodawca powinien zapewnić zmniejszenie narażenia pracowników na działanie czynnika o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub nieprogowej substancji reprotoksycznej do tak niskiego poziomu, na jaki pozwalają możliwości techniczne.

Pracodawca powinien również tak planować pracę, aby na jak najmniejsza liczna pracowników była narażona na działanie czynników o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub substancji reprotoksycznych.

Pracodawca musi też odgraniczyć miejsca zagrożone tego typu czynnikami i stosować odpowiednie znaki ostrzegawcze.

Dodatkowo pracodawca dba o stosowanie środków ochrony zbiorowej oraz środków ochrony indywidualnej, a także stosowanie środków higieny (szczególnie regularne czyszczenie podłóg, ścian i innych powierzchni).

Pracodawca powinien również mieć przygotowane plany działania w nagłych wypadkach, które mogą wyniknąć z nadmiernego narażenia na działanie czynników o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub substancji reprotoksycznych.

Kolejnym obowiązkiem pracodawcy jest bezpieczne przechowywanie, przeładunek i transport oraz bezpieczne gromadzenie, przechowywanie i usuwanie odpadów z tego typu substancji. W praktyce oznacza to w szczególności zastosowanie pojemników szczelnie zamkniętych i oznakowanych w sposób czytelny i widoczny.

• Rejestr pracowników i prac, w narażeniu na kontakt z czynnikami chemicznymi, rakotwórczymi, mutagennymi lub reprotoksycznymi

Pracodawca ma obowiązek prowadzić 2 rodzaje rejestrów w związku z występowaniem u niego w procesie pracy czynników rakotwórczych, mutagennych i reprotoksycznych. Pierwszy to rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania przez osoby zatrudnione w kontakcie z tymi substancjami. Drugi rejestr to spis pracowników pracujących w narażeniu na te substancje i czynniki. Obydwa mogą być prowadzone w formie papierowej lub postaci elektronicznej. Pracodawca ma obowiązek przechowywać je przez:

• 40 lat po ustaniu narażenia – jeśli dotyczy osób narażonych na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych 
• 5 lat po ustaniu narażenia – jeśli dotyczy osób narażonych na działanie substancji reprotoksycznych niebędących jednocześnie czynnikami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

• Obowiązki informacyjne pracodawcy

Pracodawca ma obowiązek przekazywania informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy. Formalności tej musi dopełnić niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie, w terminie do 15 stycznia za rok poprzedni. Rozporządzenie także przewiduje konieczność złożenia takiej informacji każdorazowo na wniosek tych instytucji. Wzór informacji został określony w załączniku nr 2 do rozporządzenia i pracodawca powinien z niego właśnie korzystać.

Pracodawca ma także obowiązki informacyjne wobec swoich pracowników. Zatrudnione osoby w narażeniu na czynniki mutagenne, rakotwórcze i reprotoksyczne powinny dostać informację m.in. o narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a w przypadkach narażenia powstałego w wyniku awarii i innych zakłóceń procesu technologicznego lub w wyniku podejmowanych prac remontowych, konserwacyjnych i w innych okolicznościach o przyczynach powstałego narażenia oraz o środkach zapobiegawczych, jakie już zostały podjęte lub będą podjęte w celu poprawy sytuacji.

• Profilaktyka zdrowia pracowników

W przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia, stwarzających podejrzenie, że powstały w wyniku narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, pracodawca, na wniosek lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami będzie obowiązany zlecić przeprowadzenie dodatkowych badań stanu zdrowia konkretnego pracownika a także innych zatrudnionych osób narażonych w podobny sposób. Ponadto w takiej sytuacji pracodawca powinien dokonać weryfikacji uprzedniej oceny tego narażenia, a w razie potrzeby zastosować dodatkowe środki zapobiegawcze.

Magdalena Sybilska-Bonicka 

specjalista z zakresu prawa pracy, prawnik, redaktor MONITORA prawa pracy i ubezpieczeń, wieloletni praktyk, trener biznesu i były wykładowca akademicki z zakresu prawa pracy