Zwalczanie opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych – rozwiązania prawne

Zastrzeganie odległych terminów zapłaty, a także niedotrzymywanie tych już umówionych może utrudnić prowadzenie działalności gospodarczej. Istnieją jednak instrumenty przeciwdziałające takim negatywnym zjawiskom. Są one uregulowane w ustawie z 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych. Przepisy te mają na celu ochronę słabszych ekonomicznie podmiotów od narzucania im przez silniejsze podmioty niekorzystnych warunków handlowych odnoszących się do terminów płatności. W niniejszej publikacji wskazujemy, jak je stosować w praktyce.

1. Słowo wstępu

Opóźnienia w płatnościach od zawsze towarzyszą transakcjom handlowym. W sytuacji pogorszenia koniunktury gospodarczej zjawisko to jednak zdecydowanie przybiera na sile. Co więc ma zrobić przedsiębiorca zawierający umowę, wedle której w zamian za dostarczone towary lub wykonane usługi powinien otrzymać wynagrodzenie. Uzyskanie zapłaty przed dostarczeniem towaru lub wykonaniem usługi jest rzadkim wyjątkiem w obrocie gospodarczym, a normą jest udzielanie odroczenia terminu płatności (tzw. kredytu kupieckiego). Zastrzeganie odległych terminów zapłaty, a także niedotrzymywanie tych już umówionych może utrudnić prowadzenie działalności gospodarczej. Istnieją jednak instrumenty przeciwdziałające takim negatywnym zjawiskom. Są one uregulowane w ustawie z 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych (Dz.U. z 2022 r. poz. 893 ze zm., dalej: ustawa), która wdraża postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2011/7/UE z 16 lutego 2011 r. w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych (Dz.Urz.UE.L.2011.48.1). Przepisy te mają na celu ochronę słabszych ekonomicznie podmiotów od narzucania im przez silniejsze podmioty niekorzystnych warunków handlowych odnoszących się do terminów płatności.

Omawiana regulacja zawiera szereg rozwiązań mających sprawić, by dłużnikom (podmiotom dokonującym zakupu towarów lub usług i zobowiązanym do spełnienia świadczenia pieniężnego) nie opłacało się zwlekać z zapłatą. Niewątpliwie najistotniejsze z nich i najbardziej znane rozwiązanie to "odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych", które są wyższe od standardowych odsetek ustawowych. Co więcej, odsetki te płacone są wierzycielom (oczekującym na świadczenie pieniężne podmiotom dostarczającym towar lub wykonującym usługę) nie tylko wtedy, gdy wystąpi opóźnienie w płatności ponad ustalony termin, lecz także gdy termin zapłaty - choć zgodny z zawartą umową - przekracza pewne przyjęte standardy.

Choć nie jest to powszechnie wiadome, w transakcjach handlowych obowiązują maksymalne terminy zapłaty. Termin zapłaty określony w umowie nie może przekroczyć 60 dni, liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towarów lub wykonanie usług. Od razu zaznaczyć jednak trzeba, że ustawa przewiduje - na zasadzie wyjątku - sytuacje, w których strony umowy mogą ustalić termin dłuższy. Występuje także krótszy termin maksymalny wynoszący 30 dni, który dotyczy dłużników będących podmiotami publicznymi.

W przypadku opóźnienia wierzyciel ma prawo domagać się zwrotu kosztów dochodzenia należności, w tym kwoty tzw. rekompensaty wynoszącej od 40 do 100 euro, która przysługuje nawet, gdy w rzeczywistości wierzyciel nie poniesie żadnych wydatków. Korzystne dla wierzycieli jest także to, że w sytuacji, gdy poniosą oni rzeczywiste koszty odzyskania należności w wysokości przekraczającej kwotę rekompensaty, to mogą domagać się od dłużnika zapłaty kwoty wyższej, odpowiadającej poniesionym wydatkom.

Ustawodawca nałożył na dużych podatników i grupy kapitałowe obowiązek raportowania o stosowanych terminach zapłaty w transakcjach handlowych, a także wprowadzono postępowanie w sprawie nadmiernego opóźniania się ze spełnianiem świadczeń pieniężnych przed Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, które może się zakończyć nałożeniem administracyjnej kary pieniężnej.

Powyżej wskazane instytucje zostaną bliżej omówione w niniejszej publikacji. Warto jednak podkreślić, że zarówno ustawa o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, jak i inne przepisy prawa zawierają dodatkowe regulacje służące walce z opóźnieniami.

Specjalnie dla dochodzenia należności związanych z opóźnieniami w transakcjach handlowych zmodyfikowano przepisy postępowania cywilnego, gdzie przewidziano przyspieszony i uproszczony sposób dochodzenia roszczeń - tak by procedura była możliwie szybka i skuteczna. Z drugiej jednak strony wierzyciele, aby skorzystać z tych uproszczeń, muszą odpowiednio udokumentować zawarcie transakcji oraz dostarczenie dłużnikowi faktury lub rachunku. Ułatwienia postępowania dotyczą również zabezpieczenia dochodzonych roszczeń.

Wierzycielom przyznano także prawo odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia. Możliwe jest to w sytuacji, gdy dłużnik w sposób rażąco nieuczciwy wobec wierzyciela narzuci w umowie termin zapłaty przekraczający 120 dni. Wierzycielowi jednocześnie jest łatwiej wykazać rażącą nieuczciwość, gdyż ustawodawca przerzucił na dłużnika ciężar dowodu, że termin w umowie nie jest rażąco nieuczciwy.

Nieuzasadnione wydłużanie terminów zapłaty za dostarczane towary lub wykonane usługi stanowi czyn nieuczciwej konkurencji. Dzięki temu wierzyciele mają również uprawnienia do dochodzenia roszczeń cywilnych przeciwko nieuczciwym kontrahentom przewidzianych w przepisach o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

2. Podmioty, do których ma zastosowanie ustawa

Przepisy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych swym zakresem obejmują bardzo szeroki krąg podmiotów. Celem regulacji jest objęcie wszystkich transakcji handlowych niezależnie od tego, czy mają one miejsce między przedsiębiorcami (B2B, tj. business to business), czy między przedsiębiorcami a organami publicznymi (B2A, tj. business to administration).

Ustawa po prostu wylicza w swym art. 2 wszelkie podmioty, do których ma zastosowanie. Wyliczenie to jest szerokie i obejmuje wszystkich uczestników obrotu gospodarczego, łącznie z podmiotami publicznymi. Ustawa ma zastosowanie, gdy stronami transakcji są "wyłącznie" podmioty określone w jej art. 2. Oznacza to, że w przypadku umów wielostronnych, gdy chociaż jedna ze stron nie zalicza się do wyliczonych podmiotów, do całej umowy nie stosuje się omawianej regulacji. Co naturalne, ustawa nie dotyczy konsumentów, a więc osób fizycznych dokonujących czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową

Omawianą ustawę stosuje się więc, gdy stronami transakcji handlowej są: